Ένας τάφος 100.000 ετών αλλάζει όσα γνωρίζουμε για τους πρώτους ανθρώπους

Έναν από τους αρχαιότερους τόπους ταφής στον κόσμο πιστεύουν ότι ανακάλυψαν οι αρχαιολόγοι, σε ένα σπήλαιο στο Ισραήλ, όπου τα καλά διατηρημένα λείψανα πρώιμων ανθρώπων ηλικίας περίπου 100.000 ετών ήταν προσεκτικά τοποθετημένα σε λάκκους.

Τι “έκρυβε” το σπήλαιο Τινσέμετ

Τα ευρήματα στο Σπήλαιο Τινσέμετ, στην κεντρική περιοχή του Ισραήλ, τα οποία δημοσιεύθηκαν νωρίτερα φέτος σε επιστημονικό περιοδικό, βασίζονται σε προηγούμενες ανακαλύψεις στο βόρειο Ισραήλ και ενισχύουν προηγούμενα ευρήματα προσφέροντας νέα στοιχεία για την προέλευση της ανθρώπινης ταφικής πρακτικής.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους αρχαιολόγους παρουσιάζουν τα αντικείμενα που βρέθηκαν δίπλα στα λείψανα, τα οποία ίσως χρησιμοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια τελετών προς τιμήν των νεκρών και θα μπορούσαν να ρίξουν φως στο πώς οι αρχαίοι πρόγονοί μας αντιλαμβάνονταν την πνευματικότητα και τη μεταθανάτια ζωή. «Αυτή είναι μια καταπληκτική, επαναστατική καινοτομία για το είδος μας», δήλωσε ο Γιόσι Ζάιντνερ, ένας από τους διευθυντές της ανασκαφής στο Τινσέμετ και καθηγητής αρχαιολογίας στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ. «Είναι η πρώτη φορά που βλέπουμε να εφαρμόζεται αυτή η συμπεριφορά».

Αρχαιολόγοι που εργάζονται στο Τινσέμετ από το 2016 έχουν ανακαλύψει τα λείψανα πέντε πρώιμων ανθρώπων, που χρονολογούνται μεταξύ 110.000 και 100.000 ετών, σύμφωνα με διάφορες τεχνολογίες. Οι σκελετοί ανακαλύφθηκαν σε λάκκους και ήταν προσεκτικά τοποθετημένοι σε εμβρυϊκή στάση, η οποία θεωρείται ταφική στάση, σύμφωνα με τον Ζάιντνερ. Πολλοί από αυτούς βρέθηκαν με αντικείμενα, όπως βότσαλα από βασάλτη, ζωικά υπολείμματα ή θραύσματα ώχρας – μιας κόκκινης χρωστικής που προέρχεται από σιδηρούχα πετρώματα.

Αυτά τα αντικείμενα δεν είχαν γνωστή πρακτική χρήση στην καθημερινή ζωή, γι’ αυτό και οι ειδικοί πιστεύουν ότι αποτελούσαν μέρος τελετουργιών για την απόδοση τιμής στους νεκρούς.

Το Σπήλαιο Τινσέμετ, ένα σκοτεινό σπήλαιο γεμάτο φρουτόμυγες, βρίσκεται μέσα στους λόφους της κεντρικής Ισραήλ. Στο εσωτερικό και γύρω από το σπήλαιο βρίσκεται ένας φαινομενικά ασήμαντος σωρός από πέτρες, τον οποίο ο Ζάιντνερ αποκαλεί «ένα από τα τρία ή τέσσερα σημαντικότερα σημεία για τη μελέτη της ανθρώπινης εξέλιξης και συμπεριφοράς κατά τη διάρκεια της Παλαιολιθικής εποχής».

Η Παλαιολιθική εποχή διήρκεσε από περίπου 3,3 εκατομμύρια χρόνια πριν έως και περίπου 10.000 χρόνια πριν. Το Σπήλαιο Τινσέμετ χρονολογείται από τη Μέση Παλαιολιθική περίοδο, δηλαδή περίπου από 250.000 έως 30.000 χρόνια πριν.

Μερικά από τα βασικά ευρήματα των ερευνητών του Τινσέμετ δημοσιεύθηκαν τον Μάρτιο στο περιοδικό Nature Human Behavior. Ένα από τα κύρια ευρήματα ήταν τα λείψανα πέντε πρώιμων ανθρώπων, συμπεριλαμβανομένων δύο πλήρων σκελετών και τριών απομονωμένων κρανίων μαζί με άλλα οστά και δόντια. Ιδιαίτερη σημασία είχαν και περισσότερα από 500 κομμάτια ώχρας σε κόκκινες και πορτοκαλί αποχρώσεις, σε διάφορα μεγέθη — μια χρωστική ουσία που δημιουργείται με τη θέρμανση σιδηρούχων πετρωμάτων σε συγκεκριμένη θερμοκρασία — ένδειξη ότι οι πρώιμοι άνθρωποι διέθεταν τις γνώσεις και τα μέσα για να φτιάχνουν διακοσμητικά αντικείμενα.

«Εδώ βλέπουμε ένα πραγματικά πολύπλοκο σύνολο συμπεριφορών, που δεν σχετίζεται μόνο με την τροφή και την επιβίωση», δήλωσε ο Ζάιντνερ. Χρησιμοποιώντας μικρά καλέμια και λεπτά τρυπάνια στο μέγεθος στυλό που μοιάζουν με οδοντιατρικά εργαλεία, οι αρχαιολόγοι θα χρειαστούν ακόμη πολλά χρόνια για να ολοκληρώσουν την ανασκαφή. Οι επιτόπιες εργασίες, που ξεκίνησαν το 2016, διεξάγονται συνήθως κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Φέτος, 12 φοιτητές αρχαιολογίας, προπτυχιακοί και μεταπτυχιακοί, σκορπίστηκαν στο σημείο, καταγράφοντας και αφαιρώντας με προσοχή κάθε θραύσμα εργαλείου, αντικειμένου ή οστού. Στην είσοδο του σπηλαίου, το κρανίο ενός από τους πρώιμους ανθρώπους αναδύεται αργά από το στρώμα πετρώματος· θα χρειαστούν χρόνια μέχρι να αποκαλυφθεί πλήρως.

Το Τινσέμετ είναι εξαιρετικά σημαντικό για τους αρχαιολόγους, επειδή το τοπικό κλίμα διέσωσε τα οστά, τα εργαλεία και τα κοσμήματα τα οποία βρίσκονται σε πολύ καλή κατάσταση — σε αντίθεση με άλλα μέρη του κόσμου, όπου αυτά τα αντικείμενα χάθηκαν με το πέρασμα του χρόνου, δήλωσε ο Κρίστιαν Τράιον, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Κονέκτικατ και ερευνητικός συνεργάτης στο Πρόγραμμα Ανθρώπινης Καταγωγής του Ιδρύματος Σμιθσόνιαν, ο οποίος δεν συμμετείχε στη μελέτη.

Οι σκελετοί και τα αντικείμενα στο Σπήλαιο Τινσέμετ διατηρήθηκαν σε εξαιρετική κατάσταση, κυρίως χάρη στην τέφρα από συχνές φωτιές — πιθανώς τελετουργικές. Η μεγάλη ποσότητα στάχτης, σε συνδυασμό με το νερό της βροχής και τον όξινο ασβεστόλιθο του Ισραήλ, δημιούργησε ιδανικές συνθήκες διατήρησης. Ένας από τους σκελετούς ήταν τόσο καλά διατηρημένος, που οι αρχαιολόγοι μπορούσαν να δουν πώς τα δάχτυλα ήταν μπλεγμένα μεταξύ τους, με τα χέρια δεμένα κάτω από το κεφάλι.

Ο Κρίστιαν Τράιον ανέφερε ότι τα ευρήματα του Τινσέμετ ενισχύουν προηγούμενες ανακαλύψεις από δύο παρόμοιους χώρους ταφής στην ίδια περιοχή του Ισραήλ — το Σπήλαιο Σκουλ και το Σπήλαιο Καφζέ. Το Σπήλαιο Σκουλ ανασκάφηκε σχεδόν πριν από 100 χρόνια και το Σπήλαιο Καφζέ κυρίως πριν από 50 χρόνια, όταν οι αρχαιολογικές μέθοδοι ήταν λιγότερο ακριβείς.

«Υπήρχαν τόσες πολλές αβεβαιότητες με εκείνους τους χώρους, αλλά αυτό επιβεβαιώνει ότι υπάρχει ένα συγκεκριμένο πρότυπο, και τώρα μπορούμε να καθορίσουμε τις ημερομηνίες με μεγαλύτερη ακρίβεια», είπε ο Τράιον.

Το Τινσέμετ βοήθησε τους αρχαιολόγους να καταλήξουν στο συμπέρασμα ότι οι ταφικές πρακτικές άρχισαν να γίνονται πιο διαδεδομένες κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, σηματοδοτώντας μια μεταβολή στον τρόπο που οι πρώιμοι άνθρωποι αντιμετώπιζαν τους νεκρούς τους. Κάποιοι επιστήμονες πιστεύουν ότι οι συνειδητές ταφές ξεκίνησαν ακόμα νωρίτερα. Στη Νότια Αφρική, το είδος Homo naledi — αρχαίος συγγενής του Homo sapiens — ίσως τοποθετούσε σκόπιμα τους νεκρούς του σε σπήλαια ήδη πριν από 200.000 χρόνια. Όμως πολλοί αρχαιολόγοι θεωρούν τα ευρήματα αυτά αμφιλεγόμενα, καθώς δεν υπάρχουν επαρκείς αποδείξεις για να στηρίξουν με βεβαιότητα την πρόθεση ταφής.

Ένα σταυροδρόμι ανθρώπινων ειδών

Στην αρχαιότητα, το Ισραήλ αποτελούσε γέφυρα ανάμεσα στους Νεάντερταλ της Ευρώπης και τους Homo sapiens από την Αφρική. Αρχαιολόγοι έχουν εντοπίσει και άλλες υποομάδες πρώιμων ανθρώπων στην περιοχή και πιστεύουν ότι τα διαφορετικά είδη ή πληθυσμιακές ομάδες συνυπήρξαν, συνεργάστηκαν ή ακόμα και διασταυρώθηκαν γενετικά.

Οι επιστήμονες μελετούν εδώ και χρόνια τους δύο πλήρεις σκελετούς που ανακαλύφθηκαν στο Τινσέμετ, αλλά παραμένει ασαφές αν πρόκειται για Νεάντερταλ, Homo sapiens, υβρίδια ή ακόμη και άλλη, άγνωστη ομάδα.

Αυτή η μίξη υποομάδων δημιούργησε ευκαιρίες για ανταλλαγή γνώσεων ή τρόπων έκφρασης ταυτότητας, ανέφερε ο Ζάιντνερ. Είναι περίπου την ίδια περίοδο που οι αρχαιολόγοι αρχίζουν να βλέπουν τα πρώτα παραδείγματα κοσμημάτων ή βαφής σώματος — τρόποι με τους οποίους οι πρώιμοι άνθρωποι άρχισαν να δηλώνουν εξωτερικά την ένταξή τους σε συγκεκριμένη ομάδα, χαράζοντας διαχωριστικές γραμμές μεταξύ του «εμείς» και του «αυτοί».

Ο Ισραέλ Χερσκόβιτς, φυσικός ανθρωπολόγος στο Πανεπιστήμιο του Τελ Αβίβ και συνδιευθυντής της ανασκαφής στο Τινσέμετ, δήλωσε ότι η έννοια των νεκροταφείων στην προϊστορική ζωή είναι σημαντική, επειδή συμβολίζει «μια μορφή επικράτειας».

Όπως εξηγεί, αυτού του είδους η διεκδίκηση γης — εκεί όπου είναι θαμμένοι οι πρόγονοι — εξακολουθεί να αντηχεί μέχρι σήμερα στην περιοχή. «Είναι ένας τρόπος να πεις στους γείτονες: “αυτό είναι το έδαφός μου, αυτό το κομμάτι γης ανήκει στον πατέρα μου, στον παππού μου” και ούτω καθεξής».