Οι τρεις παράγοντες που θα κρίνουν τον πόλεμο Ισραήλ – Ιράν

Τα ξημερώματα της Παρασκευής το Ισραήλ κήρυξε πόλεμο στο Ιράν, εξαπολύοντας επίθεση με στόχο την ανώτατη στρατιωτική ηγεσία και κορυφαίους πυρηνικούς επιστήμονες της Τεχεράνης. Οι επιθέσεις χαρακτηρίστηκαν τακτική επιτυχία για το Ισραήλ: οι επικεφαλής των ιρανικών ενόπλων δυνάμεων και των Φρουρών της Επανάστασης σκοτώθηκαν μέσα στις πρώτες ώρες, ενώ η ιρανική αεράμυνα υπέστη σοβαρό πλήγμα. Το Ισραήλ φέρεται να είχε ελάχιστες –αν όχι καθόλου– απώλειες και δεν δέχθηκε άμεση σοβαρή αντεπίθεση.

Ωστόσο, το απόγευμα της Παρασκευής, το Ιράν απάντησε με καταιγισμό πυραύλων κατά στόχων σε όλο το Ισραήλ, υπερφορτώνοντας τις δυνατότητες του συστήματος αεράμυνας Iron Dome. Αν και η πλήρης έκταση της αντεπίθεσης δεν έχει ακόμη αποσαφηνιστεί, το γεγονός καταδεικνύει ότι –όπως σε κάθε πόλεμο– είναι πολύ νωρίς για να προβλέψει κανείς πού θα οδηγηθεί η σύγκρουση.

Ισραηλινοί αξιωματούχοι δηλώνουν πως οι επιχειρήσεις θα συνεχιστούν για μέρες, αν όχι για εβδομάδες — μια ουσιαστική δέσμευση για πόλεμο ανοιχτής διάρκειας στην περιοχή. Σε αυτό το στάδιο, είναι σχεδόν αδύνατο να κατανοηθεί πλήρως το τι πραγματικά συμβαίνει.

«Ξέρουμε από την ιστορία πως ο πλήρης αντίκτυπος μιας ισραηλινής επίθεσης στο Ιράν μπορεί να φανεί μόνο μετά από χρόνια. Μπορεί να αποτρέψει την κατασκευή πυρηνικής βόμβας ή να την επιταχύνει. Μπορεί να αποσταθεροποιήσει το καθεστώς ή να το ενισχύσει», γράφει ο Καρίμ Σαντζαντπούρ, ειδικός για το Ιράν στο Carnegie Endowment for International Peace.

Υπάρχουν, σύμφωνα με τον ίδιο, τρία κρίσιμα ερωτήματα που θα παίξουν καθοριστικό ρόλο στην έκβαση αυτής της σύγκρουσης:

• Είναι ο στόχος του Ισραήλ απλώς η καταστροφή του πυρηνικού προγράμματος του Ιράν, όπως ισχυρίζεται, ή πρόκειται και για επιχείρηση αλλαγής καθεστώτος;
• Ποια είναι πραγματικά η δυνατότητα του Ιράν να αντεπιτεθεί;
• Πώς επηρεάζει αυτή η σύγκρουση τη στάση του Ιράν απέναντι στην απόκτηση πυρηνικής βόμβας;

Προς το παρόν, καμία από αυτές τις ερωτήσεις δεν μπορεί να απαντηθεί με βεβαιότητα. Ωστόσο, μια προσπάθεια κατανόησης των διαθέσιμων δεδομένων από το VOX μπορεί να βοηθήσει να διακρίνουμε τι πρέπει να προσέξουμε τις επόμενες ημέρες.

Πού στοχεύει το Ισραήλ με τις επιθέσεις εναντίον του Ιράν

Για δεκαετίες, το Ισραήλ περιγράφει το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν ως υπαρξιακή απειλή για την επιβίωσή του.

Παραμένει ασαφές αν το Ιράν είχε όντως την πρόθεση να αποκτήσει πυρηνικό όπλο ή αν απλώς επιδίωκε να έχει τη δυνατότητα να το κατασκευάσει γρήγορα, σε περίπτωση που ένιωθε απειλή.

Από τη σκοπιά του Ισραήλ, ένα θεοκρατικό καθεστώς που στηρίζει οργανώσεις όπως η Χαμάς και η Χεζμπολάχ — που έχουν επιτεθεί επανειλημμένα σε Ισραηλινούς — δεν μπορεί να επιτραπεί να αποκτήσει πυρηνικά όπλα.

Για τον λόγο αυτό, το Ισραήλ απειλεί με αεροπορικά πλήγματα στο ιρανικό πυρηνικό πρόγραμμα εδώ και πολλά χρόνια.

Προχθές το βράδυ, το Ισραήλ πραγματοποίησε αυτή την απειλή. Αξιωματούχοι χαρακτήρισαν τις επιθέσεις ως απάντηση σε μια «επικείμενη» απειλή, με έναν Ισραηλινό να δηλώνει στο BBC ότι το Ιράν θα μπορούσε να κατασκευάσει βόμβες «σε λίγες μόνο μέρες».

Η θέση του Ισραήλ είναι πως δεν είχε άλλη επιλογή: είτε θα χτυπούσε τώρα, είτε θα αντιμετώπιζε σύντομα ένα Ιράν με πυρηνικά.

Αν και δεν είναι σαφές πόσο ακριβείς είναι αυτοί οι ισχυρισμοί — και ενδέχεται να μη μάθουμε ποτέ — υπάρχουν αντιφάσεις ανάμεσα στη δικαιολογία για τα πλήγματα και στους στόχους που επλήγησαν.

Αν η κύρια πρόθεση ήταν να καταστραφεί το πυρηνικό πρόγραμμα, τότε τα χτυπήματα θα επικεντρώνονταν στις εγκαταστάσεις εμπλουτισμού ουρανίου, κυρίως στη Νατάνζ και το Φόρντο. Αν και στοχοποιήθηκαν επιστήμονες, δεν φαίνεται να υπήρξαν σοβαρές ζημιές στις υποδομές. Η Νατάνζ επλήγη, αλλά οι πρώτες αναλύσεις μιλούν για περιορισμένες καταστροφές. Και μέχρι στιγμής, δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι επλήγη το Φόρντο.

Γιατί, λοιπόν, το Ισραήλ έδωσε τόσο μεγάλη έμφαση σε επιθέσεις κατά της ιρανικής στρατιωτικής ηγεσίας και των πυραυλικών εγκαταστάσεων, παρά στο ίδιο το πυρηνικό πρόγραμμα;

Υπάρχουν δύο βασικές ερμηνείες:

1.Το Ισραήλ προετοιμάζει το έδαφος για πιο σφοδρά πλήγματα. Με το να εξοντώσει μεγάλο μέρος της στρατιωτικής ηγεσίας του Ιράν — συμπεριλαμβανομένης της αεροπορικής διοίκησης — αποδυναμώνει σοβαρά την αμυντική ικανότητα της χώρας. Οι πρώτες επιθέσεις λειτουργούν ως προοίμιο για ένα δεύτερο, πιο στοχευμένο κύμα επιθέσεων κατά των πυρηνικών εγκαταστάσεων. Όπως δήλωσε ο πρέσβης του Ισραήλ στις ΗΠΑ, Μάικλ Λάιτερ, σε συνέντευξη στο Fox News: «Η επιχείρηση πρέπει να ολοκληρωθεί με την εξάλειψη της Φορντό».

2.Το Ισραήλ επιδιώκει κάτι πολύ ευρύτερο: την αποδυνάμωση ή και την ανατροπή του καθεστώτος. Χτυπώντας την ηγεσία και τις δομές εξουσίας, επιχειρεί να διαβρώσει τη δυνατότητα του ιρανικού καθεστώτος να διατηρήσει τον έλεγχο. Ελπίζει ότι, όπως συνέβη με τις ισραηλινές επιθέσεις κατά της Χεζμπολάχ στη Συρία, έτσι και τώρα μπορεί να προκύψει εσωτερική αποσταθεροποίηση που θα οδηγήσει σε αλλαγή καθεστώτος.

Όπως σημειώνει ο ειδικός σε θέματα Μέσης Ανατολής, Στίβεν Κουκ, στο Foreign Policy:

«Οι στόχοι που επλήγησαν δείχνουν ότι το Ισραήλ επιδιώκει κάτι παραπάνω από την καταστροφή του πυρηνικού προγράμματος. Πρόκειται για επιχείρηση αλλαγής καθεστώτος».

Το μόνο βέβαιο είναι πως τις επόμενες ημέρες αναμένονται νέες επιθέσεις σε κρίσιμες πυρηνικές υποδομές, και αυτό από μόνο του μπορεί να προκαλέσει μεγάλη αιματοχυσία.

Αν όμως το Ισραήλ στοχεύει τόσο στην καταστροφή των πυρηνικών υποδομών όσο και στην ανατροπή του καθεστώτος, τότε ο κόσμος ίσως βρίσκεται μπροστά σε μια πολύ μεγαλύτερη, μακρύτερη και επικίνδυνη σύγκρουση.

Μπορεί το Ιράν να αντεπιτεθεί;

Για πολλά χρόνια, η επικρατούσα άποψη στους κύκλους των αναλυτών της Μέσης Ανατολής ήταν πως μια ισραηλινή επίθεση στο Ιράν θα είχε βαρύτατο τίμημα.

Το Ιράν είναι μια τεράστια χώρα — μεγαλύτερη σε πληθυσμό από τη Γερμανία, τη Γαλλία και τη Βρετανία — και έχει επενδύσει σημαντικά στις στρατιωτικές του δυνατότητες. Διαθέτει μεγάλο οπλοστάσιο βαλλιστικών πυραύλων και ένα ευρύ δίκτυο παραστρατιωτικών συμμάχων σε ολόκληρη τη Μέση Ανατολή, που θα μπορούσαν να στραφούν μαζικά κατά του Ισραήλ.

Η πυραυλική επίθεση του Ιράν το απόγευμα της Παρασκευής δείχνει ότι διατηρεί κάποιες δυνατότητες αντίδρασης. Το ερώτημα είναι: Πόσες και πόσο αποτελεσματικές είναι ακόμα;

Από την 7η Οκτωβρίου 2023 και μετά, το Ισραήλ έχει προχωρήσει σε συστηματική αποδόμηση του δικτύου ιρανικών proxies. Ο πόλεμος στη Γάζα έχει αναγκάσει τη Χαμάς να λειτουργεί πλέον σαν μια υπόγεια ομάδα ανταρτών, παρά σαν μια οργανωμένη “μικρο-πολιτεία” που μπορούσε να ρίχνει ρουκέτες σε ισραηλινές πόλεις. Σειρά αιφνιδιαστικών επιθέσεων στη Χεζμπολάχ το φθινόπωρο του 2024 αποδυνάμωσε σε κρίσιμο βαθμό την οργάνωση στον Λίβανο, η οποία έχει παραμείνει στο περιθώριο του παρόντος πολέμου.

Παράλληλα, το Ισραήλ έχει πλήξει επανειλημμένα ιρανικά συμφέροντα σε ολόκληρη τη Μέση Ανατολή — ακόμα και με μεγάλη επίθεση στο αντιαεροπορικό δίκτυο του Ιράν τον Οκτώβριο του 2024 — πληρώνοντας σχετικά χαμηλό κόστος. Η μεγάλη πυραυλική και drone επίθεση του Ιράν τον Απρίλιο του 2024, ως αντίποινα για την ισραηλινή επίθεση στην πρεσβεία του στη Δαμασκό, προκάλεσε ελάχιστες ζημιές.

Και πάλι, υπάρχουν δύο πιθανές αναγνώσεις αυτών των γεγονότων:

1.Το Ιράν είναι πλέον “χάρτινος τίγρης”.

Το Ισραήλ, καταστρέφοντας τα δίκτυα επιρροής του και αποκαλύπτοντας τις περιορισμένες δυνατότητες του για αντίποινα, έχει δημιουργήσει μια συνθήκη στην οποία μπορεί να το χτυπήσει σχεδόν χωρίς σοβαρό κόστος. Το Ιράν θα προσπαθήσει σίγουρα να απαντήσει, όπως έκανε την Παρασκευή, αλλά αυτές οι αντιδράσεις θα είναι σχετικά αδύναμες, προκαλώντας περιορισμένες ζημιές.

2.Το Ιράν κρατούσε δυνάμεις σε εφεδρεία.

Σύμφωνα με αυτή την ερμηνεία, το Ιράν — όσο και αν μισεί το Ισραήλ — δεν θεωρούσε μέχρι τώρα ότι το συνέφερε μια γενικευμένη σύρραξη. Γι’ αυτό κράτησε τα πιο ισχυρά του όπλα, αλλά και εκείνα των εναπομεινάντων συμμάχων του, όπως οι Χούθι στην Υεμένη και παραστρατιωτικές ομάδες στο Ιράκ, ώστε να αποφύγει την κλιμάκωση.

Όμως τώρα που η κλιμάκωση είναι γεγονός, δεν έχει πλέον λόγο να συγκρατείται — και η πολυαναμενόμενη, καταστροφική απάντηση μπορεί να έρθει μέσα στις επόμενες ημέρες. Μια τέτοια επίθεση θα μπορούσε να υπερβεί τα καθαρά στρατιωτικά πλήγματα και να στοχεύσει ισραηλινές πόλεις, να προσπαθήσει να διακόψει τη ναυσιπλοΐα στο στρατηγικής σημασίας Στενό του Ορμούζ και ενδεχομένως να πλήξει και αμερικανικά στρατεύματα στην περιοχή.

Δεν μπορούμε ακόμα να ξέρουμε ποιο από τα δύο σενάρια είναι πιο πιθανό. Υπάρχει, βέβαια, και ένα ευρύ φάσμα ενδιάμεσων εκδοχών: ότι το Ιράν θα αντεπιτεθεί δυναμικά στο Ισραήλ, αλλά θα αποφύγει μετωπική σύγκρουση με τις ΗΠΑ ή το παγκόσμιο εμπόριο, όπως φοβούνταν τα προπολεμικά σενάρια.

Το βέβαιο είναι ότι η έκταση της σύγκρουσης — και ο κίνδυνος να εμπλακούν και άλλες δυνάμεις, όπως οι ΗΠΑ — θα εξαρτηθεί από το αν το Ιράν είναι πράγματι αποδυναμωμένο ή απλώς έμοιαζε έτσι μέχρι τώρα.

Η επόμενη μέρα για το Ιράν και τα πυρηνικά του σχέδια

Από τεχνική άποψη, είναι αδύνατον να αποτραπεί οριστικά ένα κράτος από το να αποκτήσει πυρηνικά όπλα με μία και μόνο επίθεση. Ό,τι καταστραφεί μπορεί αργά ή γρήγορα να ξαναχτιστεί, αν το καθεστώς είναι αποφασισμένο να αποκτήσει πυρηνική αποτρεπτική ισχύ.

Αυτή η πραγματικότητα ήταν πάντα στο επίκεντρο των επιχειρημάτων κατά μιας στρατιωτικής επίθεσης στο ιρανικό πυρηνικό πρόγραμμα — όχι επειδή αμφισβητούνται οι ικανότητες του Ισραήλ να πλήξει υποδομές, αλλά επειδή είναι ασαφές αν κάτι τέτοιο έχει ουσιαστικό αποτέλεσμα σε βάθος χρόνου.

Με απλά λόγια, το Ισραήλ δεν μπορεί να εξαλείψει δια της βίας τη βούληση του Ιράν να αποκτήσει πυρηνικά. Ακόμα κι αν πλήξει σοβαρά τις εγκαταστάσεις σε Νατάνζ και Φορντό — κάτι που μένει να αποδειχτεί, ειδικά λόγω της βαριάς οχύρωσης του Φορντό — δεν μπορεί να αποτρέψει την αποκατάστασή τους στο μέλλον, παρά μόνο με νέες, επαναλαμβανόμενες επιθέσεις. Επιπλέον, μια επιτυχημένη επίθεση ενδέχεται να ενισχύσει το ιρανικό κίνητρο για απόκτηση πυρηνικής βόμβας, ως μέσο αποτροπής μελλοντικών ισραηλινών επιθέσεων.

Με βάση αυτή τη λογική, μια πρώτη επίθεση σημαίνει διαρκή πόλεμο: το Ισραήλ θα χρειαστεί να επιτίθεται ξανά και ξανά για να εμποδίζει την ανασύσταση του ιρανικού προγράμματος.

Τώρα, για πρώτη φορά, αυτή η θεωρία δοκιμάζεται στην πράξη — με τουλάχιστον τρία πιθανά σενάρια:

1. Η θεωρία επιβεβαιώνεται. Το Ισραήλ προκαλεί σοβαρές ζημιές στις πυρηνικές υποδομές, αλλά ταυτόχρονα πείθει την ιρανική ηγεσία ότι χρειάζεται οπωσδήποτε πυρηνική αποτροπή για να προστατευθεί στο μέλλον. Κάτι παρόμοιο συνέβη το 1981, όταν το Ισραήλ βομβάρδισε τον πυρηνικό αντιδραστήρα Οσίρακ στο Ιράκ. Αντί να σταματήσει το πρόγραμμα, ο Σαντάμ Χουσεΐν επιτάχυνε τις προσπάθειες — οι οποίες μόνο οριστικά διακόπηκαν μετά τον Πόλεμο του Κόλπου και τους διεθνείς ελέγχους.

2. Το Ισραήλ τα καταφέρνει καλύτερα απ’ ό,τι πιστεύουν οι επικριτές του. Οι επιθέσεις προκαλούν τέτοια καταστροφή στις ιρανικές υποδομές, που το κόστος και ο κίνδυνος της ανακατασκευής θεωρούνται δυσανάλογοι. Ίσως ακόμα και μια επιχείρηση αλλαγής καθεστώτος να στεφθεί με επιτυχία, οδηγώντας σε μια νέα ιρανική ηγεσία που δεν επιθυμεί να έρθει σε σύγκρουση με τη διεθνή κοινότητα μέσω της πυρηνικής οδού.

3. Οι ζημιές είναι τελικά περιορισμένες και το Ιράν επιταχύνει το πυρηνικό του πρόγραμμα. Παρά τις φαινομενικές επιτυχίες του Ισραήλ, το Ιράν ίσως έχει καταφέρει να προστατέψει κρίσιμα στοιχεία του προγράμματός του καλύτερα απ’ όσο νομίζουμε.

Όπως γράφει ο Ken Pollack, αντιπρόεδρος πολιτικής στο Middle East Institute, στο Foreign Affairs: «Το Ιράν διαθέτει ήδη επαρκή ποσότητα εμπλουτισμένου ουρανίου για την κατασκευή αρκετών πυρηνικών όπλων. Αυτή είναι αποθηκευμένη σε κοντέινερ και εκτιμάται ότι φυλάσσεται σε τρεις διαφορετικές τοποθεσίες. Δεν είναι βέβαιο ότι το Ισραήλ θα μπορέσει να τα εντοπίσει όλα κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων».

Επιπλέον, τονίζει ότι οι υπηρεσίες πληροφοριών — ακόμα και των ΗΠΑ και του Ισραήλ — ίσως δυσκολευτούν να εντοπίσουν νέες μυστικές πυρηνικές εγκαταστάσεις του Ιράν. Κι ακόμη και αν τις εντοπίσουν, ίσως είναι τόσο οχυρωμένες που να μην μπορούν να καταστραφούν.

Η ταχύτητα με την οποία θα μπορούσε να φτάσει ξανά το Ιράν σε επίπεδα εμπλουτισμού κατάλληλα για όπλα εξαρτάται από τις ζημιές που θα υποστεί. Όμως ο Fabian Hoffmann, αναλυτής στο Center for European Policy Analysis, προειδοποιεί ότι αν διασωθεί έστω και ένα μέρος του προγράμματος, το Ιράν θα μπορούσε να επιστρέψει σε επίπεδα οπλικής ισχύος πολύ γρήγορα.

Όπως και στα υπόλοιπα σενάρια, δεν γνωρίζουμε ποιο από αυτά θα επαληθευτεί. Αλλά το εύρος των πιθανών εξελίξεων — από την πλήρη εξουδετέρωση του ιρανικού προγράμματος ως την απόκτηση πυρηνικής βόμβας μέσα σε λίγους μήνες — δείχνει πόσο πρώιμο είναι οποιοδήποτε συμπέρασμα αυτή τη στιγμή.