“Μπάζωμα” αντί Επιτροπής Αλήθειας; Όχι για τα Τέμπη αλλά για το Γεντί Κουλέ

«Δεν εντοπίστηκαν νεότερα στρώματα αρχαιολογικού ενδιαφέροντος παρά μόνο ομαδικοί τάφοι με 34 νεκρούς»

Λίνα Μενδώνη, υπουργός Πολιτισμού

Πριν λίγο καιρό, έκπληκτοι μαθαίναμε για την εκσκαφή 34 ανθρώπινων σκελετών σε ομαδικούς τάφους σε κοντινή περιοχή πίσω από το Γεντί Κουλέ, στη σκιά ενός βυζαντινού φρουρίου, στις διαβόητες φυλακές του Επταπυργίου στη Θεσσαλονίκη.

Στον χώρο αυτό, ακατοίκητο μέχρι τη δεκαετία του 1960, καταγράφονται 400 περίπου εκτελέσεις καταδικασμένων σε θάνατο κομμουνιστών κατά την περίοδο του εμφυλίου. Οι σκελετοί, διαβάζουμε, εντοπίστηκαν «γυμνοί, ξυπόλητοι, ο ένας δίπλα στον άλλον, όλοι με τη χαρακτηριστική οπή στο κρανίο από τη βολή της εκτέλεσης» (Απόστολος Λυκεσάς, ΕφΣυν, 15.3.2025).

«Γεγυμνωμένα οστά στο χώμα, χωρίς τα κτερίσματα των αγαπημένων τους δίπλα» που μας στοίχειωσαν, γράφει για τους «αφανείς του Επταπυργίου» ο Βαγγέλης Καραμανωλάκης (Η Εποχή, 30.3.2025).

Η βουλεύτρια Κυριακή Μάλαμα ρώτησε κοινοβουλευτικά την αρμόδια υπουργό τι προτίθεται να πράξει το Υπουργείο Πολιτισμού μετά την ανακάλυψη αυτή.

Ορίστε τι απάντησε η υπουργός:

«Κατά τις εργασίες δεν εντοπίστηκαν νεότερα στρώματα αρχαιολογικού ενδιαφέροντος παρά μόνο ομαδικοί τάφοι με 34 νεκρούς, οι οποίοι ανήκουν σε ταφές νεότερων χρόνων (20ός αι.) και ως εκ τούτου δεν συνιστούν αρχαιολογικό εύρημα. Η Εφορεία παρακολουθεί τη συνέχεια εκτέλεσης του έργου από το Δήμο Συκεών και εάν διαπιστωθεί η εύρεση αρχαιοτήτων, θα προχωρήσει σε όλες τις προβλεπόμενες από τον Νόμο ενέργειες».

Αδιανόητο…

Εντωμεταξύ, συγγενείς των εκτελεσθέντων με τη συνδρομή των δημοτικών αρχών λαμβάνουν μέτρα για τη διεξαγωγή εξετάσεων DNA στα λείψανα ώστε τα οστά να ταφούν κανονικά από τις οικογένειες.

Το Associated Press σε σχετικό ρεπορτάζ γράφει:

«Είναι συνηθισμένο να βρίσκεις αρχαία στην Ελλάδα αλλά όχι ανθρώπινα οστά που έφεραν στην επιφάνεια οι ανασκαφές στο Γεντί Κουλέ. […] Οι πολιτικοί εξακολουθούν να χρησιμοποιούν εξαιρετικά επιφυλακτική γλώσσα όταν αναφέρονται στο παρελθόν και η ανακάλυψη της Θεσσαλονίκης αντιμετωπίστηκε με συγκρατημένη δημόσια αντίδραση. Το εύρημα δεν αναφέρθηκε άμεσα από την κεντροδεξιά κυβέρνηση της χώρας – μια υπενθύμιση ότι πολλοί Έλληνες εξακολουθούν να βρίσκουν πιο εύκολο να προσπερνούν τα φαντάσματα της χώρας παρά να τα αντιμετωπίζουν».

Εμφανώς και ευλόγως, το Associated Press βρήκε την είδηση της ανακάλυψης του ομαδικού τάφου του Εμφυλίου πιο ενδιαφέρουσα από αυτό που διακρίνεται στην απάντησή της υπουργού. Αν, φαντάζομαι, αντί για ομαδικό τάφο του εμφυλίου είχαν βρεθεί κάποιοι σκελετοί της αρχαιότητας ή των βυζαντινών χρόνων η κυρία Μενδώνη –όπως κι όλοι μας– θα χαιρόμασταν, πλην όμως το μεγαλύτερο ειδησεογραφικό πρακτορείο του κόσμου μάλλον δεν θα έδινε σημασία.

Η Ελλάδα γεμάτη αρχαία είναι, και κάτι τέτοιο μπορεί να μην ήταν είδηση. Ο ομαδικός τάφος όμως των εκτελεσθέντων του Εμφυλίου είναι είδηση. Και μάλιστα παγκόσμια.

Η απάντηση της κυρίας Μενδώνη δεν είναι απλώς μνημείο «γραφειοκρατικής αποστασιοποίησης» όπως επισημάνθηκε από την ερωτώσα βουλεύτρια του ΣΥΡΙΖΑ. Είναι κάτι περισσότερο: είναι ίδιον απανθρωπιάς. Ειλικρινά λυπάμαι για λογαριασμό αυτού που το έγραψε και εκείνης που το υπογράφει.

Πόση έλλειψη ενσυναίσθησης χρειάζεται για να απαντήσει κανείς έτσι στη θέα νεκρών της ταραγμένης δεκαετίας του ‘40 ; Ψάχνεις αρχαία και αντί για αρχαία πέφτεις σε ομαδικούς τάφους του Εμφυλίου. Τότε, στεκόμενος με σέβας και ταπεινότητα οφείλεις να πεις: Εδώ βρέθηκε κάτι υπαρξιακό για το έθνος. Αφορά τη μνήμη ανθρώπων που εκτελέστηκαν στον αδελφοκτόνο πόλεμο του 46-49. Θα διεξαγάγουμε έρευνα για την ταυτοποίηση τους, θα κάνουμε ό,τι μπορούμε ώστε τα λείψανα να ταφούν όπως πρέπει από τις οικογένειές τους, και θα μεριμνήσουμε για την ανάδειξη της ιστορικής και μαρτυρικής σημασίας του τόπου.

Αντί γι’ αυτό λες ότι πέσαμε πάνω σε κάτι κόκκαλα που δεν έχουν σημασία… Ντροπή και μόνο ντροπή.
Και κάτι ακόμα, κυρία υπουργέ: η νεότερη ιστορία της χώρας δεν αφορά το Υπουργείο Πολιτισμού; Μόνο η αρχαία; Τόσο φοβάστε και αποστρέφεστε τη νεότερη ιστορία αυτής της χώρας; Πιθανότατα δεν σας είναι ό,τι πιο βολικό, δεν είναι τόσο φανταχτερό όσο το «αρχαιοελληνικό κλέος», ωστόσο μια ώριμη ανθρώπινη κοινότητα καλείται κάποια στιγμή να ανοίξει τα σφραγισμένα ντουλάπια των αμαρτιών της, πόσο δε μάλλον αν πέφτει πάνω τους κατά τύχη.

Δεν αρκεί να επαίρεται για τα επιτεύγματα των αρχαιοτάτων προγόνων της. Κι αν τυχόν «οι νεκροί ήταν πεσόντες στρατιώτες και αξιωματικοί του στρατού, θα συνεχιζόταν κανονικά «η εκτέλεση του έργου» ή θα καταβαλλόταν προσπάθεια να εντοπιστούν τυχόν άλλοι νεκροί;», σαρκαστικά διερωτάται ο Πολυμέρης Βόγλης (Parallaxi, 27.4.2025)

Σε πολλές χώρες όπου βρέθηκαν μαζικοί τάφοι νεκρών των πολέμων και συγκρούσεων του 20ού αιώνα συγκροτήθηκαν οι λεγόμενες Επιτροπές Αλήθειας ή Επιτροπές συμφιλίωσης (Truth-Reconciliation Commissions) που παλεύουν, μέσα από την εξοικείωση με τις οδύνες του κοντινού παρελθόντος να καταλαγιάσουν τους τραυματισμένους λαούς, ως μια άσκηση απονομής δικαιοσύνης, συμβολικής και όχι μόνο.

Μια Επιτροπή Αλήθειας ή Συμφιλίωσης είναι ένα όργανο επιφορτισμένο με την ανακάλυψη εγκλημάτων διαπραχθέντων κυρίως από τα κράτη και τις κυβερνήσεις αλλά και από μη κρατικούς παράγοντες με την ελπίδα να θεραπεύσουν τις ανοιχτές πληγές του παρελθόντος. Αυτές οι επιτροπές κατά κύριο λόγο, αλλά όχι μόνο, συγκροτήθηκαν και συνεχίζουν να φτιάχνονται μετά από δικτατορίες και εμφυλίους πολέμους.

Από την Αυστραλία, όπου η σχετική επιτροπή συγκροτήθηκε για την διερεύνηση των διωγμών των Αβορίγινων, τη Βραζιλία και την Αργεντινή για τα θύματα των δικτατοριών, μέχρι τη Φινλανδία και τον Καναδά για τους διωγμούς των Εσκιμώων και των Ινδιάνων αντίστοιχα. Με μια γρήγορη έρευνα, διαπιστώνουμε ότι περίπου 60 επιτροπές αλήθειας συγκροτήθηκαν και λειτούργησαν τα τελευταία 50 περίπου χρόνια.

Στην Ελλάδα δεν καταφέραμε να φτιάξουμε τέτοια επιτροπή καθώς, από το τέλος του Εμφυλίου ως το 1974, οι νικητές κυβέρνησαν όπως κυβέρνησαν στο καθεστώς του παρατεταμένου Εμφυλίου και της εθνικοφροσύνης σε ένα «κράτος εθνικόν και ιδεολόγον».

Σήμερα όμως; Πενήντα χρόνια μετά τη Μεταπολίτευση; Τι δημοκρατία είναι αυτή που δεν αντέχει να σκάψει στις αμαρτίες της; Τι υπουργός είναι αυτή που επαίρεται ότι σκάβει αποκλειστικά για αρχαιότητες; Μήπως να την ευχαριστήσουμε κιόλας διότι δεν έκανε αυτό που έκαναν οι συνάδελφοι και ο προϊστάμενός της στα Τέμπη; Να μπαζώσει, δηλαδή, απευθείας τον τόπο του εγκλήματος, για να τελειώνουμε…

Εβδομήντα πέντε χρόνια μετά το τέλος του Εμφυλίου το αίτημα σύστασης Επιτροπής Αλήθειας στην Ελλάδα δεν είναι πλέον επίκαιρο. Η ευκαιρία χάθηκε το ’74 . Ο γέγονε γέγονε. Όμως, σήμερα, ένα τέτοιο λιντσάρισμα της μνήμης δεν μπορεί να γίνει ανεκτό.