Η νύχτα που ο Πειραιάς πάγωσε: Τα μυστικά του μεγάλου βομβαρδισμού που δεν είπαν ποτέ τα βιβλία

Στις 11 Ιανουαρίου 1944, ο Πειραιάς σείστηκε συθέμελα. Οι βομβαρδισμοί άφησαν πίσω τους μια πόλη ρημαγμένη και μια μνήμη που επιβιώνει ακόμη, χαραγμένη στα κτίρια, στις αφηγήσεις, στις σιωπές των ανθρώπων.

Οκτώ δεκαετίες μετά, η Θεατρική Ομάδα Mementaλ επιστρέφει σε εκείνες τις μέρες με το «Άκου Μικρέ – Ο Πειραιάς βομβαρδίστηκε», ένα θεατρικό ντοκιμαντέρ υφασμένο από μικρές ιστορίες ανθρώπων που κουβάλησαν ως τον Πειραιά τις πληγές της Μικρασίας και Πειραιωτών που έζησαν στα καταφύγια, τις σειρήνες και τον φόβο.
Ανθρώπων που ονειρεύονταν ανάμεσα στα ερείπια της πόλης και ερωτεύονταν στο σκοτάδι των καταφυγίων. Νέων παιδιών που εκπαιδεύονταν καθημερινά για να αντέχουν τους βομβαρδισμούς, μα τίποτα δεν τους προετοίμασε για όσα συνέβησαν εκείνη την ημέρα.

Ιστορίες που δεν γράφτηκαν ποτέ στα βιβλία της Ιστορίας, μα σιγοψιθυρίζονται ακόμη στις γειτονιές της πόλης. Ένας θεατρικός φόρος τιμής σε όσους έζησαν τη βία του πολέμου και σε όσους βλέπουν τα σημάδια εκείνων των ημερών κρυμμένα στην πόλη και επιμένουν να θυμούνται.

Ο Σπύρος Ασημένιος, συνδημιουργός του έργου μαζί με τον Ερμή Περιστέρη μιλά στο News247 και αναφέρεται στο ποιο ήταν το αρχικό έναυσμα που τον οδήγησε να αναμετρηθεί θεατρικά με ένα τόσο τραυματικό γεγονός όπως ο βομβαρδισμός του Πειραιά: “Η δική μου σκέψη σε αυτό είναι, πως τα πράγματα δεν τα επιλέγεις ακριβώς, κάπως σε βρίσκουν. Ζούμε τα τελευταία χρόνια μια ανήσυχη περίοδο, όπου βγαίνουν ανακοινώσεις για ασκήσεις που περιλαμβάνουν σειρήνες και συλλογή τροφίμων, συζητήσεις για το ενδεχόμενο ενός τρίτου παγκοσμίου πολέμου και διάφορα οριακά και επικίνδυνα.

Είχαμε κάνει κάποτε μια παράσταση για τον Πειραιά και γνωρίζαμε την πλούσια ιστορία του και φυσικά την τραυματική περίοδο των βομβαρδισμών. Φαντάζομαι, λοιπόν, πως η πραγματικότητα οδήγησε την σκέψη μας σε αυτό το θέμα. Ψάχνοντας έργο, αποφασίσαμε πως η δημιουργία μιας παράστασης που αφορά βομβαρδισμούς του πρόσφατου παρελθόντος, θα ήταν ό,τι πιο επίκαιρο και χρήσιμο”.

Το έργο βασίζεται σε αφηγήσεις και αρχειακό υλικό. Πώς έγινε η έρευνα και με ποιον τρόπο από τα ντοκουμέντα περάσατε στην θεατρική δραματουργία;

“Εγώ προσωπικά ασχολήθηκα ελάχιστα με την έρευνα. Αυτή έγινε με κόπο και μεράκι από τον Ερμή Περιστέρη, ο οποίος, από ό,τι έμαθα, δεν κοιμόταν τα βράδια, αλλά καθόταν σαν το νυχτοπούλι μετά τα μεσάνυχτα με ακουστικά στα αυτιά. Διάβασε βιβλία, ρώτησε ανθρώπους, έψαξε πολύ. Εγώ βοήθησα στην θεατρική δραματουργία.

Περισσότερο επιμελήθηκα την θεατρική δομή που μου παρουσίαζε ο Ερμής. Δημιουργήσαμε συρραφές, ενώσαμε μαρτυρίες ή τις τοποθετήσαμε σε κοινό περιβάλλον βάζοντάς τες να επικοινωνήσουν, πάντα όμως με μεγάλη προσοχή ώστε να μην στρεβλωθεί η ιστορική πραγματικότητα. Τοποθετήσαμε, δηλαδή τα τεκμήρια, σε έναν καμβά μυθοπλασίας, προσπαθώντας να αλλοιώσουμε όσο γίνεται λιγότερο την αλήθεια, δημιουργώντας έναν κώδικα θεατρικό”.

Θεατρικό ντοκιμαντέρ: Πώς ορίζεται η σχέση του θεάτρου με το τεκμήριο και ποια είναι, για εσάς, τα όρια μεταξύ πραγματικότητας και ερμηνείας;

“Το τεκμήριο είναι η πρώτη ύλη. Η προφορική μαρτυρία, τα ιστορικά γεγονότα, τα επίσημα αρχεία, οι εφημερίδες και τα βιβλία φέρουν το βάρος της αλήθειας. Τα στοιχεία διασταυρώνονται και σου αποκαλύπτουν κάτι. Το θέατρο είναι άλλη υπόθεση. Δεν μπορεί να είναι, κατά τη γνώμη μου, μια παράθεση γεγονότων. Πρέπει να τα ενσαρκώσει. Αυτό σημαίνει πως η αλλοίωση είναι αναπόφευκτη. Από την στιγμή που μια προφορική μαρτυρία, φεύγει από το στόμα ενός ανθρώπου και μπαίνει σε κάποιου άλλου σε άλλον χρόνο και τόπο, ήδη έχει υποστεί αλλοίωση.

Είναι μια λεπτή γραμμή πάνω στην οποία ακροβατούμε, προκειμένου να είναι κάτι αληθινό και να είναι και δραματουργικά ενδιαφέρον. Μπαίνει, δηλαδή, το στοιχείο της μυθοπλασίας, προκειμένου να εξυπηρετηθεί η δραματουργία. Η σχέση θεάτρου και του τεκμηρίου είναι συγκρουσιακή, αλλά τελικά με κόπο και αγάπη συμφιλιώνονται. Τα βρίσκουν και κάνουν υπέροχη παρέα.

Για τα όρια της ερμηνείας είναι δύσκολο να απαντήσω. Αυτά καθορίζονται κάθε φορά από τα ηθικά όρια του κάθε ανθρώπου, αλλά και τον τρόπο που διαβάζει τα πράγματα. Εμείς προσπαθούμε όσο μπορούμε να παραμείνουμε κοντά στον πυρήνα της αλήθειας, ακόμη και αν πρέπει να υπάρχει το στοιχείο της μυθοπλασίας. Υπάρχει δηλαδή μια νοητή κόκκινη γραμμή, που δεν την ξεπερνάμε, επειδή σεβόμαστε την αυθεντικότητα του υλικού που επεξεργαζόμαστε. Κάποιος θα μπορούσε να πει πως δεν έχουμε στενά όρια. Κάποιος θα μπορούσε να πει πως είμαστε αυστηροί. Δύσκολο να απαντηθεί”.

Η παράσταση ενσωματώνει τη συλλογική μνήμη μιας κοινότητας που σημάδεψε ο πόλεμος. Πώς θεωρείτε ότι η θεατρική ανάγνωση μπορεί να αναδείξει πλευρές που παραμένουν κρυφές ή αόρατες στα επίσημα ιστορικά αρχεία;

“Οι ημερομηνίες, τα γεγονότα, οι μαρτυρίες των ανθρώπων, οι αριθμοί και τα στατιστικά, η σημασία του συγκεκριμένου τόπου, του χρόνου, της συνήθειας, όλα όσα αποτελούν «αρχεία» οπτικοακουστικά και συνθέτουν μια πραγματικότητα του παρελθόντος γίνονται ανάσα επάνω στη σκηνή. Ένας ηθοποιός αναλαμβάνει να τα ζωντανέψει σε πραγματικό χρόνο και να τα κάνει γέλιο, δάκρυ, φόβο, θυμό, επικοινωνία και σχέση.

Αυτή η θεατρική τελετουργία είναι μια μορφή αναβίωσης, που αποκαλύπτει κάτι για την τότε εποχή, αλλά και για το σήμερα. Δηλαδή, μέσα από αυτή την συνθετική διαδικασία δημιουργούμε ένα καινούργιο βίωμα, το οποίο δεν είναι απαραίτητα πιστό στο παλιό. Δημιουργείται από την έμπνευση της ανάγνωσης των στοιχείων του παρελθόντος. Είναι ένας φόρος τιμής για την κοινότητα των ανθρώπων που τους σημάδεψε ο πόλεμος, αλλά είναι και μια ξεχωριστή εμπειρία για εκείνους που δεν έχουν καμία εμπειρία για το τι σημαίνει”.

Πώς πιστεύετε ότι τα «σημάδια» εκείνων των ημερών, επηρεάζουν τη σύγχρονη κοινωνία του Πειραιά και γιατί είναι σημαντικό να τα θυμόμαστε σήμερα;

Ζει στο Ναύπλιο ένας άνθρωπος ευαίσθητος, που τον θαυμάζω και τον λένε Μίλτο. Εκείνος, με αφορμή την παράσταση, μας είπε: Στα Ταμπούρια οδός Ολύνθου ήταν το σπίτι της γιαγιάς μου, στην σιδερένια εξώπορτα υπήρχε μια παράξενη τρύπα. Θυμάμαι να ρωτάω συνέχεια και η απάντηση ήταν ίδια «έπεσαν μπόμπες παιδάκι μου από ‘ροπλάνα, σκοτώθηκε και ο αδερφός μου…»

Οι τρύπες είναι εκεί, μαζί με τα ρημαγμένα σπίτια με τα καμένα δοκάρια. Αν πας μια βόλτα από εκεί, μέσα από τα παράθυρα βλέπεις τη θάλασσα. Με λίγη φαντασία μπορείς να φτιάξεις και πάλι τα τζάμια, να τοποθετήσεις την τραπεζαρία και να ζωντανέψεις τους νοικοκύρηδες. Για εκείνη τη γιαγιά, κάθε σημάδι, είναι μια υπενθύμιση της προσωπικής της τραγωδίας. Για ένα παιδάκι, μέχρι να κάνει την ερώτηση, είναι απλώς μια τρύπα. Οφείλουμε να ρωτάμε και να σεβόμαστε το κάθε σημάδι. Θα είναι κρίμα να χάσουν την σημασία τους. Αν ξέρεις την ιστορία του Πειραιά και τον περπατήσεις, συνειδητοποιείς πως δεν είναι η ίδια πόλη. Είναι ένα κατοικήσιμο μουσείο.

Συντελεστές:

Δραματουργία & Έρευνα: Ερμής Περιστέρης & Σπύρος Ασημένιος
Σκηνοθεσία: Ερμής Περιστέρης
Σκηνικά & Κοστούμια: Μαριλένα Γεωργαντζή
Σχεδιασμός Φωτισμού: Γεώργιος Κασσάκος
Sound Design: Στέλιος Κουλετάκης
Σχεδιασμός & Οργάνωση Παραγωγής: Σοφία Αρναουτάκη
Παραγωγή: Mementaλ Theatre Group

Παίζουν:
Σπύρος Ασημένιος, Λυδία Γιαννουσάκη, Θανάσης Καφενταράκης, Κατερίνα Μεφσούτ