Το χρονικό της αφαίρεσης των Γλυπτών του Παρθενώνα

Το 1800, ο λόρδος Έλγιν έστειλε μια ομάδα καλλιτεχνών στην Αθήνα, υπό την εποπτεία του Ιταλού ζωγράφου G.B. Lusieri, προκειμένου να μετρήσουν, να σχεδιάσουν και να λάβουν εκμαγεία από τα γλυπτά και τα μνημεία της Ακρόπολης, με σκοπό να διακοσμηθεί η έπαυλη που έχτιζε τότε ο λόρδος Έλγιν, στο Broomhall της Σκοτίας.

Η πρόσβαση τους, όμως, στην Ακρόπολη ήταν δυσχερής, διότι η τουρκική φρουρά που είχε εγκατασταθεί στο βράχο τους έφερνε συνεχή προσκόμματα. Όταν ο Έλγιν έφτασε στην Κωνσταντινούπολη, το 1799, ως Βρετανός πρεσβευτής, στα σχέδια του δεν συμπεριλαμβανόταν η αφαίρεση αρχαιοτήτων από την Ακρόπολη. Η λήψη εκμαγείων, η αποτύπωση και ο σχεδιασμός των μνημείων, ήταν το μέγιστο που μπορούσε να διανοηθεί να πράξει. Ακόμα κι όταν ο εφημέριος της πρεσβείας του, ο αιδεσιμότατος Ph. Hunt, επέστεψε στην Κωνσταντινούπολη από το πρώτο του ταξίδι στην Αθήνα, την άνοιξη του 1800, με λεπτομερή κατάλογο διαφόρων εργασιών που το συνεργείο του Έλγιν επιθυμούσε να διεκπεραιώσει στην Ακρόπολη, η πιθανότητα απομάκρυνσης μελών από τα μνημεία της Ακρόπολης δεν μπορούσε να περάσει από το μυαλό κανενός.

Αυτό καταδεικνύεται από τις επιστολές που έστειλε ο Έλγιν στην Αθήνα, όταν πληροφορήθηκε την ανέλπιστη επιτυχία του Hunt, ο οποίος κατόρθωσε, τον Αύγουστο του 1801, να καταβιβάσει τις πρώτες μετόπες από τον Παρθενώνα: στις επιστολές του Έλγιν είναι διάχυτη η έκπληξη, ο ενθουσιασμός και η ευφορία. Το αν η ιδέα αυτή είχε φωλιάσει στη σκέψη του Hunt νωρίτερα, δηλαδή κατά τη διάρκεια της πρώτης επίσκεψής του στην Αθήνα, δεν είναι γνωστό .

Όπως και να’ χει το πράγμα, ο Hunt επανήλθε στην Αθήνα το καλοκαίρι του 1801 μαζί με την χαριστική και άτυπη επιστολή(το επονομαζόμενο Φιρμάνι) του Kaimmecam πασά, Τούρκου αξιωματούχου που αντικαθιστούσε την εποχή εκείνη τον Μέγα Βεζύρη στην Κωνσταντινούπολη, στην κατοχή του. Αντιλήφθηκε ότι οι συγκυρίες του έδιναν μια μοναδική ευκαιρία να εμπλουτίσει τις προσπάθειες του Λόρδου Έλγιν στην Αθήνα με πρωτότυπα τμήματα από τον ίδιο τον Παρθενώνα. Ήταν μια τολμηρή κίνηση, με την οποία τελικά συναίνεσαν σιωπηρά οι τουρκικές αρχές στην Αθήνα, αφού υπέκυψαν σε χρηματισμούς, δωροδοκίες και εκβιασμούς.

Ο Hunt, αρχικά, ζήτησε την αφαίρεση μιας από τις καλύτερα διατηρημένες μετόπες του μνημείου, πράγμα που κατέστη εφικτό την 31η Ιουλίου του 1801, με την βοήθεια ενός ξυλουργού και άλλων 5 μελών του πληρώματος ενός βρετανικού πλοίου –οι οποίοι σίγουρα δεν χαρακτηρίζονταν για την ευαισθησία τους απέναντι στις κλασικές αρχαιότητες της Αθήνας. Στην πορεία θέλησε να προχωρήσει στην αφαίρεση της δεύτερης μετόπης και κατόπιν τρίτης και ούτω καθ’ εξής . Το συνεργείο του Έλγιν από το σημείο αυτό ξεπέρασε κάθε όριο και με πυρετώδεις ρυθμούς από το 1801 έως το 1804, όταν τελικά η δράση του Lusieri έπαυσε στην Ακρόπολη, μια τεράστια και μοναδική συλλογή συγκεντρώθηκε για τον Σκωτσέζο λόρδο. Από τον Παρθενώνα αφαίρεσε 56 λίθους της ζωοφόρου, 19 αετωματικές μορφές και 15 μετόπες μαζί με ορισμένα αρχιτεκτονικά μέλη από το μνημείο.

Από την αλληλογραφία που αντάλλασαν ο Lusieri με τον Hunt συνάγεται ότι οι δύο άνδρες εκλάμβαναν, ως προηγούμενο, στην υπόθεση της αφαίρεσης των γλυπτών τις ενέργειες του S. Fauvel, εκπροσώπου στην Αθήνα του κόμη Ch. Gouffier , που ήταν πρεσβευτής της Γαλλίας στην Κωνσταντινούπολη την εποχή άφιξης του Έλγιν. Φήμες ανέφεραν ότι ο Fauvel είχε προσπαθήσει να αφαιρέσει μια μετόπη από τον Παρθενώνα, αλλά κατά τη διάρκεια του εγχειρήματος, το γλυπτό έπεσε στο έδαφος και θρυμματίστηκε.

Αυτό απεδείχθη αναληθές και ουσιαστικά το μοναδικό προηγούμενο αφαίρεσης γλυπτών από το μνημείο είχε λάβει χώρα δυο αιώνες νωρίτερα , όταν ο Fr. Morozini είχε ανεπιτυχώς προσπαθήσει να αποσπάσει τα άλογα από το κεντρικό τμήμα του δυτικού αετώματος . Φαίνεται όμως, ότι οι προαναφερόμενες σχετικά με τον Fauvel φημολογίες επινοήθηκαν, τελικώς, από τους ανθρώπους του Έλγιν, προκειμένου να δικαιολογήσουν τις δικές τους ενέργειες . Το μόνο προηγούμενο που δημιούργησε ο Fauvel, ήταν η απόφαση του να πριονίσει το πίσω μέρος ενός λίθου (λίθος VII, ανατολική ζωφόρος), που είχε συλλέξει από τα πεσμένα μέλη του Παρθενώνα, ώστε να ελαφρύνει το βάρος του και να μεταφέρει έτσι μόνο την εξωτερική γλυπτή επιφάνειά του στην Γαλλία .

Το παράδειγμα αυτό ακολούθησε η ομάδα του Έλγιν, χρησιμοποιώντας πολύ ανθεκτικά πριόνια, για τα οποία είχε γίνει ειδική παραγγελία στην Κωνσταντινούπολη. Με μεγάλη προσπάθεια και δίχως να υπολογίζουν τις συνέπειες, οι εργάτες του Έλγιν κατόρθωσαν να αφαιρέσουν τα καλύτερα διατηρημένα γλυπτά του Παρθενώνα και άφησαν πίσω ό, τι λανθασμένα θεώρησαν ρωμαϊκό – ή ό, τι δεν μπόρεσαν να αποσπάσουν λόγω τεχνικών δυσκολιών ή απλώς ό, τι δεν ανακάλυψαν ή ό, τι δεν πρόλαβαν να αφαιρέσουν.

Ο Έλγιν είχε προγραμματίσει να επιστρέψει στην Ελλάδα, αφότου έληξε η θητεία του στην Κωνσταντινούπολη, στις αρχές του 1803, προφανώς για να συνεχίσει να συγκεντρώνει αρχαιότητες, αλλά η μοίρα του επεφύλασσε πολλές δυσάρεστες εκπλήξεις, όπως την φυλάκιση του από τους Γάλλους στον δρόμο της επιστροφής του στην πατρίδα του, το διαζύγιο, τη χρεοκοπία του και πολλά άλλα, με αποτέλεσμα να μην καταφέρει ποτέ να επισκεφθεί ξανά την Αθήνα. Πιθανώς και να είχε σταθμίσει την πιθανότητα στρατιωτικής επέμβασης στην Αθήνα, με στόχο την αφαίρεση περισσότερων αρχαιοτήτων, όταν κατά τη διάρκεια της επίσκεψης του στην πόλη μελέτησε τα οχυρωματικά της έργα.

Οι συνέπειες, πάντως, των επεμβάσεών του στον Παρθενώνα και στον γλυπτό του διάκοσμο ήταν ολέθριες. Ο λόρδος Έλγιν κατακρίθηκε αυστηρά, από την εποχή ακόμη της αφαίρεσης των γλυπτών του Παρθενώνα, για τον ωμό τρόπο που μεταχειρίστηκε το μνημείο και για την ανεπανόρθωτη ζημιά που αυτό υπέστη. Κριτική για την απογύμνωση του μοναδικού αυτού μνημειώδους κτηρίου της κλασικής αρχαιότητας ασκήθηκε εναντίον του, ως επί το πλείστον από Βρετανούς dilettanti, που ταξίδευαν από τόσο μακριά για να επισκεφθούν τα ερείπια της αρχαίας Αθήνας, με πιο ισχυρή μεταξύ τους να υψώνεται η ποιητική φωνή του Λόρδου Βύρωνα.

Αν το συνεργείο του Έλγιν είχε περιορίσει τη δράση του στα γλυπτά που κείτονταν στο έδαφος ή ήταν κρυμμένα στα ερείπια, τα οποία είχαν σχηματιστεί γύρω από το μνημείο μετά την έκρηξη του 1687, είναι αμφίβολο εάν ο Έλγιν θα ΄ χε δεχθεί τόσο σφοδρή κριτική . Ένας ανώνυμος συγγραφέας στη Ρώμη, το 1803, εκφράζει την εξής άποψη «… όχι μόνο έχουν μεταφερθεί όλα τα κινητά έργα αλλά και πολλά που ως τότε θεωρούνταν ακίνητα …» . Αυτά τα λόγια παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, δεδομένου ότι γράφονται στις αρχές του 19ου αιώνα αλλά αναφέρονται σε βασικές νομικές αρχές σχετικά με την πολιτιστική κληρονομιά (τί δηλαδή προσδιορίζεται ως ακίνητο και τι ως κινητό), ζητούμενα που θεωρούνται καθοριστικά και εξέχουσας σημασίας στην εποχή μας.

Ο Παρθενώνας, μετά τις κακουχίες του στη χριστιανική περίοδο, τον βομβαρδισμό από τους Bενετούς, την Οθωμανική κυριαρχία και τις πρώτες επισκέψεις ξένων περιηγητών, μεταμορφώθηκε τελικά σε ξεγυμνωμένο ερείπιο από τον Λόρδο Έλγιν, ο οποίος, μάλλον, ποτέ δεν συνειδητοποίησε, (ενδεχομένως ούτε ενδιαφερόταν να συνειδητοποιήσει) τον αντίκτυπο αυτής της επιχείρησης. Επισκέφθηκε την Αθήνα για λίγους μήνες το 1802, περίπου ένα χρόνο μετά την αφαίρεση της πρώτης μετόπης, και έτσι, δεν είδε τη θλιβερή μεταμόρφωση της εικόνας του μνημείου.

Πολλά απομεινάρια μαρμάρων προερχόμενα από το οπίσθιο τμήμα των λίθων της ζωφόρου (μετά τον πριονισμό τους από την λαξευμένη εξωτερική τους επιφάνεια) κείτονται σήμερα στο έδαφος δίπλα στον Παρθενώνα, με έκδηλα τα σημάδια από τα πριόνια να μαρτυρούν την ιστορία τους. Σ’ αυτό το σημείο αξίζει να παραθέσουμε κείμενο του Άγγλου περιηγητή Ε Dodwell , που επισκέφθηκε την Αθήνα το 1801 και το 1805: «Κατά τη διάρκεια της πρώτης περιοδείας μου στην Ελλάδα υπέστην απερίγραπτή ταπείνωση να είμαι παρών, όταν ο Παρθενώνας απογυμνώθηκε από τα καλύτερα γλυπτά του και όταν κάποια από τ’ αρχιτεκτονικά του μέλη ρίχθηκαν στο έδαφος. Είδα αρκετές μετόπες απ’ το νότιο άκρο του ναού να αποξηλώνονται . Ήταν τοποθετημένες μέσα σε εσοχή, ανάμεσα στα τρίγλυφα και προκειμένου να τις ανασηκώσουν ήταν απαραίτητο να ρίξουν στο έδαφος το μεγαλοπρεπές γείσο που τις κάλυπτε. Το νότιο άκρο του ανατολικού αετώματος είχε την ίδια τύχη και σε αντίθεση με την γραφική ομορφιά και καλή διατήρηση στην οποία βρισκόταν όταν το πρωτοείδα τώρα, συγκριτικά με πριν, είχε μετατραπεί σε μια λυπηρή κατάσταση ερειπωμένου συντριμμιού».

Το κατά ποσόν η αφαίρεση των γλυπτών που μεταφέρθηκαν στο Λονδίνο οδήγησε στη διάσωση τους καθίσταται αρκετά αμφισβητήσιμο. Αδιαμφισβήτητο, όμως, είναι ότι ο Παρθενώνας, ως μνημείο, υπέστη μεγάλες φθορές από τις ενέργειες του Έλγιν. Το γεγονός αυτό καταδεικνύεται από τις ακόλουθες επισημάνσεις:

1. Προκειμένου να αφαιρεθούν γρηγορότερα οι μετόπες, το γείσο σφυροκοπήθηκε βάναυσα και ρίχτηκε στο έδαφος , με αποτέλεσμα να κατακερματιστεί σε εκατομμύρια θραύσματα μαρμάρου. Η καταστροφή του είναι αμετάκλητη.

2. Τα υπερκείμενα της ζωφόρου μέλη, οι θράνοι, μοιράστηκαν στην ίδια τύχη με τα γείσα. Το πίσω μέρος κάθε λίθου της ζωφόρου πριονίζοταν, με μακριά ισχυρά πριόνια, προκειμένου να μεταφερθεί η γλυπτή διακόσμηση (που είχε λαξευτεί στην εξωτερική επιφάνεια) ευκολότερα στην Αγγλία.

3. Το νότιο άκρο του ανατολικού αετώματος συνετρίβη, καθώς ρίχθηκε στο έδαφος.

4. Τα τρίγλυφα υπέστησαν σημαντικές ζημιές κατά τη διάρκεια της αφαίρεσης των μεταξύ τους μετοπών.

5. Τα μέσα που χρησιμοποίησαν οι άνδρες του Έλγιν, ήταν πρωτόγονα(τροχαλίες, σχοινιά, πριόνια, σφυριά και σμίλες). Το συνεργείο του Έλγιν δεν ήταν προετοιμασμένο για τέτοιες δραστηριότητες και όλες οι ενέργειες του βασίζονταν στον αυτοσχεδιασμό, αφού τα πινέλα και οι γραφίδες του Lusieri, ξαφνικά, παραχώρησαν τη θέση τους σε χονδροειδή εργαλεία αποξήλωσης.

Εν ολίγοις, ένα μεγάλο μέρος του υλικού που είναι, σήμερα, απαραίτητο για την αποκατάσταση της ανωδομής του μνημείου, δε σώζεται. Επιπλέον, σημαντικά αρχιτεκτονικά μέλη, όπως τμήματα θράνων, ένας σπόνδυλος κίονα κι ένα κιονόκρανο, είναι ανάμεσα στα τμήματα του γλυπτού διακόσμου που εστάλησαν στην Αθήνα. Το δωρικό κιονόκρανο του Παρθενώνα που αφαιρέθηκε, χρειάστηκε να κοπεί με πριόνι στα δυο, προκειμένου να χωρέσει από τα Προπύλαια, κατά την απομάκρυνσή του από την Ακρόπολη.

Ευτύχημα αποτελεί, παρά ταύτα το γεγονός, ότι ορισμένα γεγονότα που οφείλονται σε ατυχείς ενέργειες του 19ου αιώνα, μπορούν, τουλάχιστον, να αποκατασταθούν σήμερα. Είναι, άλλωστε, αντιληπτό, ότι κατά τη διάρκεια μιας αναστήλωσης, ιδίως στην περίπτωση σημαντικών μνημείων, το σωζόμενο πρωτότυπο αρχιτεκτονικό υλικό, είναι μείζονος σημασίας για την αποκατάστασή του.

Πόσο μάλλον, στην περίπτωση του Παρθενώνα, όπου κάθε του μέλος είναι μοναδικό, οι διαστάσεις και ο άξονάς του είναι συγκεκριμένοι και είναι έτσι κατασκευασμένο ώστε να μπορεί να καταλαμβάνει μόνο μια θέση στη δομή του μνημείου. Η χάρτα της Βενετίας που αναφέρεται στις διεθνείς αρχές της δόκιμης πρακτικής για την αναστήλωση ιστορικών κτηρίων, αποδίδοντας μέγιστη έμφαση πρωτότυπου οικοδομικού υλικού.

Όσον αφορά στο κιονόκρανο του Παρθενώνα που βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο, αξιοσημείωτο είναι ότι, εάν επανατοποθετούνταν στην αρχική του θέση, στο πλαίσιο αναστήλωσης της β. κιονοστοιχίας στον 10ο κίονα, (όπου ανήκει σύμφωνα με τη μελέτη του κ. Κ. Ζάμπα), θα ήταν ο μοναδικός ολοκληρωτικά αποκατεστημένος κίονας της βόρειας κιονοστοιχίας με πρωτότυπο υλικό.

Μια συνέπεια, κυρίως, ακαδημαϊκού ενδιαφέροντος, απόρροια των πρωτόγονων μέσων που επιστράτευσε ο Lusieri για τις αφαιρέσεις των γλυπτών, είναι η απώλεια στοιχείων για την ακολουθία ορισμένων λίθων της ζωφόρου στη βόρεια πλευρά του κτηρίου. Τα σχέδια του Carrey (τα οποία καταγράφουν την προ του 1687 κατάσταση), τα οποία θα μπορούσαν να μας παρέχουν τα απαραίτητα τεκμήρια, έχουν επιβιώσει μόνο αποσπασματικά.

Εξαιτίας της έλλειψης άλλων πληροφοριών και λόγω του ότι έχουμε απωλέσει τις επιφάνειες θραύσης των λίθων, ως αποτέλεσμα των χονδροειδών επεμβάσεων του Lusieri, σήμερα οι επιστήμονες διατηρούν ακόμα επιφυλάξεις για τη θέση ορισμένων λίθων.

Μια, επιπλέον, συνέπεια, που προέκυψε από τον κατακερματισμό τμημάτων της ανωδομής του μνημείου, είναι ότι κάποια υποκείμενα μέλη, έμειναν απροστάτευτα και υπέστησαν μεγάλες φθορές εξαιτίας των καιρικών και ατμοσφαιρικών συνθηκών, τα οποία έως τότε ήταν σε κάποιο βαθμό πιο προστατευμένα .

Ένα άλλο επακόλουθο , που ευτυχώς δεν πρόλαβε να υλοποιηθεί, αλλά που θα μπορούσε να θεωρηθεί αναμενόμενο, είναι ότι κάποια μέλη που διασώθηκαν αλλά που έμειναν ασύνδετα μεταξύ τους, όπως είναι τα τρίγλυφα, θα είχαν καταρρεύσει με την πάροδο του χρόνου . Δυο λίθοι της ζωφόρου αναφέρεται ότι έπεσαν στο έδαφος στο διάστημα μερικών μόνο εβδομάδων που μεσολάβησαν μεταξύ των δυο επισκέψεων του Λόρδου Βύρωνα στην Αθήνα (1811-1823). Είναι ευτυχές γεγονός ότι η ανεξαρτησία της Ελλάδας ακολούθησε σχετικά σύντομα μετά τις αφαιρέσεις του Έλγιν και ότι το Ελληνικό κράτος αμέσως ασχολήθηκε με το ζήτημα της αναστήλωσης των μνημείων της Αθηναϊκής Ακρόπολης.

Η εκπληκτική απόφαση που έλαβαν οι Έλληνες πολιορκητές της Ακρόπολης κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του ’21 να στείλουν δηλαδή στους Τούρκους μολύβι για σφαίρες, προκειμένου οι Τούρκοι να πάψουν να κακοποιούν τους σπόνδυλους του Παρθενώνα με σκοπό να αποσπάσουν τους μολύβδινους συνδέσμους από το εσωτερικό τους, μιλά από μόνη της.

Οι εργασίες αναστήλωσης στην Ακρόπολη άρχισαν ευθύς αμέσως μετά την ανακήρυξη του νέου ανεξάρτητου Ελληνικού κράτους. Τα αποκτήματα του Έλγιν όμως άνοιξαν το δρόμο και την όρεξη των ξένων περιηγητών για απόκτηση ενθυμίων από την Ακρόπολη . Εξαιτίας αυτού του γεγονότος, πολλά γλυπτά (κυρίως μικρά τμήματα) από τον Παρθενώνα εξαφανίστηκαν στο σύντομο χρονικό διάστημα που μεσολάβησε ανάμεσα στις αφαιρέσεις του Έλγιν και στην ανεξαρτητοποίηση του ελληνικού κράτους.

Στο πλαίσιο αυτής της αλυσιδωτής αντίδρασης , ο ένας χρησιμοποίησε τον άλλο ως δικαιολογία για τις πράξεις του. Μεγάλο ευτύχημα αποτελεί το γεγονός ότι ο Lusieri δεν κατόρθωσε να συνεχίσει την αφαίρεση των γλυπτών από τον Παρθενώνα μετά τις αρχές του 1804, διότι εξαιτίας του παραδόπιστου ζήλου του αλλά και της ασυδοσίας του, ελάχιστα στοιχεία θα είχαν μείνει ανέπαφα στο κτήριο και η ζημιά θα ήταν ακόμα μεγαλύτερη.

Μετά την αφαίρεση τους από την Ακρόπολη, τα Μάρμαρα μεταφέρονταν στην οικία του Βρετανού πρόξενου, Σ. Λογοθέτη, μέσα σε ένα ξύλινο καροτσάκι, το οποίο είχε κατασχεθεί από τους Γάλλους. Εκεί, συσκευάζονταν σε ξύλινα κιβώτια κι έπειτα μεταφέρονταν στο λιμάνι του Πειραιά, όπου ανέμεναν τη φόρτωση τους σε πλοία για την Αγγλία. Εφόσον ο Έλγιν έπρεπε να βασίζεται στο Βρετανικό ναυτικό για τη μεταφορά των κιβωτίων, αναγκάζονταν να ρυθμίζει τις αποστολές των φορτίων της συλλογής του ανάλογα με το δρομολόγιο κάθε πλοίου.

Αυτό εσήμαινε ότι συχνά τα κιβώτια αποβιβάζονταν σε ένα σταθμό και μετά φορτώνονταν σε άλλο πλοίο για να συνεχίσουν την πορεία τους . Αυτός είναι και ο λόγος που τα Μάρμαρα «γνώρισαν» τέτοια Οδύσσεια, έως ότου φτάσουν στα λιμάνια της Αγγλίας. Από τις 33 αποστολές που χρειάστηκαν για τη μεταφορά ολόκληρης της συλλογής του Έλγιν, οι δεκαεπτά ήταν για τις αρχαιότητες από την Ακρόπολη. Είναι αδύνατον να εξακριβώσουμε τις επιπτώσεις αυτής της μεταφοράς στην επιφάνεια των Μαρμάρων, οπωσδήποτε όμως θα τα έβλαψε. Αν μάλιστα αναλογιστεί κανείς ότι ακόμα και σήμερα, όταν αρχαιολογικές εκθέσεις ταξιδεύουν στο εξωτερικό, υπάρχει το ενδεχόμενο να προκληθούν μικροβλάβες στην επιφάνεια των αντικειμένων, παρότι οι ειδικευμένες εταιρείες που αναλαμβάνουν τη συσκευασία και την ασφάλιση κατά τη μεταφορά, χρησιμοποιούν τον καλύτερο δυνατό εξοπλισμό και τα πιο κατάλληλα υλικά.

Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι όταν κιβώτια με τα γλυπτά, έφταναν στη Μάλτα (το Βρετανικό ναύσταθμο στη Μεσόγειο), ως ενδιάμεσο σταθμό στην Αγγλία, χρειάζονταν να επισκευασθούν από τις ζημιές που είχαν υποστεί κατά τη μεταφορά τους. Είναι πολύ πιθανόν, η βλάβη που παρουσίαζαν τα κιβώτια να επεκτείνονταν ως ένα βαθμό και στο περιεχόμενο τους αλλά ποιος σήμερα δύναται να διαπιστώσει τον πραγματικό αντίκτυπο που είχαν όλα αυτά στην ευαίσθητη επιφάνεια των Μαρμάρων.

Ένα ατυχές συμβάν, που διαδραματίστηκε κατά τη διάρκεια της μεταφοράς, είναι το καλά εξιστορημένο ναυάγιο του « Μέντορα», του προσωπικού πλοίου του Έλγιν, στα ανοιχτά των Κυθήρων. Τα γλυπτά του Παρθενώνα, με τα οποία ήταν φορτωμένο, βυθίστηκαν στον πυθμένα της θάλασσας και οι Έλληνες δύτες χρειάστηκαν δυο χρόνια για να τα διασώσουν. Έως ότου ανασυρθούν όλα τα κομμάτια, όσα Μάρμαρα έβγαιναν στην επιφάνεια έπρεπε να παραμείνουν στην παραλία καλυμμένα με άμμο, φύκια και πέτρες. Στη συνέχεια μεταφέρθηκαν και αυτά στη Μάλτα. Η αλμύρα και η υγρασία δεν είναι οι καλύτεροι φίλοι του μάρμαρου, κατά συνέπεια τα γλυπτά θα υπέφεραν σημαντικά από αυτές τις συνθήκες.

Νέα στοιχεία σχετικά με το ναυάγιο και την επιχείρηση διάσωσης των Μαρμάρων έχουν δημοσιευθεί πρόσφατα, με περισσότερες πληροφορίες αναφορικά με τις κακουχίες που αντιμετώπισαν τα γλυπτά. Το ατυχές περιστατικό του ραγίσματος του κεντρικού λίθου (λίθου V ) της ανατολικής ζωφόρου σε δυο τμήματα κατά τη μεταφορά του από την Ακρόπολη, οδήγησε αθέλητα στη διάσωση και των δυο μερών του. Ο λίθος αυτός βυθίστηκε μαζί με το «Μέντορα», αλλά οι Καλύμνιοι σφουγγαράδες μπόρεσαν να ανασύρουν από το βυθό, τα δυο χωριστά τμήματά του (αν δεν είχε « ανοίξει» στα δυο κάτι τέτοιο θα ήταν αδύνατο λόγω του συνολικού βάρους του λίθου που θα εμπόδιζε την ανέλκυσή του ).

Όπως αποδείχθηκε ευτυχή συγκυρία αποτέλεσε το γεγονός ότι ο κυβερνήτης του « Μέντορα» δεν υπέκυψε στην τρομερή πίεση του Έλγιν, παρότι ήταν ο ιδιοκτήτης του πλοίου, για να φορτωθούν στο σκάφος τα βαριά αετωματικά γλυπτά, διότι στην περίπτωση αυτή τα αγάλματα θα είχαν παραμείνει στα βάθη της θάλασσας, ως συνέπεια του υπέρογκου βάρους τους. Τα υπόλοιπα Μάρμαρα πέρασαν κι αυτά τη δική τους βάσανο. Χρειάστηκε να περιμένουν σε διάφορα λιμάνια της Αγγλίας κάτω από συνθήκες υγρασίας, έως ότου ο λόρδος Έλγιν να αφεθεί ελεύθερος, μετά από τρία χρόνια φυλάκισης στη Γαλλία. Πολλά κιβώτια είχαν παραμείνει επί έτη στο λιμάνι του Πειραιά (1804-1810), έως ότου και η δεύτερη αυτή συλλογή δρομολογηθεί προς την Αγγλία , δεδομένου ότι ο Lusieri είχε δυσκολίες να τα φυγαδέψει.

Όταν ο Έλγιν έφτασε στην Αγγλία, αντιμετώπισε σοβαρές οικονομικές δυσχέρειες και αναγκάστηκε να μετακινήσει τα Μάρμαρα τέσσερις φορές, από έπαυλη σε έπαυλη μέσα στο Λονδίνο, ώσπου τελικά, απελπισμένος, δέχτηκε την πρόταση της Βρετανικής κυβέρνησης να αγοράσει τα Μάρμαρα. Δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε αν τα σημάδια από σκουριά στην επιφάνεια του κεντρικού λίθου της ανατολικής ζωφόρου (λίθος V ) , στα σημεία όπου εικονίζονται αριστερά ο Δίας κι η Ήρα και πιο δεξιά η Αθηνά και ο Ήφαιστος, πρέπει να αναχθούν χρονικά στην εποχή του ναυαγίου του « Μέντορα» ή ενωρίτερα, στην εποχή που ο λίθος βρισκόταν ακόμα στην Ακρόπολη.

Είναι αρκετά ενδιαφέρον ότι ορισμένοι λίθοι στο Λονδίνο εμφανίζουν σημεία σκουριάς στα πλάγια σε ακριβώς το ίδιο ύψος (επί παραδείγματι από τη βόρεια ζωφόρο ο λίθος X και ο λίθος XXIV). Ενδεχόμενο αίτιο μπορεί να είναι πιθανή σκουριά που διείσδυσε μέχρι την επιφάνεια του μαρμάρου από καρφιά που θα χρησιμοποιήθηκαν για να σφραγίσουν τα ξύλινα κιβώτια . Ίσως, όμως, τα σημάδια αυτά να προέκυψαν κατά τη διάρκεια των εκθέσεων που ο Έλγιν οργάνωνε για το κοινό στο Λονδίνο. Η πρώτη στήθηκε σε ένα παράπηγμα, ενώ η δεύτερη σε μια καρβουναποθήκη στους κήπους δυο διαφορετικών επαύλεων.

Ενδέχεται λοιπόν να έχουν προκληθεί από τους μεταλλικούς σφικτήρες που πιθανώς χρησιμοποιήθηκαν στις πλάγιες όψεις των λίθων για τη στήριξη τους στους τοίχους των παραπηγμάτων. Βεβαίως δεν αποκλείονται κι άλλες θεωρίες. Ο W. St. Clair στο βιβλίο του “Lord Elgin and the Marbles” αναφέρει ότι όταν ανοίχθηκαν τα κιβώτια στο Λονδίνο βρέθηκε από την Εταιρεία “Linnaean” (Linnaean Society) ότι ένας σπάνιος μύκητας είχε δημιουργηθεί στο εσωτερικό των κιβωτίων . Αυτό ίσως μαρτυρά ότι ο εκτεταμένος εγκιβωτισμός των γλυπτών κάτω από συνθήκες υγρασίας επέτρεψε σε ορισμένους μικροοργανισμούς να αναπτυχθούν στο εσωτερικό των κιβωτίων .

Οι πρόχειρες εκθέσεις του Έλγιν στο Λονδίνο δεν ανταποκρίνονταν βεβαίως, ούτε κατ’ ελάχιστον, σε μουσειολογικές προδιαγραφές. Τα γλυπτά στοιβάζονταν το ένα πάνω στο άλλο, τα παραπήγματα γέμιζαν από επισκέπτες και ακόμη και αγώνες πυγμαχίας οργανώθηκαν στον πρώτο εκθεσιακό χώρο. Κάποια στιγμή ένα Μάρμαρο αναφέρεται ότι έπεσε στο πόδι κάποιου επισκέπτη. Αυτά γράφει ο B. Haydon , όταν επισκέφθηκε τα Μάρμαρα το 1807 : « μπήκαμε σε ένα υγρό, βρώμικο χώρο, όπου κείτονταν τα μάρμαρα σε απόσταση τέτοια που όχι μόνο μπορούσαμε να τα δούμε αλλά και να τα πιάσουμε». Τα 1815 προσθέτει : « επέστρεψα σπίτι από τα Ελγίνεια Μάρμαρα μελαγχολικός. Σχεδόν εύχομαι να τα είχαν οι Γάλλοι . Δεν αξίζουμε τέτοια έργα τέχνης . Κείτονται εκεί καλυμμένα από σκόνη και μούσκεμα από την υγρασία…».

Σε γκραβούρες της εποχής εικονίζονται ακόμη και αγριόχορτα να φυτρώνουν γύρω από τα Μάρμαρα. Μέχρι το 1817, που ουσιαστικά μεταφέρθηκε η Συλλογή στο Βρετανικό Μουσείο ήταν κυριολεκτικά ποτισμένα από την υγρασία του Λονδίνου, όπως επικαλούνταν ο Haydon. Όταν άρχισαν οικοδομικές εργασίες στο Burlington House, τον τελευταίο τόπο φιλοξενίας των γλυπτών στο Λονδίνο, ο Έλγιν χρειάστηκε να τα μεταφέρει γύρω – γύρω μέσα στην αυλή της έπαυλης, έως ότου ανακαλύφθηκε ότι ένα ή δυο γλυπτά από τη συλλογή των Μαρμάρων είχαν κλαπεί.

Ο Άγγλος περιηγητής W. Gell, ο οποίος βρισκόταν στην Αθήνα, όταν ακόμα διαδραματιζόταν ο διαμελισμός του Παρθενώνα, αναφέρει ότι είδε να ανασκάπτονται ορισμένα αετωματικά γλυπτά από τα ερείπια γύρω από τον Παρθενώνα από τους άνδρες του Έλγιν και σημειώνει : «Σε ένα γλυπτό σωζόταν ίχνη μεταλλικής ζώνης. Πολύτιμα στοιχεία για τους μελετητές, όπως αυτό, φαίνεται ότι χάθηκαν κατά τη μεταφορά των Μαρμάρων στην Αγγλία». Σήμερα το μεγαλύτερο μέρος των γλυπτών του Παρθενώνα παραμένει στο Βρετανικό Μουσείο. Στην αυγή του 21ου αιώνα, σχεδόν 200 έτη από την αρπαγή των Μαρμάρων, ο κόσμος έχει εξελιχθεί. Τα μουσειολογικά πρότυπα και οι προδιαγραφές έχουν διαφοροποιηθεί. Η παγκόσμια πολιτιστική κοινότητα έχει ευαισθητοποιηθεί αναφορικά με το ζήτημα. Περίπου είκοσι Επιτροπές έχουν συσταθεί ανά την υφήλιο υποστηρίζοντας την εκστρατεία για την επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα στο φυσικό και πολιτιστικό τους περιβάλλον.

Είναι σημαντικό να γίνει κατανοητό ότι τα Μάρμαρα του Παρθενώνα αποτελούν μια ιστορική, καλλιτεχνική και πολιτιστική ενότητα με το ναό. Ο διαμελισμός του ίδιου γλυπτού και η έκθεσή του σε ξεχωριστές εκθεσιακές συλλογές στην Αθήνα και το Λονδίνο, δεν ωφελούν τον επισκέπτη (ειδικό ή όχι). Η εκστρατεία ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης της κοινής γνώμης γύρω από το μέγιστης πολιτιστικής σημασίας ζήτημα των Γλυπτών του Παρθενώνα των τελευταίων ετών, άρχισε να αποδίδει τους πολύτιμους καρπούς της: το Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης αρχικά, και στη συνέχεια η Προεδρία της Ιταλικής Δημοκρατίας και το Κράτος του Βατικανού, προχώρησαν στις γενναιόδωρες κινήσεις επιστροφής θραυσμάτων του γλυπτού πλούτου του Παρθενώνα, εγκαινιάζοντας, έτσι, μια νέα εποχή στο παγκόσμιο πολιτιστικό γίγνεσθαι.

Τον Ιανουάριο του 2006, η Πρυτανεία του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης προέβη σε μια χειρονομία μείζονος συμβολικής σημασίας, η οποία άνοιξε το δρόμο του επαναπατρισμού και άλλων γλυπτών τμημάτων του μνημείου που βρίσκονταν σε ευρωπαϊκά μουσεία : αποφάσισε την επιστροφή του θραύσματος του Παρθενώνα που διέθετε στη συλλογή του Πανεπιστημίου. Πρόκειται για το πέλμα της μορφής 28 του Λίθου VIII της Βόρειας Ζωφόρου, στην οποία εικονίζεται πομπή πρεσβυτέρων που ακολουθεί πομπή κιθαρωδών και αυλητών.

Στις 5 Σεπτεμβρίου 2006, το σπάραγμα ενσωματώθηκε στο Λίθο VIII, όπου ανήκε. Επιστροφή θραύσματος από το Μουσείο Salinas του Παλέρμου Στις 24 Σεπτεμβρίου 2008 επεστράφη από το Μουσείο Salinas του Παλέρμου, μέσω δανεισμού, στο Νέο Μουσείο της Ακρόπολης, θραύσμα της Ζωφόρου του Παρθενώνα. Στο θραύσμα εικονίζεται το άκρο δεξί πόδι και οι παρυφές του ενδύματος της θεάς Άρτεμης. Αποτελεί τμήμα της σύνθεσης της Ανατολικής Ζωφόρου του ναού, στην οποία εικονίζονται οι ολύμπιοι θεοί να πλαισιώνουν, ανά έξι, τη σκηνή παράδοσης του πέπλου της Αθηνάς. Ανήκει στο Λίθο VI, ο οποίος βρίσκεται διαμελισμένος μεταξύ Αθήνας και Λονδίνου. Εκκρεμεί η ανανέωση της πράξης δανεισμού του.

Στις 5 Νοεμβρίου 2008, το Μουσείο του Βατικανού επέστρεψε στο Νέο Μουσείο της Ακρόπολης, μέσω δανεισμού, το ένα από τα δύο θραύσματα του γλυπτού διακόσμου του Παρθενώνα που διέθετε στη συλλογή του. Πρόκειται για το θραύσμα του Λίθου V της Βόρειας Ζωφόρου, όπου εικονίζεται κεφαλή σκαφηφόρου άνδρα και τμήμα της στηριζόμενης στον ώμο του σκάφης. Στο Λίθο V εικονίζονται τρεις νέοι να μεταφέρουν μεγάλους δίσκους με πόπανα (γλυκίσματα), για την αναίμακτη θυσία προς τιμή της θεάς Αθηνάς, στο πλαίσιο της γιορτής των Παναθηναίων.

Είναι εμφανές ότι το κατάλληλο μέρος για την έκθεση των Γλυπτών του Παρθενώνα είναι το Νέο Μουσείο της Ακρόπολης, το οποίο άνοιξε επίσημα τις πύλες του το 2009. Στο Μουσείο αυτό, μπορεί ο επισκέπτης να θαυμάσει μαζί τα Γλυπτά και το Μνημείο, που βρίσκεται σε άμεση οπτική επαφή. Έτσι, μπορεί να εκτιμήσει πλήρως την καλλιτεχνική αξία τους και να κατανοήσει τα διαχρονικά μηνύματά τους. Ο Παρθενώνας είναι ένα μοναδικό μνημείο και του οφείλουμε όλα τα γλυπτά του τμήματα.