Σαν σκηνές από ταινία χιλιοπαιγμένη

Ο ακούσιος εγκλεισμός σε ψυχιατρείο αποτελεί την κορύφωση δραμάτων, προσωπικών, οικογενειακών, κοινωνικών. Αφήνει τραύματα και φόβους που δύσκολα ξεπερνιούνται ως προσωπικά βιώματα. Από την άλλη παράγει κάποτε ελπίδες θεραπείας. Έτσι, δύσκολα κανείς διαβάζει τα σχετικά θέματα συναισθηματικά αμέτοχος, ακόμη κι αν δεν έχει καμιά προσωπική γνώση για την όποια περιπέτεια.

Η χειρότερη βέβαια είναι η σκανδαλοθηρική ματιά: Ανάλγητη, βαθιά κομπλεξική, ανίδεη λόγω παρωπίδων, αδιάφορη για το ενδεχόμενο ο εγκλεισμός να είναι αναίτιος, χειραγωγημένη από κερδοσκόπους. Απορώ εντωμεταξύ για την άνεση με την οποία αφήνονται  στη δημοσιότητα βαριές προσβολές προσωπικών δεδομένων.

Εξηγώ το «ταινία χιλιοπαιγμένη», τη δική μου αντίδραση. Η σημερινή επικοινωνιακή φάση μοιάζει σαν η ιστορία από τη δεκαετία του 1980 ως σήμερα να έχει σβηστεί. Σα να μην είχαν γίνει γνωστά τόσα προβλήματα και επεισόδια και τότε, σα να μην είχε γίνει ευρωπαϊκή παρέμβαση για το κάκιστο νομοθετικό καθεστώς της ψυχιατρικής περίθαλψης. Ελάχιστα σημειώνονται παρακάτω, μήπως οι ανίδεοι εντός ή εκτός εισαγωγικών μειωθούν.

Για το θέμα μας ως και τη δεκαετία του ’80 επικρατούσε ένας μακρυμεσαίωνας. Μακρύς, επειδή με τα χαρακτηριστικά που περιέγραφε ο Μ. Φουκώ στην «Ιστορία της τρέλας» η διάρκειά του είχε φθάσει στη νεωτερική εποχή. Μεσαίωνας, όχι μόνο λόγω της βάρβαρης αδιαφορίας για τους όρους του ψυχιατρικού εγκλεισμού και για τις εγγυήσεις της ορθότητάς του, αλλά και λόγω των άθλιων συνθηκών εγκλεισμού, όπως ήταν εκείνες στο ψυχιατρείο της Λέρου.

Η μεταρρυθμιστική αντίδραση είχε δυο πηγές: Η μια ήταν ακαδημαϊκής τάξης, η δεύτερη ευρωπαϊκή. Εδώ ένας αριθμός από ευαίσθητους γνώστες της κατάστασης, μια «ομάδα της Λέρου», σήκωσαν τα μανίκια, εργάστηκαν, έφεραν το θέμα στο προσκήνιο.* Οι συνθήκες στη Λέρο εξάλλου, χάρη στο ντοκιμαντέρ μιας ερευνήτριας, προβλήθηκαν σε όλη την Ευρώπη και τη συγκλόνισαν. ** Οι αρμόδιες ευρωπαϊκές  αρχές, τα «κορόιδα των Βρυξελλών» κατά τη γλώσσα των λαοπλάνων κάπηλων της εθνικοφροσύνης, αναρωτήθηκαν εύλογα: Γιατί άραγε να συνεχίσουν να χρηματοδοτούν την ψυχιατρική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα, όταν τα κονδύλια καταναλώνονται χωρίς αντίκρισμα και το «ένοχο μυστικό της Ευρώπης» ζει και βασιλεύει; Αν το ερώτημα της εποχής εκείνης σας θυμίζει κάτι ανάλογο στη σημερινή συγκυρία, ίσως και την Ευρωπαία Εισαγγελέα κ. Λ. Κοβέσι, είστε δικαιολογημένοι!

Έτσι διακόπηκε η χρηματοδότηση του ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου, και τέθηκαν όροι για την επανάληψή της. Ανάμεσα σε αυτούς, η αποϊδρυματοποίηση στη Λέρο, για την οποία δούλεψαν από το 1990 σκληρά γιατροί και εθελοντές φοιτητές. Ανάμεσα στους ίδιους όρους ήταν και η αναμόρφωση της σχετικής νομοθεσίας. Δημιουργήθηκε μια νομοπαρασκευαστική Επιτροπή με πρόεδρό της τον αείμνηστο καθηγητή και δάσκαλό μου Νικ. Παπαντωνίου που μετά από χρονοβόρα δουλειά συνέταξε Σχέδιο νομοθεσίας. Αυτό ενσωματώθηκε ως κεφάλαιο στο Ν.2071/1992 για το Σύστημα Υγείας.*** Καθιέρωνε όρους (μεταξύ άλλων, 2 γνωματεύσεις Ψυχιάτρων), δικαστικό έλεγχο εντός 10 ημερών από τον εγκλεισμό, καθώς  και έλεγχο διάρκειας. Περιλάμβανε την αναγνώριση οι συνθήκες της νοσηλείας και  των περιορισμών να προσδιορίζονται μόνο από την κατάσταση και τις ανάγκες της υγείας.****

Τέλος καλό όλα καλά; Όχι δα, κάθε άλλο, όπως έγινε ευρύτερα αντιληπτό και στις μέρες μας. Η ιστορία σβήστηκε αναδρομικά, όπως το έβλεπε πως θα συμβαίνει στους εφιάλτες του ο Τζ. Όργουελ. Οι νομοθετικές εγγυήσεις του Ν.2071/1992 αγνοήθηκαν, καταστρατηγήθηκαν σε ορισμένες (στις πιο πολλές) περιπτώσεις της εφαρμογής του από τους ίδιους τους υπεύθυνους λειτουργούς! Ο προβλεπόμενος έλεγχος του δικαστηρίου σε 10 ημέρες είναι ζήτημα αν γίνεται στο 10% των περιπτώσεων, οι 2 γνωματεύσεις έγιναν μία, η αιτιολόγηση περιορίστηκε σε δυο τρεις τυπικές λέξεις. Επόμενο ήταν να έχουν ξαναεμφανιστεί καταδικαστικές αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου σε βάρος της χώρας μας*****

Τώρα, ούτε μελαγχολικά ρέκβιεμ για νόμους μπορούν να βοηθήσουν, ούτε η εφήμερη δημοσιότητα όπως με την υπόθεση του Γ. Μαζωνάκη, ούτε οι εσωστρεφείς ακαδημαϊκές συζητήσεις αρκούν. Χρειάζεται και πάλι μια δικτύωση ανιδιοτελών ανθρώπων όπως τότε, και η παρέμβασή τους για μια νέα κοινωνική αλληλεγγύη.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

*Από τα πολλά κείμενα που είχαν τότε γραφεί βλ. Χ. Βαρουχάκη, Το Νομοθετικό Διάταγμα 104/1973, Τετράδια Ψυχιατρικής τ. 2 1984 σελ.2κε,  Δ. Πλουμπίδη – Σ. Στυλιανίδη, Από τον εγκλεισμό στην εγκατάλειψη, Τετρ. Ψυχ. Τ.21-22 σελ. 11κε, Δ. Παπαγεωργίου, Εισαγγελική αρμοδιότητα για την αναγκαστική νοσηλεία «επικίνδυνων ψυχασθενών», Δελτίο Κοιν. Άμυνας 19 (1989) 20κε.

** Βλ. εξιστόρηση στο βιβλίο της Μ. Μητροσύλη, Ψυχιατρείο Λέρου και μεταρρύθμιση. Δημόσιες πολιτικές, ίδρυμα, ασθενείς, κοινότητα, εκδ. Παπαζήση.

*** Κείμενο και σχόλια μεταξύ άλλων από Ν. Παρασκευόπουλο, Υπεράσπιση/1993, σελ. 199-212, Κ. Κοσμάτο, Η ακούσια νοσηλεία σε μονάδα ψυχικής υγείας. Ερευνητικές διαπιστώσεις και προοπτικές από την εφαρμογή του Ν.2071/1992, εκδ. Αντ. Σάκκουλα (2002).

**** Άρθρο 98 παρ. 4 Ν.2071/1992. Οι αναγνώστες μπορούν να δουν το Νόμο και εδώ ένθετο σε άρθρο της κ. Ν. Μπάκουλη (στο news247, 19/8/2025).

***** Βλ. στοιχεία και αριθμούς σε Ε. Φυτράκη, Ψυχιατρική κράτηση: «Μια φυλακή, χωρίς ποινή και δικαστή!», στον Τιμητικό τόμο για τον  Χριστόφορο Αργυρόπουλο (2016) σελ.127κε, 138.