Σε ποιον ανήκει το Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη;

Αγώνες μνήμης από την Αντιγόνη έως το Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη

Στην αρχαία τραγωδία Αντιγόνη, του Σοφοκλή, η ηρωίδα αψηφά την κρατική εντολή, για να θάψει τον αδελφό της με τιμές, υπακούοντας σε ανώτερους ηθικούς νόμους για τους νεκρούς. Η Αντιγόνη του Σοφοκλή ζωντανεύει μέσα στην «Αντιγόνη των Τεμπών» – στις μάνες, τους πατέρες, τους συζύγους, σε κάθε άνθρωπο με λογική και συναίσθημα που πονά, θρηνεί και συμπάσχει για τον άδικο χαμό των παιδιών και για την ιεροσυλία απέναντι στη μνήμη τους.

Με άλλα λόγια, οι οικογένειες των 57 θυμάτων των Τεμπών μοιάζουν με την αρχαία Αντιγόνη – δεν κινούνται από εκδίκηση, αλλά από την ανάγκη να αποδοθεί δικαιοσύνη για τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν, απέναντι στους «Κρέοντες» της εξουσίας.

Τι γίνεται όμως όταν η φωνή της συνείδησης βρίσκεται αντιμέτωπη με την κρατική εξουσία στο πεδίο ενός μνημείου; 

Το Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη ανεγέρθηκε το 1932 για να τιμήσει όλους τους πεσόντες στρατιώτες χωρίς γνωστή ταυτότητα.

Στο ίδιο αυτό σημείο, ο Πάνος Ρούτσι, πατέρας του 22χρονου Ντένις που έχασε τη ζωή του στα Τέμπη, προχώρησε σε απεργία πείνας ζητώντας να μάθει την πραγματική αιτία θανάτου του παιδιού του. Για 23 ημέρες παρέμεινε έξω από τη Βουλή, διεκδικώντας την εκταφή και νέα έρευνα στη μνήμη του γιου του. Τελικά, τα αιτήματά του έγιναν δεκτά και η διερεύνηση των συνθηκών του θανάτου επαναλαμβάνεται. Καθ’ όλη τη διάρκεια της διαμαρτυρίας, κάθε βράδυ στο Σύνταγμα διαβάζονταν συμβολικά τα 57 ονόματα των θυμάτων, μεταμορφώνοντας τον χώρο σε ζωντανό μνημείο συλλογικής μνήμης.

Η ειρηνική αυτή παρουσία προκάλεσε όμως την αντίδραση της κυβέρνησης. Λίγο μετά τη λήξη της απεργίας πείνας, ο πρωθυπουργός ανακοίνωσε ότι η φύλαξη του μνημείου θα περάσει στο Υπουργείο Άμυνας.

Το μνημείο είναι στρατιωτικό εκ φύσεως ή πολιτικό εκ φύσεως; 

Η κυβέρνηση πρέπει να απαντήσει στο ερώτημα: Δεν έχει θέση ένας σύγχρονος και δίκαιος αγώνας σε ένα τέτοιο μνημείο;

Τα παραδείγματα δείχνουν ότι παντού ο συμβολισμός των μνημείων εθνικής μνήμης είναι πανίσχυρος. Είναι χώροι ταυτισμένοι με θυσίες για ανώτερα ιδανικά – ελευθερία, πατρίδα, δημοκρατία. Και όταν αμφισβιτείται η ελευθερία και η δημοκρατία ο λαός διαμαρτύρεται. Και η κάθε διαμαρτυρία ακολουθεί την εποχή της και τις συνθήκες.

Ας δούμε λοιπόν, πόσες φορές ο ελληνικός λαός διαμαρτυρήθηκε μπροστά από το Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη από τότε που κατασκευάστηκε, δηλαδή από το 1932.

5 Μαρτίου 1943 – Γενική απεργία κατά της επιστράτευσης: Στην κατεχόμενη Αθήνα, πάνω από 200.000 λαού πλημμύρισαν το κέντρο (Σύνταγμα κ.α.) διαμαρτυρόμενοι ενάντια στην αναγκαστική ναζιστική επιστράτευση εργατών. Οι διαδηλωτές –πολλοί νέοι της ΕΑΜικής αντίστασης– φώναζαν συνθήματα όπως «Κανένας Έλληνας εργάτης στα χιτλερικά εργοστάσια». Το Μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη λειτούργησε ως σιωπηλό σύμβολο των πεσόντων του πολέμου, ενδυναμώνοντας το αντιφασιστικό μήνυμα της συγκέντρωσης. Παρά τον ειρηνικό χαρακτήρα, οι κατοχικές δυνάμεις αντέδρασαν βίαια (τεθωρακισμένα, πολυβόλα), αφήνοντας 10 νεκρούς και 134 τραυματίες. Ωστόσο, η μαζική ενότητα του λαού ανάγκασε τελικά τους ναζί να ματαιώσουν τα σχέδια επιστράτευσης.

22 Ιουλίου 1943 – Συλλαλητήριο για τη Μακεδονία: Κατά την Κατοχή, χιλιάδες Αθηναίοι διαδήλωσαν ειρηνικά στο Σύνταγμα ενάντια στην επέκταση της βουλγαρικής κατοχής στη Μακεδονία. Με ελληνικές σημαίες και αναφορές στους μακεδονομάχους –τους οποίους τιμά συμβολικά ο Άγνωστος Στρατιώτης– οι πολίτες διατράνωσαν την εθνική ανεξαρτησία. Η συγκέντρωση αυτή δυστυχώς σημαδεύτηκε από αιματηρή καταστολή των δυνάμεων Κατοχής, αλλά οι διαδηλωτές παρέμειναν ειρηνικοί.

9 Μαΐου 1956 – Παλλαϊκό συλλαλητήριο για την Κύπρο: Χιλιάδες πολίτες (άνθρωποι κάθε ηλικίας και παράταξης) συγκεντρώθηκαν ειρηνικά στην πλατεία Ομονοίας και πορεύτηκαν προς το Σύνταγμα, διαμαρτυρόμενοι για τον επικείμενο απαγχονισμό των Κυπρίων αγωνιστών Μιχαλάκη Καραολή και Ανδρέα Δημητρίου από τους Βρετανούς. Κυρίαρχο αίτημα ήταν η ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα, με συνθήματα όπως «Κύπρος–Ένωσις» και «Γκάγκστερ Χάρτινγκ θα πεθάνεις». Ο ίδιος ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών εκφώνησε λόγο μπροστά στους συγκεντρωμένους στο Σύνταγμα, σηματοδοτώντας τη συμβολική ενότητα έθνους-Εκκλησίας. Το Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη αποτέλεσε φυσικό επίκεντρο – μια υπενθύμιση των θυσιών του ελληνισμού, που συνδέθηκε με τον αγώνα των Κυπρίων. Αν και η πορεία ξεκίνησε και εξελίχθηκε ειρηνικά, η κυβέρνηση Καραμανλή διέταξε την αστυνομία να εμποδίσει τους διαδηλωτές. Στη συμπλοκή που ακολούθησε στην οδό Σταδίου, η αστυνομία άνοιξε πυρ και τρεις νεαροί διαδηλωτές (Ευ. Γεροντής, Ι. Κωνσταντόπουλος, Φρ. Νικολάου) έπεσαν νεκροί από σφαίρες, ενώ πάνω από 200 τραυματίστηκαν.

17 Νοεμβρίου (από το 1975) – Επετειακές πορείες Πολυτεχνείου. Μετά την πτώση της δικτατορίας, η επέτειος της εξέγερσης του Πολυτεχνείου καθιερώθηκε ως ημέρα δημοκρατικής μνήμης. Από το 1975 και κάθε χρόνο, χιλιάδες πολίτες –φοιτητές, εργαζόμενοι, οικογένειες, επιζώντες της εξέγερσης– συγκεντρώνονται αρχικά στο ιστορικό Πολυτεχνείο και πορεύονται ειρηνικά προς το κέντρο. Η πορεία συνήθως περνά μπροστά από τη Βουλή και το Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη, ως ένδειξη ότι η θυσία των ανώνυμων φοιτητών του ’73 ανήκει πλέον στην εθνική μνήμη, όπως και οι πεσόντες του πολέμου.

Απρίλιος 1999 – Πορείες κατά του πολέμου στη Γιουγκοσλαβία. Με αφορμή τους νατοϊκούς βομβαρδισμούς στη Σερβία (1999), έλαβαν χώρα επανειλημμένες μαζικές ειρηνικές διαδηλώσεις στο Σύνταγμα. Πολίτες από όλο το πολιτικό φάσμα –ακόμη και οικογένειες με παιδιά– συγκεντρώνονταν τα βράδια με αναμμένα κεριά ζητώντας τον τερματισμό των βομβαρδισμών. Τραγουδούσαν το «Της Δικαιοσύνης Ήλιε» (του Μ. Θεοδωράκη) και φώναζαν «ΝΑΤΟ killers go home». Η μεγαλύτερη συγκέντρωση έγινε την 9η Απριλίου 1999 με συμμετοχή περίπου 80.000 ανθρώπων.

15 Φεβρουαρίου 2003 – Η Αθήνα πήρε μέρος στη μεγαλύτερη παγκόσμια πορεία ειρήνης κατά του πολέμου στο Ιράκ. Περίπου 100.000 άνθρωποι πλημμύρισαν το Σύνταγμα, κρατώντας πανό και κεριά με συνθήματα «Όχι στον πόλεμο» και «Give Peace a Chance». Η κινητοποίηση ήταν από τις πιο ειρηνικές της μεταπολίτευσης και ολοκληρώθηκε με συναυλία στην Πλατεία.

2011 – Αγανακτισμένοι. Από τις 25 Μαΐου έως τα τέλη Ιουνίου 2011, χιλιάδες πολίτες κατέλαβαν ειρηνικά την πλατεία Συντάγματος, στο πλαίσιο του κινήματος των «Αγανακτισμένων». Οι συγκεντρώσεις, από μερικές χιλιάδες ως και 100.000 άτομα, οργανώνονταν χωρίς κομματικές σημαίες και περιελάμβαναν λαϊκές συνελεύσεις για τη δημοκρατία και την κοινωνική δικαιοσύνη. Οι διαδηλωτές σχημάτισαν αλυσίδες για να προστατεύσουν τον Άγνωστο Στρατιώτη, δείχνοντας σεβασμό στη μνήμη των πεσόντων.

2015 – Δημοψήφισμα. Στις 29 Ιουνίου 2015, λίγες ημέρες πριν το δημοψήφισμα, δεκάδες χιλιάδες πολίτες κατέκλυσαν ειρηνικά το Σύνταγμα στο συλλαλητήριο του «Όχι», διαδηλώνοντας ενάντια στους «εκβιασμούς» της Ε.Ε. και του ΔΝΤ. Με μουσική, σημαίες και συνθήματα υπέρ της αξιοπρέπειας, η συγκέντρωση καταγράφηκε ως μία από τις πιο μαζικές και γιορτινές της Μεταπολίτευσης. Η τάση «μένουμε Ευρώπη» συγκεντρώθηκε δίπλα στο μνημείο και έγινε viral η εικόνα του διαδηλωτή με το ποτήρι το κρασί στο χέρι.

2018 – Τον Φεβρουάριο του 2018 πραγματοποιήθηκε συλλαλητήριο στην Πλατεία Συντάγματος για την αποδοχή του όρου “Μακεδονία” στην ονομασία της ΠΓΔΜ. Ήταν αισθητή η παρουσία μελών της άκρας δεξιάς. Ενώ τον Ιούνιο του ίδιου έτους πέρα από τις συμπλοκές με τα ΜΑΤ υπήρξαν απόπειρες εφόδου στο κοινοβούλιο. Τον δε Ιανουάριο του 2019 πραγματοποιήθηκε πάλι συλλαλητήριο όπου παρέστησαν υπόδικα τότε στελέχη της Χρυσής Αυγής. Και πάλι ομάδες ακροδεξιών προσπάθησαν να εισβάλουν στο Κοινοβούλιο.

Τέμπη. Μάρτιος 2023 – Λαϊκές διαμαρτυρίες για τα Τέμπη: Το τραγικό σιδηροδρομικό δυστύχημα στα Τέμπη (1/3/2023) πυροδότησε ένα νέο κύμα ειρηνικών κινητοποιήσεων με επίκεντρο το Σύνταγμα. Επί εβδομάδες, δεκάδες χιλιάδες –ιδίως νέοι, φοιτητές και οικογένειες θυμάτων– συγκεντρώνονταν μπροστά στη Βουλή απαιτώντας δικαιοσύνη και ασφαλείς μεταφορές. Το Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη πήρε νέες σημασίες: πάνω στις μαρμάρινες πλάκες του έγραψαν συμβολικά τα ονόματα των 57 νεκρών του δυστυχήματος, μετατρέποντάς τες σε προσωρινό μνημείο πένθους. Οι εκδηλώσεις αυτές υπήρξαν ειρηνικές στη συντριπτική τους διάρκεια – χιλιάδες οικογένειες με μαύρα ρούχα στέκονταν σιωπηλές με αναμμένα κεριά. Έκτοτε έγιναν πολλές συγκεντρώσεις, ιδιαίτερα μαζικές απαιτώντας δικαιοσύνη.

Από το 1932 ως σήμερα, το Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη και η πλατεία Συντάγματος έχουν υπάρξει κατ’ επανάληψη θέατρο μεγάλων, ειρηνικών διαδηλώσεων κάθε είδους – εθνικών, κοινωνικών, συμβολικών, επετειακών.

Ο συμβολισμός του χώρου υπήρξε καταλυτικός: το Σύνταγμα, ως έδρα της Βουλής, και ο Άγνωστος Στρατιώτης, ως σύμβολο των ανώνυμων θυσιών, προσέδιδαν κύρος και ενότητα στις διαμαρτυρίες. Καμία από αυτές τις ειρηνικές εκδηλώσεις δεν θεωρήθηκε «άσχετη» με το μνημείο – αντίθετα, το μήνυμα κάθε διαδήλωσης συχνά αντλούσε δύναμη από τον ιερό χώρο.

Το Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη, από την ανέγερσή του το 1932 έως σήμερα, έχει εξελιχθεί σε κάτι πολύ περισσότερο από χώρο επετειακών καταθέσεων στεφάνων. Έγινε ζωντανός τόπος δημόσιας έκφρασης– ένα σημείο όπου η μνήμη (των αγώνων και των θυσιών) συναντά την ιστορία εν εξελίξει και ενεργοποιεί τη δημοκρατία. Στις μεγάλες ειρηνικές διαδηλώσεις που εκτυλίχθηκαν εκεί, ο ελληνικός λαός αξιοποίησε αυτόν τον τόπο με σεβασμό για να διασυνδέσει το παρελθόν με το παρόν: να διδαχθεί από το παρελθόν και να απαιτήσει ένα καλύτερο μέλλον. Ακριβώς γι’ αυτό, κάθε προσπάθεια απαγόρευσης ή περιορισμού τέτοιων εκδηλώσεων μπροστά στο μνημείο προκαλεί έντονη αντίδραση – διότι οι πολίτες το θεωρούν πια δικό τους χώρο, στοιχείο της ταυτότητάς τους ως δημοκρατικού έθνους.

Οι ειρηνικές διαδηλώσεις στο Σύνταγμα και έξω από τη Βουλή, απέδειξαν, σε βάθος δεκαετιών, ότι η τιμή προς τον Άγνωστο Στρατιώτη δεν γίνεται μόνο με αγήματα και σιωπή, αλλά και με ζωογόνο δημοκρατικό παλμό.

*Μπορεί να γίνεται τόσος θόρυβος για το Μνημείο, το οποίο δεν υπάρχει Έλληνας που να μην το σέβεται, όμως αν κοιτάξουμε τα γεγονότα από μία αντικειμενική απόσταση, οι διαμαρτυρόμενοι, ουσιαστικά, συγκεντρώνονται μπροστά από τη Βουλή.