ΓΙΑΝΝΗΣ ΧΟΥΒΑΡΔΑΣ: “Ο ΚΟΣΜΟΣ ΜΑΣ ΕΙΝΑΙ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΕΝΟΣ ΝΑ ΚΑΤΑΣΤΡΑΦΕΙ”

Πενήντα χρόνια στο θεατρικό σανίδι. Πενήντα χρόνια αδιάκοπης δημιουργίας, που τον έχουν καταστήσει έναν από τους κορυφαίους σκηνοθέτες της ελληνικής σκηνής. Ο Γιάννης Χουβαρδάς έχει χαράξει το δικό του θεατρικό μονοπάτι, αναδεικνύοντας τη δύναμη της ανθρώπινης ψυχής μέσα από τη μοναδική του σκηνοθετική ματιά. Εδώ και μισό αιώνα, το θέατρο είναι η ζωή του, το όνειρο και η πραγματικότητά του.

Τώρα, στα 75 του χρόνια και με μισό αιώνα στο θεατρικό προσκήνιο, αποφασίζει να αναμετρηθεί με τον Οιδίποδα, τον απόλυτο τραγικό ήρωα του Σοφοκλή. Το έργο του μεγάλου τραγικού, που μιλάει για την αναζήτηση της γνώσης και το κόστος της αυτογνωσίας, έρχεται να συναντήσει τη δική του πορεία και το προσωπικό του “τέλος”. Ένα τέλος που, όπως ο ίδιος λέει, “είναι η στιγμή που αρχίζεις να βλέπεις πραγματικά”.

Η επιλογή του Οιδίποδα

“Είναι ένα έργο με το οποίο θέλεις κάποια στιγμή να αναμετρηθείς. Είναι ένας ογκόλιθος. Και όταν φτάνεις σε μια ηλικία με κάποια “σημαδιακά νούμερα” – εγώ φέτος κλείνω τα 75 – και ταυτόχρονα συμπληρώνω 50 χρόνια στο σανίδι, ένιωσα πως ήρθε η στιγμή. Ήθελα να σταθώ απέναντι σε αυτό το έργο και στη διπλή του υπόσταση: ως δύο στιγμές ενός ανθρώπου.

Η μία στιγμή είναι εκείνη που ο Οιδίποδας ανακαλύπτει την ταυτότητά του. Η άλλη είναι η στιγμή του τέλους – όταν προσπαθεί να καταλάβει γιατί έζησε αυτή τη βασανισμένη ζωή και αν είχε κάποιο νόημα όλο αυτό. Αυτή είναι η κεντρική ιδέα που με απασχόλησε…” μου λέει χαρακτηριστικά.

Ο Οιδίποδας ξεκίνησε να βλέπει όταν τυφλώθηκε…

Αυτό παραπέμπει σε μια ρήση που αποδίδεται στον Μαρξ: “Η ανάγκη είναι τυφλή μέχρι να γίνει συνειδητή”. Εγώ αντικαθιστώ τη λέξη “ανάγκη” με τη λέξη “γνώση”, και προκύπτει ακριβώς το θέμα του Οιδίποδα. Ο Οιδίποδας κατάλαβε ποιος είναι όταν η γνώση του έγινε συνειδητή. Γιατί την είχε πάντα – από την πρώτη στιγμή την είχε, είτε παθητικά είτε ενεργητικά.

Tην είχε τη γνώση από εμβρυϊκή ηλικία…

Την είχε παθητικά τότε. Και όταν πηγαίνει στο μαντείο για να μάθει ποιος είναι, του λέει το μαντείο: “Δεν θα σου πω ποιος είσαι, αλλά να ξέρεις ότι θα σου συμβεί αυτό – θα σκοτώσεις τον πατέρα σου και θα παντρευτείς τη μάνα σου.” Φεύγει πανικόβλητος και κάνει ακριβώς αυτά τα πράγματα. Για ποιο λόγο; Έχοντας θάψει στο υποσυνείδητό του αυτή τη γνώση, σοκαρίστηκε τόσο πολύ από τον χρησμό, που αυτή η πληροφορία εξαφανίστηκε μέσα σε λίγες ώρες.

Ο Οιδίποδας παιδί έβλεπε τα πόδια του. Μεγάλωσε με έναν βοσκό που τον θεωρούσε πατέρα, αλλά κάτι σίγουρα δεν του πήγαινε καλά….

Και δεν σκέφτηκε ποτέ να συνδυάσει το όνομά του με τα πόδια του και να αναρωτηθεί “γιατί με λένε έτσι;” Νομίζω πως όλα αυτά είναι περιττά να ασχοληθεί κανείς μαζί τους, γιατί δεν ενδιέφεραν τον Σοφοκλή. Δεν ζούσε σε μια περίοδο όπου όλα τα δραματολογικά ζητήματα έπρεπε να είναι απόλυτα τεκμηριωμένα, ώστε το ένα να φέρνει το άλλο και να μη μπάζει από πουθενά. Το έργο μπάζει από παντού. Γιατί δεν είναι αυτό το ζήτημα του Σοφοκλή.

Το ζήτημα του Σοφοκλή είναι να φτάσει σε ένα τέλος – στο σημείο που ο Οιδίποδας τυφλώνεται – και να καταλάβει ο ίδιος, και όλοι μας μαζί του, ότι έτσι συμβαίνει και στη ζωή. Πόσα πράγματα, ο καθένας μας, σε πολύ πιο ελαφρύ και στοιχειώδες επίπεδο, τα ξέρει – και κάποια στιγμή τα συνειδητοποιεί. Ο Σοφοκλής ήθελε να τονίσει πόσο συχνά κάνουμε πράγματα χωρίς να το καταλαβαίνουμε, παρόλο που μας τα έχουν πει.

Υπάρχει ειμαρμένη;

Ποιος τελικά καθοδηγεί τον Οιδίποδα; 

Δεν είμαι της μοίρας και της ειμαρμένης. Δεν με ενδιαφέρει αυτή η έννοια καθεαυτή, γιατί είναι πολύ αντιθεατρική. Στο θέατρο τα πράγματα είναι ζωντανά. Υπάρχουν αντιφάσεις και οι ήρωες ζουν προσπαθώντας να ξεφύγουν από τις συνθήκες μέσα στις οποίες βρίσκονται – και που ανακαλύπτουν ότι βρίσκονται. Αυτό είναι που κάνει έναν ήρωα τραγικό: η πάλη του με το αδήριτο.

Υπάρχει όμως μια προδιαγεγραμμένη πορεία – το λέει το μαντείο, ο χρησμός, οι θεοί. Όλα αυτά είναι κάπως θολά και μέσα στο έργο. Και γενικότερα, τι είναι ο χρησμός; Τι είναι το μαντείο; Τι είναι ο μάντης; Τι είναι ο Θεός; Είναι όλα υπό αμφισβήτηση.

Αυτό που δεν είναι υπό αμφισβήτηση είναι ότι υπάρχει μια πρόβλεψη. Είναι σαν την πρόβλεψη του καιρού. Μπορεί να μην έρθει ακριβώς έτσι όπως προβλέφθηκε, αλλά θα έρθει περίπου έτσι. Είναι όμως στο χέρι μας πώς θα το αντιμετωπίσουμε. Θα πάμε στο μάτι του κυκλώνα; Θα το αποφύγουμε; Κι αν το αποφύγουμε, μήπως το βρούμε κάπου αλλού;

Όλο αυτό είναι μια περιπέτεια. Κι αυτή είναι η περιπέτεια του Οιδίποδα. Κι αυτό είναι το ενδιαφέρον μέσα στο έργο. Οπότε είναι δύο πράγματα ταυτόχρονα: είναι μια προδιαγεγραμμένη πορεία, αλλά κανείς δεν υποχρεώνει τον Οιδίποδα να κάνει αυτά τα πράγματα που έκανε.

Εσείς, πενήντα χρόνια στο θέατρο, πότε θεωρείτε ότι αρχίσατε να βλέπετε;

Φαντάζομαι πως θα δω στο τέλος. Τουλάχιστον αυτό μας διδάσκει ο Οιδίποδας: ότι πρέπει να φτάσεις μέχρι το τέλος για να δεις. Ακόμα και στον “Οιδίποδα Τύραννο”, η αρχή της γνώσης έρχεται στο τέλος του ήρωα. Όταν τυφλώνεται, αρχίζει να συνειδητοποιεί τι έκανε. Το γιατί το έκανε, δεν το έχει συνειδητοποιήσει. Και αυτό είναι κάτι που, σε μεγάλο βαθμό – όχι απόλυτα – απαντιέται στον “Επί Κολωνώ”, ένα έργο γραμμένο σε μια συγκεκριμένη ηλικία. Το γράφει ο Σοφοκλής στα 90 του, βλέποντας, προφανώς, τη ζωή προς τα πίσω. Είναι ένα έργο που αφορά τις μεταφυσικές ανησυχίες ενός ανθρώπου που βλέπει ότι τελειώνει η ζωή του και αναγκαστικά αναρωτιέται: Γιατί; Τι ήταν αυτή η ζωή που έζησα; Γιατί την έζησα έτσι; Υπήρχε κάποιο νόημα σε αυτό που μου συνέβη; Στο βαθμό που φταίω εγώ, στο βαθμό που φταίνε κάποιοι άλλοι;»

Ο δικός του Οιδίποδας

Γράψατε ένα καινούργιο έργο από ότι κατάλαβα…

Έκανα μια δημιουργική και όχι γραμμική συρραφή των δύο έργων του Σοφοκλή. Μετέφρασα και τα δύο κείμενα ο ίδιος και στη συνέχεια προχώρησα σε μια διασκευή, βασισμένη σε μια θεμελιώδη αναρώτηση: τι σκέφτεται ένας άνθρωπος όταν φτάνει στο τέλος της ζωής του. Από εκεί ξεκίνησα – από το τέλος του δεύτερου έργου, του “Οιδίποδα επί Κολωνώ” – και πήγα προς τα πίσω.

Καθώς προχωρά το έργο, που στηρίζεται σε ποσοστό περίπου 95% στους στίχους του Σοφοκλή, εναλλασσόμαστε ανάμεσα στα δύο κείμενα. Με μία τεχνική αναδρομής πηγαίνουμε στο παρελθόν, επιστρέφουμε στο παρόν, και ξανά πίσω – μέχρι να γίνει όσο πιο ξεκάθαρη γίνεται η διαδρομή αυτού του ανθρώπου.

Προσωπικά θεωρώ το τέλος ως μια αρχή. Το τέλος είναι αυτό που δίνει νόημα στη ζωή μας και είναι απαραίτητο για να μπορέσουμε να καταλάβουμε τι μας συνέβη. Όταν φτάνουμε σε αυτό, υπάρχουν δύο τρόποι να το δούμε: είτε ως ένα οριστικό τέλος, είτε ως την αρχή ενός άλλου ταξιδιού. Αυτό εξαρτάται από την οπτική του καθενός. Μπορεί κανείς να το δει θρησκευτικά, ποιητικά, ψυχαναλυτικά ή μεταφυσικά. Το ζήτημα είναι να επιλέξει να το δει.

Αν δει κάποιος το τέλος σαν μια καινούργια αρχή, σημαίνει ότι θα έρθει σε επαφή με πολλά από τα τραύματα του…

Και αυτό, φυσικά, δεν είναι κάτι εύκολο. Γιατί η αναμέτρηση με το τέλος δεν είναι απλώς μια ιδέα ή μια φιλοσοφία, αλλά μια βιωματική διαδικασία. Και αυτή ακριβώς είναι η συνθήκη στην οποία τοποθετώ τους ήρωες της διασκευής αυτής.

Οι ήρωες του Οιδίποδα εισέρχονται σε μια διαδικασία επαφής με το τέλος τους. Εδώ, πρόκειται για μια οικογένεια ανθρώπων, που φτάνουν σε έναν τόπο ταφής για να θάψουν τον γενάρχη τους. Ο Οιδίποδας βρίσκεται στο τέλος και όλα τα βασικά πρόσωπα της ζωής του τον ακολουθούν σε αυτό το ταξίδι. Είναι σε μια κατάσταση που μπορεί να περιγραφεί σαν κώμα – λίγες στιγμές πριν από τον θάνατό του.

Φτάνουν, λοιπόν, σε αυτόν τον τόπο ταφής και με διάφορους τρόπους και διαδικασίες προσπαθούν να έρθουν σε επαφή με όσα έζησε ο Οιδίποδας, και κυρίως με αυτά που θα ζήσει. Οι χαρακτήρες αναζητούν μέσω ιεροτελεστιών και τελετών την κατανόηση της ζωής του Οιδίποδα, και, πιο σημαντικό, του δικού τους πόνου. Σκοπός τους είναι να κατανοήσουν και αυτοί γιατί υπέφεραν, γιατί πέρασαν όσα πέρασαν. Γιατί, όλοι αυτοί οι άνθρωποι είναι πρόσωπα που υπέφεραν μαζί του.

Και αυτή η νέα αρχή, αυτό το θα ζήσει Οιδίπους που έγκειται;

Έγκειται στο κεντρικό ζήτημα του δεύτερου έργου που είναι του Σοφοκλή, δεν είναι δικό μου. Ο Οιδίποδας φτάνει στον Κολωνό γιατί έχει πάρει έναν χρησμό. Το πώς ακριβώς γίνεται αυτό δεν είναι ξεκάθαρο, και αυτό είναι ένα από τα σημεία που ανέφερα προηγουμένως, ότι πολλά πράγματα στο έργο δεν εξηγούνται με ακρίβεια. Ο Οιδίποδας πρέπει να φτάσει σε αυτόν τον τόπο – και σημειώνω ότι ο τόπος αυτός δεν ονομάζεται καν. Στην ουσία, πρόκειται για ένα εσωτερικό ταξίδι. Όμως, αναγκαστικά στο θέατρο όλα τα πράγματα απεικονίζονται και εφαρμόζονται σε μια αντικειμενική πραγματικότητα.

Πρέπει λοιπόν να φτάσει σε αυτόν τον τόπο, όπου θα συναντήσει τον θάνατό του και θα καταλάβει όλα όσα δεν μπορεί να καταλάβει. Αυτό είναι ακριβώς το ζητούμενο στο έργο του Σοφοκλή: να φτάσει ο Οιδίποδας σε αυτή την κατανόηση, να αποδεχτεί το τέλος του και να κατανοήσει τα όσα δεν ήξερε για τον εαυτό του και τη ζωή του.»

Για την οικογένειά του τι σημαίνει;

Στην πραγματικότητα, όλα τα πρόσωπα είναι ήδη “πεθαμένα” – όχι κυριολεκτικά, αλλά ως ιδέες, ως μέρος ενός κύκλου που έχει ήδη αρχίσει να κλείνει. Και παλεύουν για το ίδιο πράγμα: να κατανοήσουν γιατί έζησαν, προκειμένου να λυτρωθούν από το βάρος αυτής της στιγματισμένης ύπαρξης.

Η γυναίκα του, τα παιδιά του, ο ίδιος ο γυναικαδελφός του, ο Κρέων, όλοι τους είναι παγιδευμένοι σε αυτή τη διαδικασία. Και υπάρχει και ένα πρόσωπο εκτός αυτού του κύκλου, το οποίο αποτελεί έκπληξη. Επίσης, υπάρχει ο χορός, ο οποίος μπορεί να θεωρηθεί ως ένα ιδιότυπο «γραφείο τελετών», που διευκολύνει τη μετάβαση στον άλλον κόσμο.

Ο θάνατος δεν παρουσιάζεται απλώς ως κάτι σκοτεινό και ζοφερό, αλλά και ως μια λυτρωτική δύναμη – κάτι που μπορεί να προσβλέπει κανείς.

Ο Οιδίποδας τι σηματοδοτεί για εσάς; 

Ο Οιδίποδας είναι μια μορφή εξαιρετικά συμπυκνωμένη για αυτό που λέμε ανθρώπινη υπόσταση. Είναι σαν μια άλλη μορφή του Ιώβ. Είναι ο καθένας από εμάς, ένας άνθρωπος στον οποίο συμβαίνουν διάφορα πράγματα: αρρώστιες, κακουχίες, φτώχεια, προσωπικές δυστυχίες και ατυχίες. Το ένα μετά το άλλο, σε βαθμό που να αναρωτιέται κανείς, “Γιατί σε μένα όλα αυτά;”

Αυτό συμβαίνει γύρω μας καθημερινά. Υπάρχουν άνθρωποι που περνούν όλα αυτά και δεν καταφέρνουν να ξεφύγουν από αυτή τη μοίρα. Όταν βλέπουμε έναν τέτοιο άνθρωπο, γίνεται κάτι σαν υπόδειγμα που μας ενδιαφέρει και μας σπρώχνει να τον μελετήσουμε. Γιατί, ο ευτυχισμένος άνθρωπος δεν είναι το πιο ενδιαφέρον θέαμα για το θέατρο ή την τέχνη γενικότερα.

Αντίθετα, ο δυστυχισμένος άνθρωπος είναι το κεντρικό θέμα και ο Οιδίποδας είναι ο απόλυτος δυστυχισμένος άνθρωπος. Στο έργο, η γυναίκα του του λέει όταν αναζητά την ταυτότητά του: “Είσαι ο πιο δυστυχισμένος άνθρωπος στον κόσμο.” Αυτό είναι το πραγματικό του όνομα. Κι αυτός είναι ο Οιδίποδας.

Από εκεί και πέρα, έχει και κάποια χαρακτηριστικά που τον καθιστούν ακόμα πιο αντιπροσωπευτικό. Έχει το στοιχείο του ανθρώπου που ξεκινά από το μηδέν και κατακτά την κορυφή πολύ γρήγορα, αλλά μόλις φτάσει στην κορυφή, η πτώση έρχεται σχεδόν αμέσως. Είναι επίσης ένα αγαπημένο θέμα στο θέατρο, στην τέχνη και στον κινηματογράφο γενικότερα: ο άνθρωπος που γκρεμίζεται από το μεγαλύτερο ύψος που μπορεί να φανταστεί κανείς ότι κατακτά.

Και μάλιστα χωρίς να φταίει συνειδητά…

Φταίει και μάλιστα έχει φτάσει εκεί με μόνο την αξία τη δική του. Χωρίς κανενός τις πλάτες. Έλυσε το αίνιγμα της Σφίγγας, λύτρωσε μια ολόκληρη πόλη από τον λιμό. Η πόλη ανθίζει μέχρι τη στιγμή που αρχίζει όμως να βγαίνει από μέσα της ο σπόρος του κακού. Είναι πολύ βασικό είδος, ανθρώπινο, ο Οιδίπους.
Και θα μπορούσε να είναι και γυναίκα έτσι; Δεν υπάρχει φύλο στην προκειμένη περίπτωση.

Απλώς το φύλο είναι σημαντικό εδώ γιατί έγινε όλο αυτό που έγινε από τον Φρόιντ. Έπεσε από πάνω αυτή η μπογιά της ψυχαναλυτικής ερμηνείας, η οποία εν πολλοίς είναι και σωστή. Αλλά οπωσδήποτε δεν είναι μόνο αυτό. Όχι μόνο επειδή ο Σοφοκλής δεν ήξερε τον Φρόυντ όταν το έγραφε, αλλά και διότι έχει πολύ περισσότερες διαστάσεις από το απλό, ας πούμε οιδιπόδειο σύμπλεγμα της παιδικής ηλικίας.

Πάντως κάτι είχε διαισθανθεί Σοφοκλής…

Ο Σοφοκλής είχε διαισθανθεί πολλά. Είναι προφανές ότι το έργο του είναι μια μελέτη του ανθρώπινου ψυχισμού. Ωστόσο, τότε δεν έβλεπαν το θέατρο με ψυχολογικούς όρους, όπως εμείς σήμερα. Επρόκειτο για ποιητικό θέατρο, και αυτό είναι που με ενδιαφέρει πολύ στον τρόπο που αποδίδεται η παράσταση, τόσο και στον λόγο όσο και στην όψη της.

Η παράσταση δεν έχει νατουραλισμό, δεν έχει ρεαλισμό. Είναι άχρονη και διαχρονική. Ένα από τα σημεία που τονίζω είναι πως ο χρόνος δεν αλλάζει. Είναι ίδιος, είναι πάντα το “τώρα”. Και έτσι είναι η ζωή μας: μόνο το τώρα ζούμε. Το μέλλον δεν μπορούμε να το ζήσουμε, και το παρελθόν έχει τελειώσει. Μπορούμε μόνο να το ζήσουμε ως ανάμνηση.

Αυτό είναι και το μεγάλο στοίχημα: να γίνει φανερό ότι ο χρόνος είναι ενιαίος. Όσο κι αν ταξιδεύουμε μέσα του, στην πραγματικότητα – όπως και οι θεατές – θα βιώσουμε το χρόνο της παράστασης ως ένα και μόνο χρόνο.

Η καταστροφή είναι προγραμματισμένη…

Η οικογένεια των Λαβδακιδών πόσο μοιάζει με τη σύγχρονη κοινωνία;

Στην παράσταση θα δούμε τη στενή οικογένεια του Οιδίποδα και ο κάθε συγγενής αναλαμβάνει έναν ρόλο που έχει αντανάκλαση και στο άλλο έργο.

Φαντάσου ότι είναι σαν να μαζεύονται όλοι οι συγγενείς σε ένα βράδυ, διαισθανόμενοι ότι είναι το τελευταίο βράδυ του Οιδίποδα, και μιλάνε για όλα όσα πέρασαν. Όταν αφηγούμαστε μια ιστορία, πολλές φορές παριστάνουμε και τα πρόσωπα που υπάρχουν σε αυτήν την ιστορία. Όλα αυτά έχουν μια συνάφεια μεταξύ τους που αποκτά νόημα μέσα σε έναν αστερισμό πραγμάτων. Για παράδειγμα, ο Πολυνείκης, που εμφανίζεται μόνο στο δεύτερο έργο, έχει μια αντανάκλαση στο πρώτο.

Αυτός ο μικρός κύκλος ανθρώπων είναι στην ουσία ο μεγάλος κύκλος της κοινωνίας μας. Είτε μιλάμε για τη δική μας οικογένεια, είτε για τον ευρύτερο κύκλο των ανθρώπων που γνωρίζουμε, είτε για τους ανθρώπους σε μια πόλη, σε μια χώρα, ή σε έναν ολόκληρο κόσμο.

Ειδικά σήμερα, η παγκοσμιοποίηση – με την πολύ δυστοπική και διεστραμμένη μορφή που έχει τώρα – έχει καταργήσει τα όρια μεταξύ των πολιτισμών. Ζούμε σε μια διάταση αυτού του κύκλου…
Προσωπικά ανησυχώ πολύ για όσα βιώνω καθημερινά και ενοχλούμαι από πολλά πράγματα που βλέπω στον δρόμο. Και φυσικά, από αυτά που διαβάζουμε όλοι μας. Ζούμε σε μια κοινωνία, έναν κόσμο που είναι πολύ κοντά στην φρενοβλάβεια. Όλα πια είναι ανεξέλεγκτα.

Αυτά τα έργα έρχονται να μας θυμίσουν κάτι πολύ σημαντικό. Οι συγγραφείς αυτοί πρώτοι κατάφεραν να συμπυκνώσουν την παράνοια του κόσμου σε ποίηση. Και έχουν αποποιηθεί την ευθύνη τους εδώ και χιλιάδες χρόνια, αλλά εμείς δεν ακούμε. Δεν μπορούμε να ακούσουμε. Θα κάνουμε ό,τι πρέπει να κάνουμε.

Το θέμα είναι ποιο είναι αυτό το πρέπει.

Το “πρέπει” είναι ότι ο κόσμος μας είναι προγραμματισμένος να καταστραφεί. Γεννήθηκε για να καταστραφεί. Το πώς και το πότε θα καταστραφεί είναι απλώς λεπτομέρεια. Με τις προσλαμβάνουσες που έχω τουλάχιστον, βλέπω ότι βρισκόμαστε πολύ κοντά στο οριστικό τέλος.

Το θέμα είναι ότι, τουλάχιστον, να γίνει με μια γιορτή. Το τέλος των πραγμάτων μπορεί να το γιορτάσει κανείς. Μπορεί να είναι και ένα ιδιότυπο είδος γιορτής αυτό που έχει ήδη αρχίσει να γίνεται. Το λέω αυτό γιατί η εκλογή αυτού του αδιανόητου τύπου στην Αμερική, με όλα αυτά που κάνει και όσα έχει επιφέρει, καθώς και οι αντιδράσεις γύρω του, είναι μια ακόμα πολύ σοβαρή ένδειξη ότι το πάρτι του τέλους έχει ξεκινήσει.

Τι θα λέγατε ότι είναι αυτό που σας φοβίζει περισσότερο τώρα στα 75 σας;

Αυτό που με φοβίζει περισσότερο τώρα, στα 75 μου, είναι ότι έχει ενσκήψει ένας πανικός, μάλλον λόγω κάποιας αδιόρατης θεϊκής παρέμβασης, ο οποίος πλέον δεν ελέγχεται. Ο πανικός εκφράζεται με πολλούς τρόπους. Η πιο μεταμφιεσμένη μορφή του είναι η σιγουριά της επιθετικότητας. Επειδή βλέπω γύρω μας πάρα πολύ επιθετικότητα, που είναι η επιφανειακή έκφραση αυτού του πανικού.

Η επιθετικότητα φαίνεται στην επιφάνεια, ενώ ο πανικός κρύβεται από κάτω, δεν είναι άμεσα ορατός. Και ξέρουμε όλοι πολύ καλά ότι ο πανικός είναι Θεός – είναι ο Θεός Παν. Είναι ένας ανεξήγητος φόβος, που δεν μπορούμε να ελέγξουμε ή να κατανοήσουμε πλήρως.

Επιστρέφει ο Χορός του θανάτου το φθινόπωρο στο Μέγαρο μουσεικής Αθηνών

Θα παιχτεί για 11 παραστάσεις μόνο στο Μέγαρο Μουσικής.

Μετά θα σας έχουμε τόσο ενεργό πάλι;

Όχι τόσο, γιατί με κούρασε που φέτος έκανα τρεις δουλειές απανωτές. Αλλά θα κάνω μια δουλειά στο Δημοτικό Πειραιά, τον Ιβάνωφ του Τσέχωφ σε μια διασκευή δική μου πάλι, οπότε αυτή θα είναι βασικά η δουλειά που θα κάνω του χρόνου.