Ψυχοπαθείς ή άγιοι;

Σε μια από τις πολλές εκπληκτικές σκηνές του ντοκιμαντέρ Apocalypse in the Tropics, η κάμερα περιφέρεται αργά ανάμεσα στα λαμπόγυαλα που άφησαν πίσω τους οι υποστηρικτές του Ζαΐρ Μπολσονάρο μετά τη βίαιη εισβολή τους στο Κογκρέσο και το προεδρικό μέγαρο της Βραζιλίας στις 8 Ιανουαρίου 2023. «Aν αυτά τα ερείπια μιλούσαν, ίσως να μπορούσαν να μας πουν ότι η δημοκρατία μπορεί να είναι η υπέρτατη μορφή γενναιοδωρίας. Ανακοινώνει την αποφασιστικότητα να μοιραστεί την ύπαρξή της με τον εχθρό […] όσο ατελή κι αν ήταν, αυτά τα κτίρια δεν χτίστηκαν για να επιβάλλουν τη θέληση της πλειοψηφίας ούτε τη θέληση του Θεού. Αλλά για να προστατέψουν το ευάλωτο από την ωμή βία», ακούγεται η φωνή της σκηνοθέτιδας Πέτρα Κόστα να αφηγείται.

Η σκηνή αυτή θα μπορούσε κάλλιστα να περιγράφει το Καπιτώλιο της Ουάσιγκτον στις 6 Ιανουαρίου 2021. Ενδεχομένως να περιγράφει αύριο τη γαλλική Εθνοσυνέλευση ή –αργά ή γρήγορα– το ελληνικό κοινοβούλιο, αν συνεχίσουμε να υποτιμούμε τη βαθιά ψυχολογία των μαζών που ελκύονται από την ακραία συντηρητική ιδεολογία. Γιατί άραγε άνθρωποι με καθημερινές ανησυχίες, άλλοτε συμπαθείς και «κανονικοί», φτάνουν να ταυτίζονται με ηγέτες σαν τον Τραμπ ή τον Μπολσονάρο; Η απάντηση δεν βρίσκεται μόνο στις πολιτικές σκοπιμότητες, αλλά πολύ βαθύτερα: στα σταθερά ψυχολογικά και προσωπικά χαρακτηριστικά που διαμορφώνουν τον τρόπο με τον οποίο ο καθένας βλέπει τον εαυτό του και τους άλλους.

Νέα ερευνητικά δεδομένα, όπως δημοσιεύονται στο επιστημονικό περιοδικό Journal of Research in Personality,  φέρνουν στο φως μια ενοχλητική αλλά αναγκαία αλήθεια: όσοι ταυτίζονται ένθερμα με ακροδεξιές μορφές όπως ο Τραμπ εμφανίζουν σε σημαντικά μεγαλύτερο βαθμό χαρακτηριστικά «κακόβουλης διάθεσης», δηλαδή ψυχοπαθητική ψυχρότητα, ναρκισσισμό, μακιαβελισμό, μειωμένη ενσυναίσθηση και αυξημένη απόλαυση από το να υποφέρουν οι άλλοι. Το ακριβώς αντίθετο παρατηρείται σε όσους αυτοπροσδιορίζονται ως προοδευτικοί: οι λεγόμενες «ευμενείς διαθέσεις» –δηλαδή πίστη στην καλοσύνη των άλλων, σεβασμός στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια, προθυμία να αντιμετωπίζουν τους ανθρώπους ως σκοπό και όχι ως μέσο–  κυριαρχούν και συνδέονται με τη γνήσια ενσυναίσθηση.

Κι αν νομίζετε ότι πρόκειται για απλοϊκή ψυχολογικοποίηση της πολιτικής, τα στατιστικά είναι αποστομωτικά. Όσοι δηλώνουν «υπέρ» του Τραμπ εμφανίζουν σημαντικά υψηλότερα σκορ σε ψυχοπαθητικά χαρακτηριστικά, χαμηλότερη συναισθηματική ενσυναίσθηση, αλλά και μεγαλύτερη ευχαρίστηση στην ταπείνωση και τον πόνο των άλλων, ακόμα και ελέγχοντας για μεταβλητές όπως το φύλο, η ηλικία και το κοινωνικό υπόβαθρο. Σε αντίστοιχα ποσοστά, όσοι απορρίπτουν τον Τραμπ παρουσιάζουν υψηλότερη ενσυναίσθηση, ευμενείς τάσεις και μειωμένες «σκοτεινές» διαθέσεις. Το προφίλ αυτό, σύμφωνα με τους ερευνητές, δεν είναι προϊόν μόνο κοινωνικών και πολιτισμικών συγκυριών, αλλά εν μέρει έχει και γενετική βάση. Χαρακτηριστικά όπως ο αυταρχισμός και ο κοινωνικός δαρβινισμός αλληλοτροφοδοτούνται με ψυχοπαθητικά στοιχεία και διαμορφώνουν τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την εξουσία, την ιεραρχία και τον «άλλο».

Η έλλειψη ενσυναίσθησης δεν σημαίνει ότι οι άνθρωποι αυτοί δεν καταλαβαίνουν πώς νιώθουν οι άλλοι. Απλώς δεν τους ενδιαφέρει ή σε ορισμένες περιπτώσεις αντλούν ικανοποίηση από τον πόνο τους. Δεν είναι τυχαίο ότι οι ίδιοι οι ερευνητές μιλούν για «ανεστραμμένη κοινωνική ανταμοιβή»: το να είσαι σκληρός και άκαμπτος επιβραβεύεται, το να είσαι γενναιόδωρος και συμπονετικός θεωρείται αδυναμία ή και αντικείμενο χλεύης.

Όμως το κρίσιμο ερώτημα παραμένει: Τι γίνεται όταν οι σκοτεινές διαθέσεις δεν αρκούνται στη ρητορική, αλλά μετατρέπονται σε πράξη, ακόμη και σε ωμή βία; Η έρευνα δείχνει ότι οι ίδιοι άνθρωποι εμφανίζουν μειωμένη ευαισθησία στους ηθικούς φραγμούς, ιδίως όταν νιώθουν απειλή, κοινωνική ή φυλετική αποσταθεροποίηση. Η τυφλή προσκόλληση σε πρόσωπα-σύμβολα, η ηθική αποστασιοποίηση και η πολιτισμική μνησικακία ενισχύουν το φαινόμενο. Δεν είναι τυχαίο ότι εκεί όπου οι ανισότητες, η φτώχεια και η κοινωνική ανασφάλεια είναι εντονότερες, οι σκοτεινές τάσεις ενισχύονται, και η βία νομιμοποιείται ως “δίκαιη οργή”.

Το ανησυχητικό συμπέρασμα δεν είναι ότι οι οπαδοί του Τραμπ ή των ακροδεξιών είναι “ψυχοπαθείς”. Είναι ότι η σύγχρονη δυστοπία γεννά και ενισχύει τέτοιες διαθέσεις. Η απάντηση δεν είναι απλή, αλλά αρχίζει με την αναγνώριση της ανθρώπινης ευαλωτότητας, της ανάγκης για κοινωνική προστασία και της επαναφοράς του ηθικού φραγμού ως συλλογικό αγαθό. Εδώ, η φράση του Αμερικάνου συγγραφέα και δοκιμιογράφου Kurt Vonnegut που επέλεξαν οι συγγραφείς της έρευνας αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα: «Συναντάς αγίους παντού. Μπορεί να είναι οπουδήποτε. Είναι άνθρωποι που φέρονται με αξιοπρέπεια σε μια ανάξια κοινωνία».