ΑΝΤΙΓΟΝΗ Η ΚΡΕΟΝΤΑΣ; TΗΝ ΑΠΟΡΙΑ ΛΥΝΕΙ Ο ΧΟΡΟΣ

Η “Αντιγόνη” του Σοφοκλή, μία από τις πιο διάσημες και αγαπητές τραγωδίες της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, επιστρέφει φέτος το καλοκαίρι στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου, για να ανοίξει το φετινό Φεστιβάλ Αθηνών-Επιδαύρου, σε μια μεγάλη συμπαραγωγή με το Εθνικό Θέατρο.

Πρόκειται για μια παγκόσμια πρεμιέρα υψηλών προσδοκιών, σε σκηνοθεσία του Ούλριχ Ράσε, που το 2022 μας είχε συγκλονίσει με τον υπνωτιστικό Αγαμέμνονα του Αισχύλου. Αυτή τη φορά, ο Γερμανός σκηνοθέτης συνεργάζεται με το Εθνικό Θέατρο και το Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου, για ένα γεγονός που θα παιχτεί αποκλειστικά και μόνο για τρεις νύχτες, στις 27, 28 και 29 Ιουνίου, αναδεικνύοντας τη μοναδικότητα του ιερού αυτού χώρου.

Η σύγκρουση μεταξύ Αντιγόνης και Κρέοντα, ένα διαχρονικό δίλημμα, φέρνει στο προσκήνιο τις αέναες ανθρώπινες αξίες, το ηθικό καθήκον και την πολιτική νομιμότητα. Γι’ αυτό και εμείς ρωτήσαμε τον Ούρλιχ Ράσε και τους άνδρες του χορού το εξής: Σε μια τραγωδία όπως η Αντιγόνη, όπου όλοι χάνουν, υπάρχει άραγε ξεκάθαρη απάντηση στο ερώτημα: Αντιγόνη ή Κρέοντας;

Ούρλιχ Ράσε: “Ο Σοφοκλής δημιουργεί αυτή τη σύγκρουση χωρίς να προσφέρει μια εύκολη ηθική λύση”

“Όχι δεν υπάρχει ξεκάθαρη απάντηση – και αυτό ακριβώς είναι το ουσιώδες της τραγωδίας. Μας φέρνει αντιμέτωπους με δύο θέσεις που καθεμία από μόνη της είναι κατανοητή, αλλά είναι ασυμβίβαστες μεταξύ τους. Η Αντιγόνη αντιπροσωπεύει ηθική ακεραιότητα, έναν ανώτερο νόμο πέρα από την ανθρώπινη νομοθεσία. Ο Κρέοντας, από την άλλη, ενεργεί από ανησυχία για την κοινότητα – θέλει να αποτρέψει την κατάρρευση του κράτους.

Η τραγωδία δεν κρίνει – αποκαλύπτει. Δείχνει ότι κάθε αποφασιστική πράξη φέρει ενοχή. Ότι η πίστη στις αρχές μπορεί να είναι εξίσου καταστροφική όσο η πολιτική ακαμψία. Και ότι δεν υπάρχει απόλυτο δίκιο που να μην έχει κόστος για κάποιον άλλον. Με αυτή την έννοια, η ερώτηση «Αντιγόνη ή Κρέοντας;» είναι λανθασμένα διατυπωμένη – δεν πρόκειται για επιλογή, αλλά για αναγνώριση της τραγωδίας που υπάρχει και στις δύο πλευρές.

Αυτό που με γοητεύει είναι το πώς ο Σοφοκλής δημιουργεί αυτή τη σύγκρουση χωρίς να προσφέρει μια εύκολη ηθική λύση. Παρουσιάζει έναν κόσμο όπου ο νόμος και η δικαιοσύνη, η πίστη και το καθήκον συγκρούονται – και στον οποίο οι άνθρωποι αναγκάζονται να αντιμετωπίσουν τις συνέπειες μόνοι τους. Γι’ αυτό και το έργο αυτό εξακολουθεί να μας μιλά και σήμερα.

Γιώργος Ζιάκας: “Η Αντιγόνη μιλάει, πράττει και πεθαίνει για την αγάπη”

“Η Αντιγόνη μιλάει, πράττει και πεθαίνει για την αγάπη, για μένα αυτό από μόνο του αρκεί για να είναι εκείνη η απάντηση. Ο Κρέοντας από την άλλη παλεύοντας να κρατήσει ζωντανή την πόλη και την εμπιστοσύνη του λαού, απαρνιέται τον ίδιο του τον εαυτό, σε σημείο να το πληρώσει με τον χειρότερο τρόπο, χάνοντας το παιδί του.

Οι θέσεις και τα επιχειρήματα και των δύο είναι τόσο ισχυρά και κλιμακώνουν τόσο έντονα που η μάχη ανάμεσα τους καταλήγει να είναι εκτός από ολέθρια και αιώνια και η απάντηση στο ίδιο το ερώτημα όχι τόσο προφανής. Αυτή είναι και η ομορφιά του ίδιου του έργου”.

Δημήτρης Καπουράνης: “Ένα σύμπαν όπου η ουδετερότητα δεν επιβιώνει”

Η ηθική που έχω χτίσει με φέρνει σχεδόν αυθόρμητα στο πλευρό της Αντιγόνης. Το συναίσθημα με παρασύρει εύκολα—είναι κάτι που δεν μπορώ (και ίσως δεν θέλω) να ελέγξω πάντα. Θα μπορούσε λοιπόν η απάντηση να είναι εύκολη για μένα όμως δεν είναι εν τέλει. Διότι στο σύμπαν του Rasche, τα πράγματα λειτουργούν αλλιώς. Οι αποφάσεις και δράσεις έχουν βάρος—βαθύτερο, σχεδόν υπαρξιακό. Οι φωνές και τα επιχειρήματα της Αντιγόνης και του Κρέοντα είναι ατσάλινες μοιάζουν με τοιχία που συνθλίβουν τις απόψεις που δεν είναι συγκεκριμένες – ή που είναι ουδέτερες. Αυτή η βία που προέρχεται από τα άκρα δεν ξέρω αν με χωράει.

Είναι ένα σύμπαν όπου η ουδετερότητα δεν επιβιώνει. Και αυτό έχει τρομερό ενδιαφέρον.

Μάριος Κρητικόπουλος: “Ο Κρέων είχε πάντα δίκιο. Κι η Αντιγόνη το ίδιο”

“Κατά τη γνώμη μου δεν υπάρχει ξεκάθαρη απάντηση, κι ο λόγος είναι ακριβώς αυτός που αναγράφεται στην ερώτηση, όλοι χάνουν, κανένας δεν βγαίνει κερδισμένος από αυτή τη «μάχη». Η Αντιγόνη θεωρεί ηθικά σωστό να θάψει τον αδερφό της. Ο Κρέων θεωρεί ηθικά σωστό να τηρηθούν οι νόμοι, τους οποίους έχει θεσμοθετήσει σε μία, ας πούμε, δημοκρατική πόλη.

Η Αντιγόνη δεν αψηφά μόνο το σύστημα που έχει θεσμοθετήσει ο Κρέων, αψηφά οποιονδήποτε νόμο την εμποδίζει να πράξει τα δέοντα για τον νεκρό. Ο Κρέων δεν αντιμετωπίζει την Αντιγόνη ως ξεχωριστή περίπτωση λόγω συγγένειας αλλά ως μία πολίτη ίση με οποιονδήποτε πολίτη που παραβλέπει τους νόμους της πόλης. Αρα ένα ερώτημα που δημιουργείται και φτάνει μέχρι και το σήμερα είναι: οι νόμοι του πριν, του τώρα, πρέπει να τροποποιούνται κατά περίπτωση; Ή όχι; Ή να αλλάζουν ριζικά; Γιατί – δανείζομαι μια φράση ενός καθηγητή μου από το πανεπιστήμιο – «Ο Κρέων είχε πάντα δίκιο. Κι η Αντιγόνη το ίδιο. Αλλιώς δεν θα είχαμε τραγωδία, αλλά μελόδραμα.»

Ιωάννης Μπάστας: “Δύο απόλυτες αλήθειες που, χωρίς μέτρο, οδηγούν στον όλεθρο”

“Ο Σοφοκλής δεν γράφει για να μας πει ποιος έχει δίκιο. Και ίσως το πραγματικό ερώτημα να μην είναι καν αυτό, αλλά: Τι συμβαίνει όταν συγκρούονται οι απόψεις δύο ανθρώπων που η κάθε μία υπηρετεί το δικό της νόμο;
Πώς θα μπορούσαν αυτές οι δύο δυνάμεις να συνυπάρξουν και να διαμορφώσουν κάτι κοινό;

Η Αντιγόνη και ο Κρέοντας ζουν σε μια κατάσταση διάσπασης. Αποκομμένοι από την μεταξύ τους επικοινωνία, αδυνατούν να συνδιαμορφώσουν. Η μία μένει αμετακίνητη, ο άλλος συνειδητοποιεί πολύ αργά τα λάθη του. Δύο απόλυτες αλήθειες που, χωρίς μέτρο, οδηγούν στον όλεθρο. Και έτσι στο τέλος καταστρέφονται και οι δύο.

Όπως και να ‘χει, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως η Αντιγόνη είναι μια γυναίκα η οποία αντιστέκεται, ενώ ο Κρέων ως κύριος -πατρική φιγούρα- τόσο της πολιτείας, όσο και της Αντιγόνης, ασκεί εξουσία, με όλα τα επακόλουθα προνόμια. Και από ό,τι φαίνεται, όσο κι αν προσπαθεί, αποτυγχάνει οικτρά.

Δανείζομαι μια φράση από το Judith Butler και αναρωτιέμαι:  Πώς μπορούμε να αντιστεκόμαστε σε άδικους νόμους και πολιτικές, και την ίδια στιγμή να συνεχίζουμε να ζούμε;”

Βασίλης Μπούτσικος: “Όλα έχουν να κάνουν με το σημείο παρατήρησης”

“Όλα έχουν να κάνουν με το σημείο παρατήρησης· μέσω ποιου αξιακού συστήματος δηλαδή ορίζουμε κάποιον ως “νικητή” πλάι σ’ εκείνον που στέκει ως “χαμένος”. Και τα δύο αυτά πρόσωπα φτάνουν σε μια προσωπική και υπαρξιακή τιμωρία, είτε αυτή επιβάλλεται από ένα πλαίσιο το οποίο αφορά ένα θεσμοθετημένο κράτος δικαίου είτε από μια ηθική τάξη πραγμάτων, έξω από ένα αυστηρά τεχνοκρατικό τρόπο αντίληψης του κόσμου.

Οι απαντήσεις παρόλα αυτά δεν νομίζω πως έρχονται τόσο εύκολα σε τόσο βαθιά ερωτήματα και ζητήματα διαλεκτικής κι αυτός είναι ίσως και ο λόγος που επιθυμούμε να συνδιαλεγόμαστε με αυτά τα κείμενα και αυτούς τους φιλοσοφικούς στοχασμούς,
αιώνες, δεκαετίες ή ακόμα και λίγα δευτερόλεπτα μετά από κάποιον άλλο ο οποίος ήρθε σε επαφή με αυτά, πριν από εμάς”.

Γιώργης Παρταλίδης: “Αντιγόνη. Ξεκάθαρα.”

“Σε μια τραγωδία, όλοι οι χαρακτήρες έχουν δίκιο, κι αυτό είναι ίσως και το πιο τραγικό, αλλά σε αυτό το έργο, για εμένα, υπάρχει απάντηση.
Η Αντιγόνη και ο Κρέοντας δεν μπορούν παρά να πράξουν αυτό που ορίζει η εμπειρία τους, η θέση τους και το “πεπρωμένο” τους. Επιμένουν στις απόψεις τους αμετακίνητοι, μέχρι που φτάνουν και οι δύο στην υπερβολή και την ύβρη.

Ο Κρέοντας είναι ένας ηγέτης που προσπαθεί να εξασφαλίσει την ειρήνη στη Θήβα μετά από έναν τραγικό πόλεμο, γεγονός που περιορίζει στο ελάχιστο την επιείκειά του προς “αντάρτες”, αλλά είναι κι ένας μονάρχης που καταδικάζει μια γυναίκα σε θάνατο, επειδή επιλέγει, κόντρα στον νόμο του, να κηδέψει τον αδερφό της.

Οπότε: Αντιγόνη. Ξεκάθαρα. Όχι γιατί είναι αλάνθαστη, αλλά γιατί, ανάμεσα σε μια γυναίκα που σκοτώνεται για αυτά που πιστεύει και έναν άντρα, σε θέση εξουσίας, που σκοτώνει για αυτά που πιστεύει, θα επέλεγα την πρώτη.”

Karol Jarek

Θανάσης Ραφτόπουλος: “Δύο αλληλοαποκλειόμενες αξίες συγκρούονται εμμονικά”

“Αν υπήρχε ξεκάθαρη απάντηση νομίζω δεν θα είχαμε τραγωδία. Η Αντιγόνη έχει δίκιο που θέλει να υπερασπιστεί την οικογένεια της, τις ηθικές αξίες και τους άγραφους, ανθρώπινους νόμους. Ο Κρέοντας απ’ την άλλη θέλει να φερθεί δίκαια απέναντι στην πόλη. Έχουμε τραγωδία επειδή δύο αλληλοαποκλειόμενες αξίες συγκρούονται εμμονικά κι αδιάλλακτα μεταξύ τους. Η οικογενειακή πίστη και η πολιτική νομιμότητα”.

Τσουμαράκης Γιάννης: “Όλοι χάνουν όχι γιατί έχουν άδικο, αλλά γιατί διαπράττουν ύβρη”

“Για μένα η τραγικότητα σ’ αυτό το έργο συνίσταται στο γεγονός ότι δεν υπάρχει και δεν δίδεται μια απάντηση σε αυτό το ερώτημα.
Η Αντιγόνη και ο Κρέων είναι δύο αρχετυπικοί ηρωες- σύμβολα: ο άγραφος , “θεϊκός” παναθρώπινος και από πάντα νόμος και αφ’ ετέρου, ο κοινωνικός, “ανθρώπινος” νόμος- αναγκαίο στοιχείο για τη διατήρηση της τάξης στην κοινωνία.

Η σύγκρουση στο έργο αναδεικνύεται γιατί και οι δύο μεριές έχουν δίκιο από το δικό τους πρίσμα. Στο τέλος, όλοι χάνουν όχι γιατί έχουν άδικο, αλλά γιατί διαπράττουν ύβρη, γιατί ξεπερνούν τα όρια και η τιμωρία επέρχεται. Στην ουσία του για μένα, αυτό το έργο φωτίζει με πικρία την αδυναμία των ανθρώπων να επικοινωνήσουν και να αφουγκραστούν τις συνθήκες, τα δεδομένα και τον “άλλον” άνθρωπο”.

Στρατής Χατζησταματίου: “Απάντηση στο ερώτημα Αντιγόνη ή Κρέοντας δεν υπάρχει”

“Το πραγματικά ενδιαφέρον στο έργο είναι ότι, ενώ εκτίθενται και συγκρούονται δύο τελείως διακριτά φιλοσοφικά συστήματα, το καθένα με τα δικά του επιχειρήματα, τελικά γκρεμίζονται και τα δύο χωρίς να διαφαίνεται ποιος έχει περισσότερο δίκιο από τον άλλον. Κι αυτό πιστεύω ότι συμβαίνει γιατί ο Σοφοκλής δεν ενδιαφέρεται για το ποιο επιχείρημα είναι ισχυρότερο, αλλά για το μέχρι πού μπορεί να φτάσει ένας άνθρωπος τυφλωμένος από τη μανία του να υπερασπιστεί την πεποίθησή του μέχρι τέλους.

Και σε ποιο σημείο η υπεράσπιση της προσωπικής μας άποψης ξεπερνά το όριο της ευφυΐας μας, οδηγεί στο να παύουμε να ακούμε την άλλη γνώμη και τελικά συμπαρασύρει όχι μόνο εμάς αλλά και τους ανθρώπους μας και την κοινωνία στην οποία ζούμε;

Αυτό νομίζω είναι το επίδικο θέμα του έργου και επομένως απάντηση στο ερώτημα Αντιγόνη ή Κρέοντας δεν υπάρχει, καθώς και οι δύο στο τέλος χάνουν όχι γιατί ήταν απαραίτητα παράλογα τα όσα υποστήριζαν, αλλά η επιμονή τους σε αυτά είναι που ξεπέρασε τη λογική κι έφτασε στην ύβρη”.