ΣΤΗΝ ΕΠΙΔΑΥΡΟ, Η ΕΥΡΩΠΗ ΟΡΚΙΣΤΗΚΕ ΣΤΑ ΣΠΑΣΜΕΝΑ ΤΑΚΟΥΝΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ

Σκέφτομαι τρεις μέρες τώρα πώς θα μπορούσε κάποιος να αποτυπώσει την εμπειρία της θέασης του “Όρκου της Ευρώπης” του Λιβανοκαναδού συγγραφέα και σκηνοθέτη Ουαζντί Μουαουάντ που επέστρεψε στην Ελλάδα για να παρουσιάσει, για πρώτη φορά στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου, το νέο του έργο (πρόκειται για μια παγκόσμια πρεμιέρα, μια διεθνή συμπαραγωγή ενταγμένη στον κύκλο Contemporary Ancients).

Ο Ουαζντί Μουαουάντ, γνωστός στο ελληνικό κοινό κυρίως από την κινηματογραφική επιτυχία “Μέσα από τις φλόγες” – που βασίστηκε στο θεατρικό έργο του Πυρκαγιές –  και από το θεατρικό του έργο που παρουσιάστηκε στο Εθνικό Θέατρο “Ήταν Όλοι τους Πουλιά”, καταδύεται εδώ στην παιδική μνήμη, στο αποσιωπημένο τραύμα μιας σφαγής, στον διαγενεακό απόηχο της βίας. Χωρίς να κατονομάζει γεωγραφίες, χωρίς να δείχνει ενόχους, η παράσταση αναζητά αυτό που έχει χαθεί. Και το κάνει μέσα στο πιο εμβληματικό θέατρο του κόσμου, εκεί όπου κάποτε γεννήθηκε η τραγωδία.

Η αμηχανία μου απέναντι σε αυτό που είδα ήταν τόσο μεγάλη που ήθελα να δω την παράσταση και τη δεύτερη μέρα της στην αργολική ορχήστρα, γιατί ήμουν βέβαιη πως έχασα πολλά νοήματα, πολλούς συμβολισμούς, πολλές φράσεις που θα ήθελα να συγκρατήσω.

Με μία δεύτερη πιο ψύχραιμη σκέψη, ένιωσα πως ίσως αυτό δεν είχε νόημα. Νόημα είχε η πρώτη αίσθησή της, η γροθιά αυτή στο στομάχι που ένιωσα παρακολουθώντας την, η γροθιά αυτή που στο τέλος γέμισε τα μάτια μου με δάκρυα. Γιατί δεν επρόκειτο απλώς για μια θεατρική παράσταση, αλλά για μια κατάδυση στο πιο βαθύ και σκοτεινό κοίτασμα της ανθρώπινης ψυχής – εκεί όπου το τραύμα και η σιωπή συνομιλούν, εκεί όπου ο αρχαίος μύθος ξαναβρίσκει το σώμα του στο παρόν.

Η ανάμνηση μίας σφαγής, το έγκλημα και το διαγενεακό μίασμα

Στον πυρήνα του “Όρκου της Ευρώπης” βρίσκεται η ανάμνηση μιας σφαγής: ένα κορίτσι οκτώ ετών, άθελά του μάρτυρας και άρρητα συνένοχο, καθώς η φρίκη διαπράχθηκε από δικούς του ανθρώπους. Εβδομήντα πέντε χρόνια μετά, μια έρευνα ξανανοίγει τα τραύματα. Η γυναίκα που υπήρξε εκείνο το παιδί καλείται τώρα να μιλήσει, να καταθέσει, να ανασύρει από τη λήθη αυτό που δεν ειπώθηκε ποτέ.

Το έργο δεν ξεδιπλώνεται γραμμικά. Αντί για αρχή, μέση και τέλος, προσφέρει ένα παζλ σκηνών – συναισθηματικά θραύσματα που διαρκώς μετακινούνται, αλλάζουν θέση, ξαναδοκιμάζονται. Άλλωστε, τα λόγια αυτά γεννήθηκαν και αναδύθηκαν μέσα από τις πρόβες, έμειναν ζωντανά ως την τελευταία στιγμή.

Σίγουρα επίσης η παράσταση αυτή δεν ήταν τέλεια· είχε επαναλήψεις, φλυαρίες, ίσως κούρασε κάποιους. Αλλά ήταν αληθινή. Και αυτή η αλήθεια υπήρξε η μεγαλύτερή της αρετή. Δεν κραύγαζε, δεν δίδασκε. Ψιθύριζε. Και ακριβώς επειδή ψιθύριζε, η φωνή της έφτανε πιο βαθιά μέσα μας.

Ο Ουαζντί Μουαουάντ κουβαλά ο ίδιος ένα τραύμα που τον συνοδεύει από την παιδική του ηλικία. Γεννημένος στο Λίβανο πριν από 55 χρόνια, βίωσε την προσφυγιά στα οκτώ του, όταν ξέσπασε ο εμφύλιος πόλεμος. Πρώτα μετοίκησε στη Γαλλία, έπειτα “τράπηκε” σε νέα φυγή επειδή δεν είχε άδεια παραμονή και τελικά εγκαταστάθηκε στο Κεμπέκ του Καναδά. Η ζωή του χαρτογραφείται από διαδοχικούς ξεριζωμούς.
Αυτό το βίωμα δεν μετατρέπεται σε αυτοβιογραφία, αλλά σε ποιητική συμπύκνωση του συλλογικού τραύματος.

Το έργο του αυτό δεν κατονομάζει τόπους, δεν υποδεικνύει ενόχους. Μπορεί να αφορμάται από βιώματα, αλλά ξεφεύγει από το προσωπικό. Δεν προσδιορίζει γεωγραφικά ή πολιτικά πλαίσια· και όμως μιλά για τα πάντα: για τον πόλεμο και τη βία, για τη μητρότητα, για την ευθύνη και την ενοχή, για τη μνήμη που επιμένει να επιστρέφει.

Στον Όρκο της Ευρώπης, ο Μουαουάντ δεν ζητά από τον θεατή να εντοπίσει “πού” συνέβη το έγκλημα, αλλά να αναρωτηθεί ποιος το θυμάται, ποιος σώπασε, ποιος το κουβαλά — και ποιος θα μιλήσει τελικά.
Η αίσθηση που απομένει δεν είναι ανακούφιση. Είναι ένα αίσθημα που δεν έχει όνομα, όπως δεν έχει και το έγκλημα που συντελέστηκε κάποτε, μπροστά στα μάτια ενός παιδιού.

Ένα παιδί που δεν μίλησε. Που μεγάλωσε. Που ήρθε η ώρα να θυμηθεί — και μαζί του, εμείς.
Στην ορχήστρα της Επιδαύρου, κάτω από το ανελέητο φως του φεγγαριού, η σιωπή έγινε σκηνή. Και η σκηνή έγινε κοιτίδα εξομολόγησης. Οι ήρωες του Μουαουάντ —παλιοί καινούργιοι, αρχαίοι και σύγχρονοι, μυθικοί και εντελώς ανθρώπινοι— δεν εκπροσωπούσαν κάποιο έθνος. Εκπροσωπούσαν μια πληγή παγκόσμια.

Και το σώμα της Ευρώπης δεν ήταν γεωγραφικό· ήταν ένα σπαραγμένο σώμα μνήμης. Όχι μόνο ως ήπειρος, αλλά ως πριγκίπισσα της Φοινίκης που την άρπαξε βίαια ο Δίας. Μίας πριγκίπισσας που δεν επέστρεψε ποτέ στη χώρα της. Που χάθηκε. Που πήγε στην Κρήτη και γέννησε τον Μίνωα. Και από εκεί ξεκινά μια γενεαλογία τραγωδίας: ο Μινώταυρος, η Αριάδνη, η Φαίδρα, η Ιοκάστη, η Αντιγόνη – όλες γυναίκες, όλες κόρες μιας χαμένης καταγωγής, όλες δεμένες με το ίδιο νήμα του λαβύρινθου, της βίας, της μοίρας.

Ο Μουαουάντ υφαίνει ένα πολυεπίπεδο κείμενο, το οποίο αντλεί έμπνευση τόσο από τον μύθο της αρπαγής της Ευρώπης όσο και από τον Θηβαϊκό κύκλο. Τοποθετεί την Ευρώπη – τη μητέρα, τη γη, τη γυναίκα – στο κέντρο μιας μακραίωνης αλυσίδας βίας, μέσα στην οποία το πολιτικό δε διαχωρίζεται από το μυθικό, ούτε η Ανατολή από τη Δύση. Και αυτό το νήμα διαπερνά κάθε σκηνή του έργου σαν υπόγειο ρεύμα.

Το έργο αυτό, αντί να αναζητά τον ένοχο, σε καλεί να δεις τον εαυτό σου μέσα στην αλυσίδα των γενεών. Σου λέει: «Μπορεί να είσαι και θύμα. Μπορεί και θύτης. Μπορεί και τίποτα απ’ τα δύο. Αλλά σίγουρα δεν είσαι αμέτοχος».

Ευρώπη δεν είναι μόνο η ήπειρος…

Η Ευρώπη του Μουαουάντ είναι μία μητέρα που παίρνει έναν Όρκο: να ομολογήσει το έγκλημα, τη σφαγή. Και μετατρέπει τη θεατρική πράξη σε τελετουργία. Χωρίς φτηνές δραματουργικές υπερβολές, χωρίς καταγγελτικά συνθήματα, μόνο με το απροσδόκητο όπλο της ειλικρίνειας. Με έναν συγκλονιστικό θίασο που μιλά πολλές γλώσσες, σωματικές και λεκτικές, καταλήγει σε μία κοινή: εκείνη του ανθρώπινου πόνου που ζητά φως.

“Ο Όρκος της Ευρώπης” δεν αναλώνεται σε επιφανειακές εντυπώσεις, μπαίνει απροκάλυπτα μέσα στην καρδιά του τραύματος και μας ζητά να αναλάβουμε την ευθύνη.
Φόβος, αηδία, συγκίνηση, θυμός, ανατριχίλα και στιγμές αναπάντεχου γέλιου συνυπήρξαν στο κοίλον, όχι ως εναλλαγές συναισθημάτων, αλλά ως ανθρώπινο βίωμα. Ο Μουαουάντ, με την ακρίβεια ενός χειρουργού της ψυχής, ανέσυρε από τη συλλογική μνήμη το αρχέγονο τραύμα της βίας και μας το επέστρεψε ως καθρέφτη. Μας έκανε να δούμε την Ευρώπη όχι ως γεωγραφικό σχήμα, αλλά ως συμβολική μητέρα, φορέα της βίας που έχει σιωπηλά διαπεράσει γενιές, και που εμείς – είτε ως απογόνοι των θυμάτων είτε των θυτών – συνεχίζουμε να κουβαλάμε.

Το ύπουλο έγκλημα της Σιωπής

Το έργο ήταν βαθιά πολιτικό, αποφεύγοντας με μαεστρία να υποπέσει στον διδακτισμό και στην καταγγελία. Δεν κατήγγειλε με συνθήματα, δεν υπέδειξε εύκολους ενόχους, δεν κατέφυγε σε ευκολίες. Αντίθετα, έθεσε ερωτήματα. Και αυτά τα ερωτήματα ήταν επώδυνα. Γιατί δεν απευθύνονταν μόνο στην Ιστορία, αλλά σε εμάς τους ίδιους, ως επιζώντες μιας εποχής όπου η σιωπή συνεχίζει να καλύπτει τη βία.

Ήταν μια παράσταση που κατηγόρησε το πιο ύπουλο από τα εγκλήματα: τη σιωπή που επιτρέπει στη βία να διαιωνίζεται, να αθωώνεται, να εδραιώνεται σαν κανονικότητα. Μια σιωπή που κάνει όλους μας, λίγο-πολύ, συμμέτοχους.

Η Ουεντίχα (Ζυλιέτ Μπινός) πιέζει τον γιο της Ζάκαρι (Εμανουέλ Σβαρτζ) να ομολογήσει το έγκλημά του και του λέει πως “μόνο όταν ομολογήσουμε το έγκλημα γινόμαστε άνθρωποι”. Είναι η στιγμή εκείνη που στο άκουσμα των λέξεων αυτών σαν θεατές, βίωσαμε ένα ρήγμα. Ένα ρήγμα που ανοίχτηκε μπροστά μας για να μας ταρακουνήσει, να μας σπρώξει έξω από τη ζώνη της άνεσης, να μας υπενθυμίσει πως το θέατρο υπάρχει για να σπάει τη σιωπή και να φέρνει στην επιφάνεια όσα έχουμε μάθει να θάβουμε.

Ένα τέλος – ή μάλλον μία αρχή- πάνω σε σπασμένα τακούνια

Κι όμως, παρά την ένταση, παρά τη βαριά σκιά του εγκλήματος, ο Όρκος της Ευρώπης δεν ήταν μια παράσταση χωρίς φως. Έκρυβε μέσα της μια σπάνια πίστη στη δυνατότητα της επανόρθωσης. Όχι μέσα από ηρωικές πράξεις ή εύκολες συγχωρέσεις, αλλά μέσα από τη σιωπηλή, επίμονη δύναμη της αναγνώρισης. Μέσα από την πράξη του να σταθείς, να κοιτάξεις κατάματα το τραύμα, να πεις «ήμουν κι εγώ εκεί».

Μετά την ομολογία του Ζάκαρι, η μητέρα-Ευρώπη εμφανίζεται με τις τρεις κόρες της. Τις παίρνει στην αγκαλιά της και τους προσφέρει από ένα ζευγάρι Louboutin. «Περπατήστε πάνω στα τακούνια της ομορφιάς σας» τους λέει. Όχι για να ξεχάσουν. Αλλά για να αντέξουν να ξαναπιάσουν το νήμα από την αρχή.

Και εκείνες τρεκλίζουν και τελικά περπατούν. Με σώματα που δεν τρέμουν πια, με βλέμματα που δεν αποστρέφονται. Κάνουν τα πρώτα τους βήματα σε έναν κόσμο καινούριο. Ασταθή, εύθραυστα, μα αποφασισμένα. Βήμα βήμα. Γιατί έτσι προχωρά κάθε πορεία προς την κάθαρση: όχι με βεβαιότητες, αλλά πάνω σε σπασμένα τακούνια.

Η σκηνοθετική οπτική και η διαχείριση της αργολικής Ορχήστρας

Η σκηνοθεσία του Ουαζντί Μουαουάντ ήταν λιτή, αλλά λειτουργική. Ο σκηνοθέτης κατάφερε να διαχειριστεί την αργολική ορχήστρα με τρόπο απρόσμενα εστιασμένο: τοποθέτησε ένα τετράγωνο λογείο στο κέντρο της, έναν περιορισμένο, αλλά φορτισμένο σκηνικό χώρο, όπου εκτυλίχθηκαν τα πάντα.

Εκεί λογοδότησε η μητέρα Ευρώπη, εκεί ζωντάνεψαν οι μαρτυρίες και οι σιωπές, εκεί αναβίωσαν οι μνήμες. Όμως τη στιγμή που ο Ζάκαρι κατέβηκε μπροστά στην ορχήστρα για να ομολογήσει το έγκλημά του, που ο χρόνος διαλύθηκε: σαν ένας ήρωας αρχαίας τραγωδίας, με το βλέμμα στραμμένο όχι στον Δία αλλά σε εμάς, ένωσε το χθες με το σήμερα. Εκείνη τη στιγμή, όλοι οι μύθοι —αρχαίοι και σύγχρονοι— συναντήθηκαν.

Ο φωτισμός, αριστοτεχνικά μινιμαλιστικός, ενίσχυσε την τελετουργική ατμόσφαιρα, ενώ η σκηνογραφία περιορίστηκε σε σχολικά τραπέζια και καρέκλες (που παρέπεμπαν στη σχολική εκείνη τάξη που έγινε η σφαγή των 18 παιδιών 75 χρόνια πριν), που όταν εκσφενδονίζονταν στη σκηνή συμβόλιζαν τη βία με συγκλονιστική απλότητα.

Παρόλα αυτά, όσο βαθιά ριζωμένη κι αν ήταν η παράσταση στο αρχαιοελληνικό τοπίο, θα μπορούσε να παρουσιαστεί αυτούσια σε οποιοδήποτε θέατρο του κόσμου. Γιατί, τελικά, δεν στηρίχθηκε στον χώρο, αλλά στην καθαρότητα της πρόθεσης και στην ενότητα της πράξης.

Οι ερμηνείες

Παρότι πολλοί έσπευσαν να δουν την παράσταση για τη Ζυλιέτ Μπινός – και όχι άδικα, αφού είναι μία παγκόσμια σταρ του σινεμά- ωστόσο η εμπειρία του “Όρκου της Ευρώπης” δεν έμεινε σε αυτήν. Αυτό που κυριάρχησε τελικά ήταν η αίσθηση ενός ολοκληρωμένου θεατρικού συνόλου, μιας ομάδας πολυεθνικής και πολυγλωσσικής, που ερμήνευσε όχι απλώς ρόλους, αλλά πλευρές ενός συλλογικού τραύματος.

Η παρουσία της Ζιλιέτ Μπινός στον ρόλο της μητέρας του Ζάκαρι χάρισε βάθος, ευθραυστότητα και μια σπάνια εσωτερικότητα στο έργο. Με εξαιρετική οικονομία εκφραστικών μέσων, η Μπινός πλάθει μια ηρωίδα σπαρακτική, που μετατρέπεται σε αρχετυπική μορφή μάνας-θύτη-θύματος.

Συγκλονιστική και η Λεόρα Ρίβλιν, μέσα από την ερμηνεία μιας σκοτεινής μητέρας, της Ευρώπης, ξετύλιξε τις σκιές του ανθρώπινου ψυχισμού. Η ανακάλυψη των «χειρότερων πτυχών του εαυτού» μετατράπηκε σε άσκηση αλήθειας, τόσο για την ίδια όσο και για τον θεατή.

Σπαρακτικός ο Εμμάνουελ Σβάρτς στον ρόλο του άνδρα και γιου που έχει σκοτώσει μια γυναίκα και προσπαθεί να καταλάβει γιατί. Η ερμηνεία του, εύθραυστη και διαμελισμένη, κατορθώνει να ισορροπήσει ανάμεσα στη βία και στη συνείδηση.

Εκρηκτική η μοναδική Ελληνίδα ηθοποιός της παράστασης, Δανάη Επιθυμιάδη, εκπλήσσει στον ρόλο της Μεγάρας, μιας φιγούρας-μυστήριο, που προσέρχεται να καταθέσει χωρίς να γνωρίζει και φέρνει στη σκηνή το τραύμα της αβεβαιότητας, του χαμένου χρόνου και της διαστρωμάτωσης της μνήμης.

Η Βιολέτ Σοβό στον ρόλο της Ζοβέτ, προσέδωσε μια έκκεντρη ενέργεια, σχεδόν αποσταθεροποιητική. Η ίδια η καταγωγή του ονόματος από τον Δία (Zeus) δημιούργησε έναν θεατρικό σπινθήρα, που η Σοβό αξιοποιεί με σαρδόνιο χιούμορ και σκοτεινή δυναμική.

Η Ντάρια Πισάρεβα τέλος, προσέφερε μια αποστασιοποιημένη, αλλά στιβαρή ερμηνεία της διπλωμάτισσας, με σωματικότητα που παραπέμπει στη νηφαλιότητα της εξουσίας.

Συγκινητική η παρουσία της μικρής Adèle Réto-Lefort, που ερμήνευσε την 8χρονη Ευρώπη. Το μικρό αυτό κορίτσι ήταν διαρκώς παρούσα στη σκηνή, λειτουργώντας ως ένα αθώο αλλά φορτισμένο σύμβολο του παρελθόντος. Η παιδική της φιγούρα υπενθύμιζε συνεχώς τη σφαγή που είχε βιώσει μπροστά στα μάτια της, ενώ η σιωπή και η αθωότητά της υπενθύμιζαν το τραύμα που κουβαλάμε όλοι, τονίζει τη δύναμη της μνήμης και του παρελθόντος που επιμένει να επιστρέφει, αδιάκοπα και αθόρυβα.

Αξίζει να τονίσουμε πως η ερμηνευτική αυτή ομάδα λειτούργησε όχι ως μεμονωμένος πόλος ερμηνείας, αλλά ως μέλος ενός σώματος ενιαίου, που ανέπνεε και πονούσε μαζί. Η σκηνοθετική γραφή του Μουαουάντ φώτισε ακριβώς αυτή τη συλλογικότητα:οι ηθοποιοί δεν “ξεχώριζαν” μεμονωμένα· αναδείκνυαν ο ένας τον άλλον. Και αυτό, εντέλει, ήταν από τα πιο συγκινητικά και σπάνια επιτεύγματα της παράστασης.

Άξιζε τελικά αυτός ο Όρκος;

«Ο Όρκος της Ευρώπης» δεν είναι μια παράσταση εύκολη. Δεν είναι καν «παράσταση» με την παραδοσιακή έννοια. Είναι μια τελετουργία μνήμης. Ένα θεατρικό κάλεσμα προς τον θεατή να σταθεί αντιμέτωπος με όσα αποσιωπά. Με όσα έχει κληρονομήσει άθελά του. Με όσα έχει αφήσει να συνεχίζονται.

Ίσως, τελικά, η πιο τίμια κριτική αποτίμηση της παράστασης αυτή είναι να παραδεχτούμε πως το έργο δεν προσφέρεται για άμεση αποδόμηση ή αξιολόγηση, αλλά απαιτεί χρόνο, και κυρίως σιωπή. Όχι για να ξεχαστεί, αλλά για να ενσωματωθεί.

Να βρει χώρο μέσα μας και να απλωθεί. Γιατί αυτό που καταφέρνει ο Ουαζντί Μουαουάντ στον “Όρκο της Ευρώπης” δεν είναι να αφηγηθεί μια ακόμη ιστορία σφαγής. Είναι να υπαινιχθεί τη σφαγή που σιωπηλά φέρουμε όλοι μας.