Τέμπη: Το τίμημα της ιδιωτικοποίησης – Ώρα για έναν Δημόσιο, Ασφαλή Σιδηρόδρομο

Το δυστύχημα στα Τέμπη δεν ήταν απλώς μια «κακιά στιγμή», όπως εύκολα ειπώθηκε. Ήταν η κορυφή ενός παγόβουνου, που σχηματίστηκε μεθοδικά μέσα σε χρόνια απαξίωσης, αδιαφορίας και –κυρίως– μιας εγκληματικής ιδιωτικοποίησης. Μιας πολιτικής επιλογής που παρέδωσε την καρδιά των σιδηροδρομικών μεταφορών σε μια ξένη εταιρεία, χωρίς σχέδιο, χωρίς ελέγχους, χωρίς όραμα.

Μιλώ ως πολίτης, ως επιστήμονας και ως άνθρωπος που πιστεύει στον κοινωνικό ρόλο του κράτους. Όχι το κράτος- λάφυρο, αλλά το κράτος-εγγυητή της ασφάλειας, της ισότητας και του κοινού συμφέροντος. Η τραγωδία των Τεμπών είναι το ηχηρό ξυπνητήρι που καλεί σε αναστροφή πορείας. Σε επιστροφή στον δημόσιο έλεγχο. Σε κρατικοποίηση του σιδηροδρόμου.

Οι ζωές δεν είναι στατιστικές. Δεν είναι λειτουργικά κόστη. Δεν είναι αλυσίδες κέρδους. Είναι οι φωνές των παιδιών μας που δεν θα ξανακουστούν. Είναι η ευθύνη όλων μας.

Ας μην ξεγελιόμαστε. Το «ανθρώπινο λάθος» ήταν το προαναγγελθέν αποτέλεσμα ενός πολιτικού μοντέλου που ιδιωτικοποίησε κρίσιμες υποδομές, αγνόησε τις προειδοποιήσεις των εργαζομένων, εξευτέλισε τη δημόσια ευθύνη. Ήταν το άλλοθι ενός διαλυμένου και παρατημένου συστήματος. Και η ιδιωτικοποίηση του σιδηροδρόμου ήταν ο μοχλός που το οδήγησε εκεί.

Ιδιωτικοποίηση στα χαρτιά, κρατική ευθύνη στην πράξη

Η ΤΡΑΙΝΟΣΕ ιδιωτικοποιήθηκε το 2017 και πουλήθηκε στην ιταλική Ferrovie dello Stato Italiane (FSI) έναντι μόλις 45 εκατομμυρίων ευρώ. Ένα ποσό μικρότερο ακόμη και από το ετήσιο κόστος ενός μεγάλου έργου οδοποιίας. Κι όμως, η συμφωνία δεν συνοδευόταν από υποχρεωτικές επενδύσεις σε ασφάλεια ή εκσυγχρονισμό. Αντίθετα, το κράτος παρέμεινε υπεύθυνο για τις υποδομές μέσω του ΟΣΕ και της ΕΡΓΟΣΕ, πληρώνοντας και τις ζημιές, και τις ζωές. Με απλά λόγια: το κέρδος ιδιωτικοποιήθηκε, η ευθύνη έμεινε δημόσια.

Η «αγορά» πήρε το φιλέτο και άφησε πίσω τη σκουριά. Δεν επένδυσε στην ασφάλεια. Δεν αναβάθμισε τον εξοπλισμό. Δεν πίεσε για συστήματα πρόληψης. Ένα ολόκληρο κράτος λειτουργούσε “στο περίπου”, με χαρτιά, χειρόγραφα σημειώματα και προσευχές.

Η ασφάλεια δεν «αποδίδει» – κι έτσι παραμελείται

Η χώρα λειτουργούσε με απαρχαιωμένα συστήματα ασφαλείας, ενώ σε αρκετά σημεία δεν υπήρχε ούτε βασική σηματοδότηση ή τηλεδιοίκηση. Το ευρωπαϊκό σύστημα ERTMS, που προλαμβάνει ανθρώπινα λάθη με αυτόματα φρένα και επικοινωνία μηχανών –παρών σε όλη την Ευρώπη– στην Ελλάδα δεν λειτούργησε ποτέ πλήρως.

Στο σημείο της τραγωδίας, σύμφωνα με στοιχεία της ΡΑΣ (Ρυθμιστικής Αρχής Σιδηροδρόμων), η τηλεδιοίκηση ήταν εκτός λειτουργίας για μήνες. Ο σταθμάρχης πήρε τη λάθος απόφαση, αλλά το σύστημα είχε παραδώσει τα όπλα προ πολλού.

Οι διεθνείς συγκρίσεις εκθέτουν τη «μεταρρύθμιση»

Όσοι μιλούν για «εξυγίανση» μέσω ιδιωτικοποίησης, ας ρίξουν μια ματιά αλλού:

• Γερμανία – Η Deutsche Bahn παραμένει κρατική, με πλήρη έλεγχο των υποδομών και υψηλά πρότυπα ασφάλειας.
• Γαλλία – Η SNCF είναι δημόσια, υπόκειται σε κοινωνικό έλεγχο και εφαρμόζει το ERTMS σε όλο το δίκτυο.
• Αυστρία – Οι ÖBB, επίσης δημόσιες, έχουν μηδενικά θανατηφόρα σιδηροδρομικά δυστυχήματα την τελευταία δεκαετία.
• Ηνωμένο Βασίλειο- Μετά από δεκαετίες αποτυχίας του ιδιωτικού μοντέλου (1990–2020), πολλές γραμμές κρατικοποιούνται ξανά, με τελευταία την British Railways Northern (2019) και την East Coast Mainline (2021).
• Ιταλία, η χώρα της Ferrovie dello Stato, δεν επιτρέπει αποκοπή της λειτουργίας από τις υποδομές – κάτι που εμείς κάναμε με χαρά.

Στην πραγματικότητα, μόνο νεοφιλελεύθερες χώρες του ευρωπαϊκού Νότου πίεσαν τόσο για ιδιωτικοποιήσεις. Και η Ελλάδα έγινε πειραματόζωο με ανθρώπινες ζωές.

Η Ελλάδα αντί να μαθαίνει από τα λάθη των άλλων, αντέγραψε το πιο επικίνδυνο μοντέλο, την πιο λάθος στιγμή.

H κρατικοποίηση ως αναγκαιότητα, όχι ιδεοληψία

Όχι από νοσταλγία ή ιδεολογία, αλλά από πρακτική ανάγκη. Η κρατικοποίηση του σιδηροδρόμου στην Ελλάδα δεν είναι πολιτικό σύνθημα. Είναι πράξη επιβίωσης.

Σημαίνει:

• Ενιαία διοίκηση, χωρίς σύγχυση αρμοδιοτήτων.
• Διαφάνεια στους προϋπολογισμούς και τα έργα.
• Στρατηγικό σχεδιασμό για συνδυασμένες μεταφορές και οικολογική μετάβαση.
• Ασφάλεια ως υποχρέωση, όχι ως κόστος.

Προτείνω, λοιπόν, την άμεση επανασύσταση ενιαίου κρατικού φορέα σιδηροδρόμων, με την υποχρέωση να λογοδοτεί όχι στην αγορά, αλλά στον πολίτη. Δεν μιλάμε για μια επιστροφή στον κομματικό κρατισμό του παρελθόντος. Μιλάμε για έναν ενιαίο, ανεξάρτητο, δημόσιο σιδηρόδρομο, με επαγγελματισμό, επιστημονική διοίκηση και λογοδοσία.

Έναν φορέα που θα αναλάβει:

• Την πλήρη ενοποίηση λειτουργίας και υποδομών, ώστε να μην υπάρχει «η μία εταιρεία δεν ήξερε τι έκανε η άλλη».
• Την υποχρεωτική εφαρμογή ERTMS και τηλεδιοίκησης σε 100% του δικτύου.
• Την πλήρη ψηφιοποίηση των δρομολογίων, ελέγχων και επικοινωνίας.
• Την εκπαίδευση και επαναξιολόγηση όλων των σταθμαρχών, μηχανοδηγών και τεχνικών.
• Την ελεύθερη πρόσβαση των πολιτών στα δεδομένα ασφαλείας.

Αν όχι τώρα, πότε;

Οι ζωές που χάθηκαν δεν επιστρέφουν. Αλλά ο σεβασμός σε αυτές επιβάλλει να μη χαθεί άλλος χρόνος. Να μην ξανακουστεί ποτέ το «αν λειτουργούσε η τηλεδιοίκηση…». Η ασφάλεια δεν είναι διαπραγματεύσιμη. Είναι θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα. Όσοι επιχειρούν να διασώσουν το αφήγημα της ιδιωτικοποίησης, κρύβονται πίσω από τον φράχτη της ιδεοληψίας. Γιατί όταν καίγεται το σπίτι σου, δεν συζητάς αν είναι καλό να έχεις πυροσβεστική. Την απαιτείς.

Η Ελλάδα χρειάζεται έναν νέο σιδηρόδρομο. Όχι φτηνό. Όχι εύκολο. Αλλά τίμιο και ασφαλή. Δημόσιο. Χρειάζεται αλλαγή φιλοσοφίας. Το κράτος πρέπει να επαναδιεκδικήσει τον ρόλο του ως εγγυητή της ασφάλειας και της ποιότητας στις μεταφορές. Όχι με κομματικές λογικές, αλλά με σχέδιο, επιστημονική τεκμηρίωση και κοινωνικό έλεγχο.

Γιατί ο σιδηρόδρομος δεν είναι απλώς μέσο μεταφοράς. Είναι δείκτης πολιτισμού, κοινωνικής ευθύνης και συλλογικής προστασίας. Και ο ελληνικός λαός έχει δικαίωμα σε έναν ασφαλή, αξιόπιστο, δημόσιο σιδηρόδρομο.

Και τον οφείλει σε όλους όσοι δεν γύρισαν ποτέ από εκείνο το δρομολόγιο της 28ης Φεβρουαρίου.

* Ο Νίκος Μαρκάτος, Ομότιμος Καθηγητής Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, π.Πρύτανης, Γ.Γ Ευρωπαικού Συνδέσμου Ομότιμων Καθηγητών.