5 non fiction βιβλία που πρέπει να διαβάσεις αυτή την άνοιξη

Έχουμε την τύχη ή ίσως την κατάρα να ζούμε σε πολύ ενδιαφέρουσες εποχές. Όλα όσα πριν από λίγα χρόνια θεωρούσαμε δεδομένα (ανοσία σε απέναντι σε μεταδοτικούς ιούς, ειρήνη στα νοητά σύνορα της Ευρώπης, οικονομική ασφάλεια, παντοκρατορία των ΗΠΑ) τα τελευταία χρόνια καταρρέουν σιγά σιγά σαν χάρτινοι πύργοι. Έτσι, οι βεβαιότητες αντικαθίστανται με απορίες, αγωνίες και την ανάγκη να καταλάβουμε τι ακριβώς συμβαίνει.

Είναι, λοιπόν, επιθυμία μας να επιστρέψουμε σε εκείνα τα εργαλεία που θα μας βοηθήσουν να αντιληφθούμε τον κόσμο γύρω μας: την ιστορία και τις μελέτες.

Διότι δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος για να ακονίσουμε το μυαλό μας και να προβληματιστούμε από τα βιβλία (και ιδιαίτερα από όσα ανήκουν στην κατηγορία του non fiction).

Ακολουθούν 5 νέα βιβλία που εξέδωσαν οι εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ, γεμάτα ιστορία, μαρτυρίες και πολιτικό στοχασμό, με τη βοήθεια των οποίων θα μπορέσουμε να λύσουμε έστω μερικές από τις απορίες που μας ταλαιπωρούν τους τελευταίους -και όχι μόνο- δύσκολους μήνες.

Μεγάλες προσδοκίες : Το όνειρο της Ευρώπης 1999-2021 | Geert Mak

«Στην Ομόνοια […] μετανάστες και άστεγοι κοιμόντουσαν μέρα νύχτα δίπλα δίπλα. Παρά τα δικά τους βάσανα πολλοί Έλληνες τους βοηθούσαν όπως μπορούσαν, έλειπαν ωστόσο τα μέσα για μια σωστή υποδοχή, με όλα τα επακόλουθα. Ανάμεσα στα νησιά υποδοχής και την υπόλοιπη Ευρώπη ορθωνόταν, όπως είπε μια ντόπια δημοσιογράφος, “ένα τείχος αδιαφορίας”» διαβάζουμε στο βιβλίο του Geert Mak που μόλις κυκλοφόρησε στα ελληνικά (μτφ. Ινώ βαν Ντάικ-Μπαλτά).

Αυτό, λοιπόν, ήταν το επίτευγμα της Ενωμένης Ευρώπης τα τελευταία χρόνια αναρωτιέται -με έμμεσο τρόπο- ο βραβευμένος Ολλανδός συγγραφέας και δημοσιογράφος; Χρησιμοποιώντας πολύ προσεκτικά και εύστοχα τα στοιχεία, την πολιτική και την ιστορία, ο GeertMak προσπαθεί στο εν λόγω βιβλίο να ανασυνθέσει τι ακριβώς έγινε στην ΕΕ τα τελευταία χρόνια. Ο τίτλος του μάλιστα κουβαλά μία μάλλον λεπτή ειρωνεία για τα πεπραγμένα της τελευταίας εικοσαετίας.

Τι συνέβη, λοιπόν, στη γηραιά ήπειρο καθώς το όνειρο για μία ουσιαστική ένωση άρχισε να ξεθωριάζει; Από την κλιματική αλλαγή και τις νορβηγικές πολικές εκτάσεις που λιώνουν μέχρι τα γεγονότα πριν και μετά το 2014 στην Ουκρανία, και από την άνοδο της Ακροδεξιάς μέχρι την κρίση του 2008 και το προσφυγικό/μεταναστευτικό ζήτημα, η Ευρώπη αντιμετώπισε πάμπολλες προκλήσεις.

«Συναρπαστικό… γεμάτο αποκαλυπτικά στοιχεία» έγραψε χαρακτηριστικά ο Economist για το πόνημα του Ολλανδού δημοσιογράφου, ο οποίος εξηγεί γιατί η ΕΕ δεν κατάφερε (στις περισσότερες περιπτώσεις) να αντεπεξέλθει στις προκλήσεις, αφήνοντας ένα όνειρο να συντριβεί πάνω σε μεγάλες προσδοκίες. Σήμερα, σύμφωνα με τον Geert Mak, δυστυχώς αναζητούμε απλώς τα απομεινάρια του.

Μαζί: Ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο για τον 21ο αιώνα | Minouche Shafik

Ο μεγάλος Γάλλος στοχαστής Ζαν-Ζακ Ρουσσώ μίλησε πρώτος από όλους, το 1762, για το κοινωνικό συμβόλαιο. Τον θεμέλιο λίθο δηλαδή που ξεχωρίζει την άμορφη μάζα του κόσμου από το συγκροτημένο σώμα πολιτών με ελευθερίες και υποχρεώσεις. Από τότε μέχρι σήμερα έχουν περάσει 250 χρόνια, όπου μπορεί η ανθρωπότητα να έχει πάει μπροστά, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι η πρόοδος είναι πάντα δεδομένη. Στην παρούσα χρονική συγκυρία, μάλιστα, δεν είναι καθόλου βέβαιη.

Έτσι, η Minouche Shafik, μία από τις πιο σημαντικές οικονομολόγους του καιρού μας, γεννημένη στην Αίγυπτο και διευθύντρια του London School of Economics and Political Science, προσπαθεί με το δικό της μανιφέστο να θέσει τις βάσεις για ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο. Έναν θεμέλιο λίθο, δηλαδή, που θα ταιριάζει γάντι στον 21ο αιώνα, καθώς αναγνωρίζει την αλληλεξάρτηση των ανθρώπων, επενδύοντας περισσότερα πάνω σε αυτούς, περιμένοντας όμως παράλληλα και μεγαλύτερα ανταλλάγματα από τους πολίτες. Γιατί μπορεί η τεχνολογία να καλπάζει, οι άνθρωποι όμως δεν μπορούμε -και δεν πρέπει- να λειτουργούμε σαν αδιάφορα ανθρωποειδή ρομπότ.

Μάλιστα, η εμβληματική αυτή μελέτη της Shafik (μτφ. Γιώργος Μαραγκός) έρχεται να δώσει ουσιαστικές προτάσεις σε μία εποχή που το κοινωνικό συμβόλαιο που είχαμε ως δεδομένο βρίσκεται σε φάση κατάρρευσης, με τις προκλήσεις να γίνονται όλο και μεγαλύτερες.

Πώς λοιπόν θα μπορέσουμε ως κοινωνίες να αντεπεξέλθουμε στην καλπάζουσα κλιματική κρίση, τη γήρανση του πληθυσμού αλλά και την τεχνολογική ανάπτυξη, την οποία πολλές φορές αδυνατούμε να κατανοήσουμε; Η εκπαίδευση, η υγειονομική περίθαλψη για όλους, η φροντίδα των πιο αδύναμων πολιτών (όπως για παράδειγμα οι γηραιότεροι) αποτελούν, κατά τη συγγραφέα, σημεία-κλειδί. Το πλέον σημαντικό όμως είναι το εξής: είτε θα τα καταφέρουμε όλοι μαζί ως κοινωνίες είτε θα βυθιστούμε σε ένα σκοτεινό και αβέβαιο μέλλον.

Πάπυρος: Η περιπέτεια του βιβλίου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα | Irene Vallejo

Σήμερα επικοινωνούμε με λέξεις φτιαγμένες από κώδικες και ηλεκτρισμό. Κάποτε οι άνθρωποι κρατούσαν πλάκες από μάρμαρο προσεκτικά χαραγμένες, με εντολές και νουθεσίες. Στο ενδιάμεσο υπάρχει μία εντυπωσιακή διαδρομή: το μεγάλο ταξίδι του βιβλίου μέσα στους αιώνες, ανάμεσα σε θριάμβους και καταστροφές, ανακαλύψεις και επικίνδυνα πισωγυρίσματα.

Η Ισπανίδα συγγραφέας Irene Vallejo καταγράφει στις σελίδες του τελευταίου της πονήματος (μτφ. Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη), που έχει κερδίσει σημαντικά βραβεία και αποτελεί διεθνές μπεστ σέλερ, τις μικρές και μεγάλες ιστορίες που απαρτίζουν το corpus της ιστορίας των βιβλίων. Από τα πεδία των μαχών του Μεγάλου Αλέξανδρου, τη Βίλα των Παπύρων και τα ανάκτορα της Κλεοπάτρας, μέχρι την ανακάλυψη της τυπογραφίας από τον Γουτεμβέργιο, και από εκεί στον 20ό αιώνα, όπου οι πυρές του σκοταδισμού άναψαν για άλλη μία φορά από τους Ναζί.

Ένα συναρπαστικό ταξίδι στον χώρο, τις ιστορικές εποχές, τα υλικά και τις κοινωνικές τάξεις. Από τον πάπυρο και την περγαμηνή μέχρι τα ebooks, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, από την Κίνα μέχρι την Ελλάδα, και -κυρίως- από τους διάσημους στοχαστές μέχρι τους πιο απλούς ανθρώπους. Διότι, τελικά, η ιστορία του βιβλίου είναι η ίδια η ιστορία του ανθρώπου που προσπαθεί να ανακαλύψει έναν τρόπο για να νικήσει τον αδυσώπητο χρόνο.

Εάλω η Σμύρνη | Βασίλης Τζανακάρης

Πέρασαν 100 ολόκληρα χρόνια, και όμως η καταστροφή της Σμύρνης παραμένει ολοζώντανη στο θυμικό της ελληνικής κοινωνίας – περισσότερο όμως σαν ένας θολός εφιάλτης, σαν κάτι κακό που πρέπει να ξορκίσουμε.

Κόντρα σε αυτή την τάση, το βιβλίο του Βασίλη Ι. Τζανακάρη, που τιμήθηκε το 2008 με το Κρατικό Βραβείο Μαρτυρίας – Χρονικού και επανακυκλοφορεί σε νέα, εμπλουτισμένη έκδοση, ρίχνει φως σε όσα διαδραματίστηκαν εκείνα τα κομβικά χρόνια.

Από τη Μεγάλη Ιδέα και τις αστραφτερές αίθουσες των Βερσαλιών μέχρι το Αφιόν Καραχισάρ, από τους πρώτους θριάμβους μέχρι την απόλυτη πανωλεθρία, και από την ενθουσιώδη υποδοχή του ελληνικού στρατεύματος μέχρι τα μικρασιατικά χώματα που βάφτηκαν κόκκινα από το αίμα.

Το βιβλίο, που βασίζεται σε πραγματικές μαρτυρίες και πολύ προσεκτική ανάλυση των γεγονότων και συνοδεύεται από σπάνιο φωτογραφικό υλικό της Μικρασιατικής Εκστρατείας του Σερραίου Σεραφείμ Β. Σεραφείμ από το αρχείο του περιοδικού Γιατί, ζωντανεύει το τι ακριβώς συνέβη μέχρι την αποφράδα μέρα που το ελληνικό στοιχείο της Σμύρνης χάθηκε μια για πάντα.

Μάλιστα, το κάνει και στα δύο επίπεδα της Ιστορίας: τόσο στο μακροσκοπικό όσο και στο μικροσκοπικό, τόσο στους διάσημους πρωταγωνιστές (Βενιζέλος, Γούναρης, Πρωτοπαπαδάκης, Πλαστήρας) όσο και στους απλούς ανθρώπους που είδαν τη ζωή τους να καταστρέφεται, να παίρνει φωτιά, να γίνεται στάχτη.

Η Ελλάδα του Χαρίλαου Τρικούπη | Γκαστόν Ντεσάν

Κλείνοντας, γυρίζουμε πίσω στον χρόνο, και συγκεκριμένα ταξιδεύουμε στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, όχι μέσα από τη ματιά ενός σύγχρονου ιστορικού αναλυτή, αλλά μέσα από τα όσα είδε και κατέγραψε ένας άνθρωπος ο οποίος την επισκέφτηκε ως μέλος της Γαλλικής Σχολής των Αθηνών.

Ο Γάλλος αρχαιολόγος, συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκαστόν Ντεσάν (1861-1931) δεν ήταν κάποιος επηρμένος αποικιοκράτης, αλλά ένας πραγματικός φιλέλληνας που αφιέρωσε πολύ χρόνο κοντά στο ελληνικό στοιχείο.Κάπως έτσι, λοιπόν, η δικιά του μαρτυρία για τέλη του 19ου αιώνα έχει πραγματική σημασία καθώς ανοίγει ένα παράθυρο στην πραγματική ιστορία μακριά από μεγαλοιδεατισμούς και καθαγιασμένες θεωρήσεις του ελληνικού έθνους.

Κάπως έτσι, λοιπόν, η δικιά του μαρτυρία για τα τέλη του 19ου αιώνα έχει ιδιαίτερη βαρύτητα, καθώς ανοίγει ένα παράθυρο στην πραγματική ιστορία, μακριά από μεγαλοϊδεατισμούς και καθαγιασμένες θεωρήσεις του ελληνικού έθνους.

Τι ακριβώς θα διαβάσετε σε αυτό το χρονικό (μτφ. Αριστέα Κομνηνέλλη); Την οξυδερκή ματιά ενός Γάλλου που αγάπησε πραγματικά την Ελλάδα, αλλά κατάφερε παράλληλα, άλλοτε μέσα από το χιούμορ και άλλοτε μέσα από το κριτικό πνεύμα, να στηλιτεύσει τα κακώς κείμενα της εποχής του Τρικούπη. Ποια ήταν αυτά; Κυρίως το γεγονός ότι η υψηλή κοινωνία πιθήκιζε τα δυτικά ήθη, έθιμα και πρότυπα. Κάτι, δηλαδή, που ίσως βρίσκει ευθείες αναλογίες με το σήμερα.

Πάντως, σε κάθε περίπτωση, ο συγγραφέας φαίνεται αισιόδοξος για το μέλλον του ελληνισμού. Το ερώτημα, βέβαια, είναι τι θα έλεγε αν έβλεπε σήμερα την εξέλιξη, τόσα χρόνια μετά… Λογικά, θα επιστράτευε και πάλι το λεπτό του χιούμορ για να κάνει τις εύστοχες παρατηρήσεις του.