Ο μακρύς ελληνικός εμφύλιος

Δυο αφορμές για το θέμα και μια διευκρίνηση για τον τίτλο του άρθρου.

Πρώτη αφορμή, οι ταραχές στο  Νέο Ηράκλειο και σε άλλες γειτονιές της Αθήνας: Από τη μια, προγραμματίστηκε διεθνής  συνάντηση φασιστικών και ακροδεξιών οργανώσεων με αφορμή τη συμπλήρωση 10 χρόνων από τη δολοφονία των φρουρών των τοπικών γραφείων της Χρυσής Αυγής, από την άλλη αντιφασιστικό συλλαλητήριο συλλογικοτήτων. Είχαν προηγηθεί επεισόδια – «προεόρτια», με τραυματισμό (από αστυνομικούς σύμφωνα με ερευνώμενες  καταγγελίες) μιας 16χρονης  κοπέλας το Σάββατο κατά τη διάρκεια αντιφασιστικής συναυλίας. Ήδη δημοσιεύεται ότι στο Μοναστηράκι καταγράφηκε ο φασισμός αυτοπροσώπως να ρίχνει βενζίνη στον συρμό για να καούν άνθρωποι ζωντανοί.

Η δεύτερη αφορμή εντοπίζεται στη Θεσσαλονίκη, με χαρακτηριστικά επίμονης ιδεολογικής (και μόνο, ευτυχώς)  σύγκρουσης: Για τη μια πλευρά, η Θεσσαλονίκη απελευθερώθηκε 30 Οκτώβρη 1944  χάρη στις δυνάμεις του ΕΛΑΣ, αυτή είναι η μέρα που θα έπρεπε να εορτάζεται. Για την άλλη, οι Γερμανοί έφυγαν μόνοι τους για δικούς τους τακτικούς λόγους, να τους φανταζόμαστε επομένως να αποχωρούν στοχαστικούς  και να μη μιλάμε για απελευθέρωση.

Συνδέει κάτι τα δυο επεισόδια; ‘Έχουν καταγραφεί τόσα και τόσα  ανάλογα, ώστε να εντάσσονται σε μια μακριά σχεδόν αέναη αλληλουχία. Πριν από τις όποιες αναλύσεις και έρευνες,  σημειώνουμε  μια κοινή τους ύλη: Είτε στην περίπτωση της Αθήνας είτε στη Θεσσαλονίκη, ο ένας πόλος της σύγκρουσης φαίνεται να συνδέεται με μια συμπάθεια ή το λιγότερο ανοχή προς τους ναζί, ο άλλος να αποτελεί μια πιο ανοιχτή κατηγορία όπου συνυπάρχουν αντιφασίστες με διάφορες επιμέρους ταυτότητες.

Η διευκρίνηση για τον τίτλο είναι γλωσσική και κάπως προσωπική. Ο όρος «εμφύλιος» είναι καθιερωμένος, αλλά κατά τη γνώμη μου ξώφαλτσος. Η εσωτερική σύγκρουση την οποία σηματοδοτεί  δεν αφορά ούτε κυρίως ούτε αποκλειστικά μια φυλή, μια ομάδα δηλαδή που ορίζεται με βάση την κοινή καταγωγή. Αφορά ευρύτερα τον κοινωνικά διαμορφωμένο στον ελληνικό χώρο και στη διασπορά ελληνικό λαό.

Αν λοιπόν πραγματικά  διακρίνεται μια  σταθερή στην ιστορία τομή, αυτή μοιάζει με κοίτη ποταμού, αλλού άγρια κι απόκρημνη αλλού ήσυχη και προσβάσιμη. Δυο «τοπία» με πανάρχαιες μορφές  έτσι ξεχωρίζουν.  Από τη μια  απλώνεται ένας ανοιχτός πολιτισμός με αξίες όπως η δημοκρατία, ο κοινοτισμός, ο διάλογος και η ισότητα, από την άλλη ένας ολιγαρχικός, με μορφώματα που στηρίζουν την ταυτότητά τους είτε στην κοινή καταγωγή (κοινό αίμα, νάτη εδώ η έννοια της φυλής), είτε στην οικονομική εκμετάλλευση και το κέρδος.

Έτσι, η διευκρίνηση του όρου έχει δείξει ήδη το θέμα: Η προσήλωση στο «αίμα που κυλά στις φλέβες» και ο όρος «εμφύλιος» δεν συνδέονται με  το σύνολο,  αλλά με τον ένα μόνο πόλο της διαρκούς διπολικής σύγκρουσης. Η ανοιχτή κοινωνία βρίσκεται αλλού, ή μάλλον  παντού χωρίς να αντλεί εξουσία από κοινά γονίδια. Γι΄αυτό, λόγιοι όροι όπως «εσωτερική σύγκρουση» ή ανάλογοι λαϊκοί όπως «αλληλοφάγωμα» είναι  τελικά πιο εκφραστικοί και κατάλληλοι σε σχέση με τον εν χρήσει όρο «εμφύλιος». 

Εννοείται, ότι διχοτομώντας παραλείπουμε κρίσιμες παραμέτρους και πλησιάζουμε στο σύνορο της υπεραπλούστευσης. Άλλωστε και η διάκριση δεξιά – αριστερά αποτελεί μια γενικευτική σχηματοποίηση. Όμως δεν είναι τυχαίο ότι οι ναζί στηρίχθηκαν σε ιδέες περί Αρίας φυλής και ότι οι εθνικισμοί και τα ακροδεξιά μορφώματα αγαλλιάζουν με την καθαρότητα της καταγωγής.

Ενιαίο το αφήγημα λοιπόν, αφού  δυο διαφορετικά περιστατικά – αφορμές, με θέματα τα οποία  απέχουν μεταξύ τους ογδόντα χρόνια και κοντά 500 χιλιόμετρα, μοιάζουν με σταθμούς της ίδιας μακριάς συγκρουσιακής διαδρομής και συνθέτουν μια κοινή εικόνα.

*Ο Νίκος Παρασκευόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής ΑΠΘ