ΜΠΗΚΑΜΕ ΣΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΚΑΒΑΦΗ – ΤΑ ΓΥΑΛΙΑ, Η ΒΕΛΟΥΔΙΝΗ ΠΟΛΥΘΡΟΝΑ ΚΑΙ Η ΑΘΗΝΑ ΤΟΥ

Επτά μήνες πριν, στις 29 Απριλίου, την ημέρα που γεννήθηκε και πέθανε ο Κωνσταντίνος Καβάφης, τα Παράθυρα της Αλεξάνδρειας άνοιξαν, μία ποιητική αύρα αιωρήθηκε πάνω από τους ουρανοξύστες και κάπως μαγικά ο Αλεξανδρινός ποιητής προσγειώθηκε στη Νέα Υόρκη.

Μαζί και εμείς που παρακολουθήσαμε στην άλλη όχθη του Ατλαντικού το “Archive of Desire”, ένα φεστιβάλ του Ιδρύματος Ωνάση εμπνευσμένο από τη ζωή και την ποίησή του που δημιούργησε ένα εξαιρετικά γόνιμο έδαφος για συζήτηση και για περαιτέρω μελέτη και απέδειξε πως τελικά η ποίηση του δε θα σταματήσει ποτέ να διαποτίζει όλες τις γενιές σε κάθε άκρη του κόσμου γιατί κρύβει μέσα της μια βαθιά οικουμενικότητα. Εκεί ξένοι καλλιτέχνες, ήλθαν για πρώτη φορά σε επαφή με την ποίησή του, έσκυψαν πάνω στις λέξεις και τους στίχους του και μέσα από αυτές επανανοηματοδότησαν και τις δικές τους ζωές.

Στην Ελλάδα δεν υπάρχει κάποιος που να μην έχει ταυτίσει τον Καβάφη με την “Ιθάκη”, το “Περιμένοντας τους Βαρβάρους” και τα “Κεριά”. Τον διδασκόμαστε από το σχολείο και τα ποιήματά του πάντα με κάποιο μεταφυσικό τρόπο μάς συνοδεύουν στις φιλοσοφικές μας αναζητήσεις και όχι μόνο.

Στην Οδό Φρυνίχου στο νούμερο 16, βρίσκεται ένα πανέμορφο κτίριο χτισμένο το 1910. Έχει χαρακτηριστεί διατηρητέο από το Υπουργείο Πολιτισμού το 1978 και μνημείο αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, καθώς παρουσιάζει εξαιρετικό και μορφολογικό ενδιαφέρον με έντονα στοιχεία εκλεκτικισμού της περιόδου 1920-1930. Στο κτίριο αυτό της Πλάκας στεγάζεται πλέον το αρχείο Καβάφη (αρχείο Καθ. Γ. Π. Σαββίδη), που το Ίδρυμα Ωνάση 2012 απέκτησε από τον Μανόλη Σαββίδη.

Πρόκειται για ένα κτίριο που θα μπορούσε να βρίσκεται στην Αλεξάνδρεια, γιατί ανήκει στην ίδια εποχή και στην ίδια αρχιτεκτονική παράδοση και μάλιστα μοιάζει πολύ με το διαμέρισμά του στην οδό Λέψιους.

Η συγκίνησή μας ήταν μεγάλη όταν περιηγηθήκαμε στους χώρους του και περπατήσαμε ανάμεσα στα αντικείμενα και στα βιβλία του με ξεναγό τη συντονίστρια Επικοινωνίας & Δράσεων Αρχείου Καβάφη, Μαριάννα Χριστοφή.

Το Αρχείο Καβάφη φιλοξενεί το λογοτεχνικό και το προσωπικό αρχείο του ποιητή, καθώς και 966 βιβλία που περιλαμβάνονταν στη βιβλιοθήκη του, αλλά και μια συλλογή τεκμηρίων και έργων τέχνης με αναφορές στον Καβάφη.

Ουσιαστικά πρόκειται για έναν ειδικά διαμορφωμένο χώρο για τα γραπτά και τα βιβλία του ποιητή, τα προσωπικά του αντικείμενα και έπιπλα, πλαισιωμένα από έργα τέχνης που μας δίνουν την ευκαιρία να κατανοήσουμε εις βάθος την ολοένα αυξανόμενη επίδρασή του σε καλλιτέχνες από την εποχή του μέχρι και σήμερα, αλλά και για να καταστεί και το φυσικό –πέρα από το ψηφιακό– αρχείο του ποιητή προσβάσιμο σε ερευνητές και κοινό.

Το αρχείο Καβάφη εμπλουτίζεται συνεχώς με νέα αποκτήματα. Μεγάλος αριθμός από τα αυθεντικά έπιπλα και διακοσμητικά αντικείμενα του ποιητή, που μετέφεραν στην Ελλάδα ο Αλέκος και η Ρίκα Σεγκοπούλου, οι άμεσοι κληρονόμοι του, εκτίθενται σε αυτό. Αυτά περιήλθαν στην κατοχή του Ιδρύματος από τους κληρονόμους τους, μέλη της οικογένειας Τρεχαντζάκη.

Η ΙΔΙΟΡΡΥΘΜΗ ΚΑΒΑΦΙΚΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ

Διαχρονικά σύγχρονος, πολιτικός, αισθησιακός, εμβριθής και πάντα επίκαιρος, ο Κ. Π. Καβάφης φρόντιζε να αρχειοθετεί το έργο του συστηματικά, δημιουργώντας έτσι ένα μοναδικό προσωπικό αρχείο. Το αρχείο Καβάφη αποτελείται από 2.000 και πλέον τεκμήρια, στα οποία περιλαμβάνονται χειρόγραφα ποιημάτων, αυτοσχέδιες έντυπες εκδόσεις, πεζά λογοτεχνικά έργα, άρθρα, μελέτες και σημειώσεις του Αλεξανδρινού ποιητή, καθώς και το προσωπικό αρχείο του, με μια πλούσια συλλογή αλληλογραφίας, κειμένων και φωτογραφιών.

Ο Καβάφης όσο ζούσε δεν εξέδωσε ποτέ κανένα του ποίημα. Δημοσίευε πεζά και ποιήματα σε εφημερίδες, ετήσια ημερολόγια και περιοδικά της Αλεξάνδρειας, της Λειψίας, της Κωνσταντινούπολης, του Καΐρου και της Αθήνας.

Ο ίδιος τύπωνε τις ποιητικές του συλλογές και αυτά τα οιονεί βιβλία δεν κυκλοφορούσαν στο εμπόριο, αλλά ο ίδιος ο ποιητής τα έστελνε ή τα χάριζε σε φίλους και θαυμαστές του έργου του, τηρώντας σχολαστικούς καταλόγους διανομής. Η καινοφανής αυτή εκδοτική πρακτική καθιστούσε την εξίσου καινοφανή ποίησή του δυσεύρετη και περιζήτητη.

ΣΤΟΧΟΣ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΝΑ “ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΒΑΦΗ” 

Ο Πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση, Αντώνης Παπαδημητρίου, ανέφερε χαρακτηριστικά πως “ο στόχος δεν είναι να γίνει ένα “μουσείο” Καβάφη, αλλά ο επισκέπτης να πάρει μια εικόνα του πνευματικού και υλικού βίου του ποιητή, όσο βέβαια είναι αυτό εφικτό και χωρίς ψεύτικους εντυπωσιασμούς.

Η μελέτη της Εύας Μανιδάκη και του Θανάση Δεμίρη/Flux-office νομίζω πως υπηρετεί τέλεια αυτό τον σκοπό.
Τέλος, στον χώρο αυτό συγκεντρώσαμε λίγα τεκμήρια από την εικαστική ζωή της Αλεξάνδρειας την εποχή του Μεσοπολέμου. Οι ζωγράφοι αυτοί, Αλεξανδρινοί και οι ίδιοι, γνώριζαν και συναναστράφηκαν τον Καβάφη, και μας περιγράφουν την πόλη του.

Ο νέος χώρος, ανοιχτός στο κοινό, σύμφωνα με την ολιστική πολιτική του Ιδρύματος Ωνάση, θα λειτουργήσει ως κόμβος πολιτιστικής κληρονομιάς και δημιουργίας, σε απόσταση αναπνοής από το κτίριο της Ωνασείου Βιβλιοθήκης και τη Μάντρα (τον νέο υπαίθριο χώρο εκδηλώσεών μας), ενώ έρχεται να προστεθεί στις άλλες πρωτοβουλίες μας για τον Καβάφη».

ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΚΑΒΑΦΗ

Ο νέος χώρος του Αρχείου Καβάφη περιλαμβάνει τρεις αίθουσες για το κοινό: μία αίθουσα με τα προσωπικά αντικείμενα του Κ. Π. Καβάφη, μία αίθουσα αφιερωμένη στην Αθήνα του Καβάφη και το Αναγνωστήριο. Το αρχείο και η βιβλιοθήκη του φυλάσσονται σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο, κατά τη συνήθη πρακτική των αρχείων, εντός του νέου κτιρίου.

Τα προσωπικά αντικείμενα του Καβάφη

Μπαίνοντας στην πρώτη αίθουσα το βλέμμα μου καρφώνεται σε μία γυναικεία μορφή. Πρόκειται για τη μητέρα του ποιητή, την Χαρίκλεια Καβάφη. Δίπλα ακριβως η νεκρική μάσκα του Καβάφη και πιο δίπλα ο καθρέφτης του και μία φωτογραφία του του αδελφού του Αλέξανδρου Καβάφη σε μία κορνίζα διακοσμημένη με φίλντισι. Όταν ο Καβάφης επέστρεψε στην Αθήνα τον Αύγουστο του 1905, το έκανε για να επισκεφθεί τον ετοιμοθάνατο αδελφό του, Αλέξανδρο, ο οποίος είχε προσβληθεί από τυφοειδή πυρετό. Και -τραγική ειρωνεία- όταν ο ποιητής επέστρεψε ξανά το 1932, είχε διαγνωστεί με καρκίνο στον λάρυγγα και υποβλήθηκε σε τραχειοτομή στο Νοσοκομείο του Ερυθρού Σταυρού.

Προσωπικά αντικείμενα και έπιπλα του ποιητή αναπλάθουν τις παραστάσεις στον προσωπικό του χώρο στην Αλεξάνδρεια. Ανάμεσα στις φωτογραφίες, βάζα, κορνίζες, ένα αντίγραφο των γυαλιών του, το γραφείο του και άλλα μικρά και μεγάλα αντικείμενα, ξεχωρίζουν έξι προσωπογραφίες του ποιητή από σύγχρονούς του καλλιτέχνες.

Τα μόνα αντικείμενα που ο ποιητής δεν άγγιξε ποτέ, αλλά εκτίθενται στον χώρο, είναι η νεκρική μάσκα του, αλλά και η πρώτη έκδοση των καβαφικών ποιημάτων, σε φιλολογική επιμέλεια Ρίκας Σεγκοπούλου και εικονογράφηση Τάκη Καλμούχου, η οποία τυπώθηκε το 1935, μετά τον θάνατό του.

Μεγάλη αίσθηση δημιουργεί η βαθυπράσινη αγαπημένη πολυθρόνα του Καβάφη που είναι τοσο “μαζεμένη” που σε κάνει πραγματικά να απορείς για το πόσο μικροσκοπικός ήταν ο ποιητής.

Η Αθήνα του Καβάφη

Η Αθήνα αναμφίβολα γοήτευε τον Κ. Π. Καβάφη, ο οποίος έβλεπε την ελλαδική πρωτεύουσα ως εφαλτήριο της ποιητικής του αναγνώρισης και αναζητούσε διακαώς την κριτική επιδοκιμασία των Αθηναίων αναγνωστών του.

Στον τοίχο τριγύρω διαβάζουμε στα αγγλικά “i went to Athens- as to a Mecca- decided to like it and i kept my word to myself…. In all this, i assure you I was not activated by patronism. I simply let myself guided- as i like to do at times- by Sentiment and Illusion” (μτφρ. “Επήγα στα Αθήνας – ωσάν να επήγαινα σε μία Μέκκα- αποφασισμένος να μ΄ αρέσει, κι εκράτησα τον λόγο μου. […] Σε διαβεβαιώ πως σ΄ όλο αυτό δε με παρέσυρε ο πατριωτισμός. Αφέθηκα απλώς να με καθοδηγήσουν- όπως αρέσκομαι κατά καιρούς να κάμω- το Συναίσθημα και η Πλάνη”.

Στην αίθουσα «Η Αθήνα του Καβάφη» ξεχωρίζουν οι σελίδες από τα ημερολόγια που κράτησε ο Καβάφης από τα ταξίδια του στην Αθήνα και πλήθος επιστολών και σημειωμάτων θαυμασμού και συγκίνησης για το έργο του Αλεξανδρινού ποιητή από τον Γρηγόριο Ξενόπουλο, τον Ίωνα Δραγούμη, τον Άγγελο Σικελιανό, τον Δημήτρη Μητρόπουλο, τον Τέλλο Άγρα, τον Ναπολέοντα Λαπαθιώτη και τον νομικό και οικονομολόγο Γεώργιο Χαριτάκη, ο οποίος μετέφερε τα καλά λόγια του Κωστή Παλαμά για το έργο του Καβάφη, μεταξύ άλλων.

Η αίθουσα περιλαμβάνει επίσης εκδόσεις διακεκριμένων Αθηναίων ποιητών και πεζογράφων με χειρόγραφες αφιερώσεις τους στον Καβάφη. Ο Άγγελος Σικελιανός τού αφιέρωσε τον Τελευταίο Ορφικό Διθύραμβο (1932), ο Κώστας Καρυωτάκης τα Νηπενθή (1921), ο Μιλτιάδης Μαλακάσης τα Αντίφωνα (1931), ο Γιώργος Θεοτοκάς τις Ώρες αργίας (1931) και η Γαλάτεια Καζαντζάκη το 11 π.μ.-1 μ.μ. κι’ άλλα διηγήματα (1929).

Στο… Αναγνωστήριο

Το Αναγνωστήριο στο κτίριο της οδού Φρυνίχου αποτελεί τον χώρο συνάντησης του κοινού με το φυσικό αρχείο Καβάφη. Στον χώρο αυτόν φιλοξενούνται δύο ενότητες έργων τέχνης.

Στην ενότητα «Προσωπογραφίες του Καβάφη» παρουσιάζεται ο Αλεξανδρινός ποιητής μέσα από τη ματιά σπουδαίων καλλιτεχνών από την Ελλάδα και το εξωτερικό, σε έξι ιδιαίτερες προσωπογραφίες από τους Νίκο Εγγονόπουλο, David Levine, Γιώργο Ιωάννου, Σωτήρη Σόρογκα, Άρια Κομιανού και Γιάννη Κυριακίδη. Από την άλλη, η ενότητα «Αιγυπτιώτες ζωγράφοι» μας καλεί να φανταστούμε την καθημερινότητα στην Αλεξάνδρεια της εποχής του Κ. Π. Καβάφη, μέσα από δέκα έργα τέχνης σύγχρονων του ποιητή ζωγράφων από την Αίγυπτο, που αποτυπώνουν στιγμιότυπα της ζωής στην πόλη όπου γεννήθηκε και έζησε ο ίδιος.

Και το αρχειοστάσιο…

Στο πίσω μέρος του αναγνωστηρίου δεν περνά απαρατήρητη μία κλειστή πόρτα. Πίσω της βρίσκεται το αρχειοστάσιο που βέβαια δεν είναι επισκέψιμο από το κοινό. Μπαίνοντας μέσα το πρώτο που σου κάνει εντύπωση είναι το κρύο. Η χαμηλή θερμοκρασία είναι απαραίτητη για τη διατήρηση των χειρογράφων και των βιβλίων. Τα πάντα είναι τυλιγμένα μέσα σε λευκά χαρτιά και από κάτω υπάρχουν οι αντίστοιχες ενδείξεις. “Το χαρτί τους είναι αιγυπτιακό, εύθραυστο και τραυματισμένο από τον χρόνο» λέει με έμφαση ο Αντώνης Παπαδημητρίου.