Ο ΣΤΙΧΟΥΡΓΟΣ ΜΑΝΟΣ ΧΑΤΖΙΔΆΚΙΣ

Αν υπάρχει κάτι που κανείς δε μπορεί να αμφισβητήσει στον Μανό Χατζιδάκι είναι ο ενιαίος τρόπος με τον οποίο αντιμετώπιζε την Τέχνη του. Για εκείνον το τραγούδι δεν ήταν απλώς ένας τρόπος έκφρασης ή μια έκφανση της πολυσχιδούς καλλιτεχνικής του προσωπικότητας, αλλά ένα ανεξάντλητο πεδίο προσωπικής και συγχρόνως συλλογικής αφήγησης ψυχαναλυτικών και φιλοσοφικών προεκτάσεων που άγγιζαν το ατομικό, το πολιτικό και το κοινωνικό γίγνεσθαι, το ιδιωτικό και το δημόσιο, με την ίδια φροντίδα και ακρίβεια.

Η Τέχνη του άλλωστε δεν περιοριζόταν στη μουσική, αλλά συχνά πυκνά φλέρταρε και με την στιχουργική, δημιουργώντας μια τόσο αναγνωρίσιμη, ιδιοσυγκρασιακή, ενίοτε αναρχική ταυτότητα, που άφησε ανεξίτηλο το σημάδι της στην ελληνική τραγουδοποιία. Από πολύ νωρίς για εκείνον η Ποίηση, είτε μιλάμε για αυτόνομα ποιήματα είτε για στίχους, κατέλαβε περίοπτη θέση στη δημιουργική του ενασχόληση, με τέτοια πυκνότητα, που κατοχυρώθηκε στο μυαλό όλων μας περισσότερο ως μια ενιαία ποιητική μορφή παρά ως ένας απλός συνθέτης του λόγου των άλλων.

Γι’ αυτό, αν και μελοποίησε τους μεγαλύτερους σύγχρονους του ποιητές (μην ξεχνάμε ότι η δημιουργική του ακμή συνέπεσε με την πιο εξωστρεφή φάση της νεοελληνικής ποίησης), ένα μεγάλο μέρος του έργου του, ίσως και το πιο σημαντικό, βασίζεται σε δικούς του στίχους, οι οποίοι συμπλήρωναν ένα ενιαίο καλλιτεχνικό όραμα, που έμοιαζε να έχει ο ίδιος συλλάβει διαισθητικά στην ολότητα του.

 

Πράγματι, αν εντρυφήσει κάποιος στη στιχουργική του Χατζιδάκι, νιώθει σαν να ρίχνει ματιές σε ένα σουρεαλιστικό, ποιητικό, βαθιά ελληνικό σύμπαν που αναμειγνύει μαεστρικά το παρελθόν, με το παρόν και το μέλλον, τον σαρκασμό με τον αισθησιασμό, τη σύγχρονη πραγματικότητα με την μυθολογία που ριζώνει στα βάθη του χρόνου. Ο μουσικός λόγος του Χατζιδάκι είναι άμεσα αναγνωρίσιμος ακόμη και στον πιο αμύητο ακροατή του. Παιγνιώδεις αφηγήσεις, ονειρικές εικόνες, μεταφυσικές αναφορές κι ένας άκρατος ερωτισμός που ακροβατεί ανάμεσα στον ασυγκράτητο δυναμισμό της νιότης και στην ψύχραιμη σοφία της ωριμότητας.

Στα τραγούδια του Χατζιδάκι η πραγματικότητα και το όνειρο μπερδεύονται με έναν αφοπλιστικό, εξομολογητικό τρόπο, σαν να μας αφήνει με γενναιοδωρία να κρυφοκοιτάξουμε για λίγο μέσα σε ένα καλειδοσκόπιο βιωμένου φαντασιακού αισθήματος. Στο προσωπικό του σύμπαν, η φαντασίωση συναντά την εμπειρία με έναν τρόπο που καθιστά πρακτικά αδύνατο να διαχωρίσει κανείς τα όρια τους.

Τί είναι λοιπόν αυτό που κάνει τόσο δυνατή, σαφή κι ακαταμάχητη τη στιχουργική προσωπικότητα ενός έτσι κι αλλιώς εκρηκτικού δημιουργού; Ο Χατζιδάκις ως γνήσια ιδιοφυής δημιουργός οικοδομεί τον πυρήνα της καλλιτεχνικής του δημιουργίας με υλικά που αντλεί χωρίς δεύτερη σκέψη και με καμία ενοχή, από τις προσωπικές του εμπειρίες, τις αισθητικές του αναφορές, τις προσωπικές εμμονές του. Αναζητά και μετουσιώνει τη συγκίνηση στα γεγονότα (βιωμένα και μη) που τον διαμόρφωσαν, στις προσωπικές του ανακλήσεις, στο υποσυνείδητο του, στις επιθυμίες του, στους δασκάλους (φιλόσοφους, διανοητές, ποιητές και συγγραφείς) που τον διαμόρφωσαν. Γυρεύει την έμπνευση ακόμη και στους σύγχρονους του με τους οποίους συμπορεύοταν και θαύμαζε. Έχει αφομοιώσει με δίψα κάθε τι που θα μπορούσε να προστεθεί στο προσωπικό του γλωσσάρι σε μια διαδικασία εξήγησης του κόσμου μέσα στον οποίο καλείται να υπάρξει και να δημιουργήσει.

 

Αυτός είναι κι ο βασικός λόγος που στον ποιητικό κόσμο του συνυπάρχει ο Λόρκα με τον Γκάτσο, ο Σαχτούρης με τον Ελύτη, η λαϊκή μας παράδοση με τα σύγχρονα καλλιτεχνικά ρεύματα της Ευρώπης. Το αστικό Παγκράτι συναντά τις λαϊκές γειτονιές της Οδού Αθηνάς, το φως της ημέρας το γοητευτικό σκοτάδι της Νύχτας, ο Απόλλωνας τον Βάκχο.

Κι ακριβώς σε αυτή την πολυπλοκότητα έγκειται η ακαταμάχητη γοητεία της στιχουργικής του: η μυθολογία του δεν περιορίζεται από κανένα σύνορο, ούτε λογοδοτεί σε κάποια ανώτερη αρχή πέρα από την επιθυμία και την ανάγκη έκφρασης της. Διατηρεί την αδιαπραγμάτευτη ελευθερία της και διατυπώνει με σαφήνεια ό, τι πρέπει να ειπωθεί. Με μια λεπτή ειρωνεία διαχειρίζεται την ευθραυστότητα των εσωτερικών ψιθύρων της ανθρώπινης ύπαρξης και την καταγράφει με γενναιότητα. Με τόλμη στρέφει το βλέμμα σε ενεξερεύνητα τοπία και με νηφάλια τρυφερότητα βαδίζει σε αυτά με σιγουριά, ανοίγοντας το δρόμο στην ευαισθησία του κοινού του.

Οι λέξεις του στιχουργού Μάνου Χατζιδάκι, είναι οι λέξεις ενός ανήσυχου διανοητή που ξεκλειδώνει τις πιο μύχιες σκέψεις των ακροατών του καθιστώντας τους συνομώτες σε ένα παιχνίδι που πάει πολύ πιο βαθιά από την ακρόαση. Τα τραγούδια που φέρουν την υπογραφή του γίνονται ένας αυτόφωτος, ανεξάρτητος αστερισμός που διαγράφει τη δική του πορεία στο σύμπαν αψηφώντας τον χρόνο και τους νόμους της βαρύτητας του εφήμερου. Ο Σείριος όντως ήταν και παραμένει τελικά ένα φιλόξενο καταφύγιο για τα απανταχού αλαφροΐσκιωτα παιδιά της συγκίνησης.