ΣΤΗΝ ΕΠΙΔΑΥΡΟ ΤΟΥ ΜΑΡΜΑΡΙΝΟΥ, Ο ΞΕΝΟΣ ΞΥΠΝΗΣΕ ΜΕΣΑ ΜΑΣ

Έλληνες.Ένας λαός που έχει φύγει με καράβια, με βαλίτσες δεμένες με σχοινί, με βλέμματα πίσω από υγρά τζάμια στα λιμάνια. Που έχει χτίσει ζωές σε χώρες που δεν ήταν δικές του. Λαός προσφύγων, λαός μεταναστών.

Τι τραγική ειρωνία. Σήμερα, στεκόμαστε αμήχανα ή με απάθεια μπροστά σε εικόνες ανθρώπων που ξεβράζονται σε ακτές. Ανθρώπων χωρίς πρόσωπα, χωρίς πατρίδα, χωρίς φωνή. Πνιγμένων όχι μόνο στο νερό, αλλά και στην αδιαφορία μας. Και ακούμε στις τηλεοράσεις μας να ψηφίζονται απάνθρωπες τροπολογίες για τους μετανάστες στη Βουλή.

Εμείς που έχουμε ζήσει την ξενιτιά στο πετσί μας, μπορούμε και ξυπνάμε το πρωί με καθαρή τη συνείδησή μας που οι εκλεγμένοι αντιπρόσωποί μας στη Βουλή νομιμοποιούν την επιστροφή ανθρώπων σε χώρες όπου κινδυνεύουν με βασανιστήρια ή διώξεις, που καθιερώνουν ως κανονικότητα τη φυλάκιση, την απομόνωση, την απανθρωπιά. Που παραβιάζουν τον ίδιο τον πυρήνα του ευρωπαϊκού νομικού και ηθικού πολιτισμού.

Το ατελεύτητο μυστήριο της αφήγησης

Αλήθεια, πώς γίνεται να κοιτάς έναν άνθρωπο που η τύχη τον έβγαλε στο Αιγαίο και να του λες: εδώ δεν είναι σπίτι σου; Πώς μπορεί ένα κράτος να σβήνει με μια τροπολογία τη μνήμη των δικών του ξεριζωμένων;

Αυτές οι σκόρπιες σκέψεις πλημμύρισαν το μυαλό μου παρακολουθώντας την παράσταση “Ο Ξένος” (μια συμπαραγωγή του ΚΘΒΕ με τον ΘΟΚ) του Μιχαήλ Μαρμαρινού στην Επίδαυρο. Ο σπουδαίος Έλληνας σκηνοθέτης επανήλθε με μια αναπάντεχη δραματουργική πρόταση, καθοδηγώντας μια συγκινητική, σχεδόν τελετουργική επίσκεψη σε τρεις ραψωδίες του έπους. Σαν να θέλησε να μας αποδείξει ότι το ατελεύτητο μυστήριο της προφορικής αφήγησης, το βαθύ μυστήριο του θεάτρου, δεν είναι ποτέ παρελθόν. Είναι παρόν, και μας περιμένει εκεί που η Ιστορία «ακόμα συμβαίνει».

Δύσκολα μπορούσε να παραμείνει κάποιος ασυγκίνητος μπροστά στον Ξένο – Χάρη Φραγκούλη – που έχει ξεβραστεί στην παραλία των Φαιάκων. Ένα σώμα ταλαιπωρημένο, αγνώριστο. Ένας ναυαγός, όχι μόνο από θάλασσα, αλλά κι από ταυτότητα.

Η εικόνα του ερχόταν σε δραματική αντίστιξη με τις νεαρές Φαιακίδες – τη Ναυσικά της Κλέλιας Ανδριολάτου και τις φίλες της – που έπαιζαν ανέμελα με πορτοκαλί τόπια. Η σκηνή, φωτεινή και ξένοιαστη, σαν ζωγραφιά από σχολικό βιβλίο, έκρυβε στο κέντρο της έναν Άλλον. Έναν άνθρωπο – σκιά, ανάμεσά τους, χωρίς όνομα, χωρίς παρελθόν, χωρίς δικαίωμα να μιλήσει για τη δική του ιστορία.

Κι εκεί, πίσω τους, ένα πανί. Τεράστιο. Ανέμιζε αργά, σχεδόν ιεροτελεστικά. Ήταν το πανί του πλοίου, σύμβολο νόστου, μετακίνησης, ελπίδας και πόνου μαζί. Ήταν το πανί του κάθε πλοίου που διασχίζει θάλασσες με αγνώστους επιβαίνοντες. Το πανί που σηκώνεται όταν κάποιος ψάχνει να σωθεί.

Στο βάθος της σκηνής, σε μεγάλη οθόνη, κυλούσαν σιωπηρά οι στίχοι του Ομήρου (στην εκπληκτική μετάφραση του Μαρωνίτη). Οι περιγραφές του – λυρικές, ρέουσες, πυκνές – φώτιζαν όχι μόνο τον σκηνικό χρόνο, αλλά και το δικό μας παρόν. Εκείνο το παρόν στο οποίο η έννοια του “ξένου” γίνεται ξανά φορτισμένη. Όχι θεϊκή, όπως στον Όμηρο, αλλά δυσφημισμένη. Όχι ιερή, αλλά ύποπτη. Σαν να ξεχάσαμε το πιο βαθύ νόημα της φιλοξενίας.

Ο Χάρης Φραγκούλης στον ρόλο του Οδυσσέα. Σε μία από τις πιο δυνατές στιγμές της πορείας του. Σε μια υποκριτική υπέρβαση, όπου κατάφερε να δώσει σάρκα και οστά στον ομηρικό ήρωα με τρόπο σπάνιο, ουσιαστικό, ανθρώπινο.

Όχι, μόνο σαν ξένος ικέτης, αλλά και στην αφήγηση του Δούρειου Ίππου, ο ηθοποιός δεν εξιστορεί απλώς την πιο ξακουστή πολεμική στρατηγική. Την μετατρέπει σε τραύμα. Σπαρακτικά οικοδομεί την έννοια του πολέμου. Μας βάζει βαθιά μέσα στη φωτιά, μέσα στον παραλογισμό της βίας, καθώς διηγείται τη «νίκη» των Ελλήνων. Μόνο που εδώ, η νίκη δεν πανηγυρίζεται. Δεν περιγράφεται με περηφάνια. Βγαίνει μέσα από τη ντροπή, τον τρόμο, τη θλίψη.

Και αυτό ήταν μεγαλείο της παράστασης: η αντιστροφή των όρων. Ο Μιχαήλ Μαρμαρινός πήρε μια από τις πιο διάσημες πολεμικές αφηγήσεις της αρχαιότητας και την κάνει αντιπολεμική. Χωρίς ηθικολογίες. Χωρίς αναγωγές. Μόνο με το σώμα, τη φωνή και το βλέμμα. Να μιλήσει για τη βαρβαρότητα από μέσα της.

Ο Χάρης Φραγκούλης, χωρίς υπερβολή, μετακινεί την έννοια του ηρωισμού. Ο Οδυσσέας του δεν είναι νικητής. Είναι επιζών. Είναι φορέας μιας μνήμης που καίει.

Και ο Αλκίνοος. Ο βασιλιάς. Αυτός που δεν ρωτά καν τον Ξένο ποιος είναι πριν τον τιμήσει. Πριν τον ταΐσει, τον ντύσει, τον αγκαλιάσει. Γιατί ο Ξένος, για τον πολιτισμό της Οδύσσειας, είναι ιερός. Όχι επειδή ξέρουμε ποιος είναι. Αλλά επειδή δεν ξέρουμε. Επειδή είναι άγνωστος, άρα και πιθανώς θεόσταλτος, φορέας μηνυμάτων, εμπειριών, διδασκαλιών.

Ο Χρήστος Παπαδημητρίου, στον ρόλο του Αλκίνοου, κρατά αυτή την ισορροπία ανάμεσα στη γήινη σοφία και την πνευματική διάσταση του προσώπου. Δεν υπερτονίζει το βασιλικό, ούτε το πατρικό. Κρατά το μέτρο. Τη σιωπή εκείνου που ξέρει να περιμένει. Να εμπιστεύεται. Να ακούει πριν κρίνει. Αυτό είναι το ήθος που σήμερα μοιάζει μακρινό. Το ήθος του να μην ρωτάς πρώτα «ποιος είσαι» ή «από πού ήρθες», αλλά να δρας πρώτα ως άνθρωπος. Να προσφέρεις στέγη, ψωμί, χρόνο, βλέμμα. Να αναγνωρίσεις την κοινή σας ανθρώπινη συνθήκη πριν από κάθε άλλη ταυτότητα.

Στην εποχή μας, όπου ο ξένος προκαλεί φόβο, καχυποψία, απανθρωπιά, ο Αλκίνοος στέκει σαν μνημείο μιας άλλης ηθικής τάξης. Μιας παράδοσης που δεν στηρίζεται στην ιδιοτέλεια, αλλά στη βαθιά συνείδηση πως κανείς δεν είναι ασφαλής, άρα όλοι είμαστε υποχρεωμένοι να προστατεύουμε εκείνον που χτυπήθηκε πρώτος.

Μια από τις πιο καθηλωτικές παρουσίες της παράστασης ήταν αυτή της Λένιας Ζαφειροπούλου στον ρόλο του Δημόδοκου, του τυφλού Φαίακα αοιδού. Μια ηθοποιός με πρόβλημα όρασης, που ενσάρκωσε τον πιο βαθύ, τον πιο αρχέγονο ρόλο της Οδύσσειας: αυτόν που λέει την ιστορία. Που τη φέρει στο στόμα του και την κάνει τραγούδι.

Η Λένιας Ζαφειροπούλου με τη φωνή της, με το σώμα της, με τους σπαρακτικούς λαρυγγισμούς της, καταθέτει μια από τις πιο αληθινές στιγμές της παράστασης. Δεν χρειάζεται να «δεί» – η ίδια είναι όραση. Είναι εκείνη που βλέπει με την ψυχή και μεταδίδει με τον ρυθμό, το τρέμουλο, το άγγιγμα της φωνής της. Η ερμηνεία της ήταν υπενθύμιση ότι η αφήγηση δεν χρειάζεται μάτια, αλλά πνοή.

Μία παράσταση που δε χωρά σε κριτική

Η παράσταση αυτή του Μιχαήλ Μαρμαρινού νιώθω πως είναι άδικο να κατακερματιστεί μέσα στο στενό πλαίσιο μιας θεατρικής κριτικής. Γιατί στην ουσία της συνιστά ένα ποιητικό θεατρικό τοπίο που δεν περιορίστηκε από το κείμενο, ούτε εγκλωβίστηκε στη φιλολογική του ανάγνωση. Ήταν μια λυρική σύνθεση εικόνων, σιωπών και ρυθμών, μια σκηνική παλίρροια που ξεπερνούσε τις εποχές και άγγιζε τις βαθύτερες ερωτήσεις μας για τον εαυτό και τον Άλλον.

Προτιμώ λοιπόν να μείνω στο βλέμμα του Οδυσσέα όταν τον περιλούζει το φως της ημέρας. Στο πανί που ανεμίζει σαν σημαία όλων των ξένων. Στο παιχνίδι των κοριτσιών στην παραλία, εκεί που η αθωότητα συνυπάρχει με την απώλεια. Έτσι, δεν θα μπω σε κρίσεις για το αν η αργολική ορχήστρα «κατάπιε» κάποιον από τους πρωταγωνιστές ή για το αν η κινησιολογία του χορού μάς θύμησε κάτι από το θέατρο ΝΟ ή για το αν οι μακρόσυρτες σιωπές της παράστασης κούρασαν το κοίλον.

Μία υπόκλιση χωρίς τέλος

Θα σταθώ στο τέλος της παράστασης και στην υπόκλιση. Μία υπόκλιση χωρίς τέλος. Μία πρόποση στο τραπέζι. Εκεί που όλοι γίνονται ένα. Ίσοι. Χωρίς ρόλους, ονόματα, εθνικότητες. Μόνο άνθρωποι γύρω από ένα τραπέζι.

Το μυαλό μου ταξίδεψε σχεδόν αυτόματα στα τραπέζια της παιδικής μου ηλικίας, στο χωριό με τους παππούδες μου. Εκεί που πάντα υπήρχε ένα πιάτο φαγητό για όλους. Για τον συγγενή που απλώς χτυπούσε την πόρτα και έμπαινε. Για τους εργάτες που δούλευαν στο χωράφι. Για τους περαστικούς που κανείς δεν ήξερε ποιοι ήταν — και δεν είχε σημασία.
Αυτό ήταν το ήθος. Όχι από φιλοδοξία, αλλά από ανάγκη. Από εκείνη τη μνήμη του ξένου που έχουμε μέσα μας. Από την εμπειρία της έλλειψης που μας δίδαξε να δίνουμε.

Ο Ξένος του Μαρμαρινού δεν ήρθε να μας υπενθυμίσει την Οδύσσεια. Ήρθε να μας θυμίσει ποιοι ήμασταν. Και ποιοι μπορούμε ακόμη να είμαστε. Σε μια εποχή που γλιστρά επικίνδυνα προς την καχυποψία, την αποξένωση και την ποινικοποίηση της ελπίδας, η τέχνη ορθώνεται σαν ένα κοινό τραπέζι. Και μας ρωτά:
Θα καθίσουμε; Ή θα ρωτήσουμε πρώτα ποιος είναι ο άλλος;

Το έργο αυτό  δεν ζητά την ταύτιση. Ζητά κάτι πιο δύσκολο: να αναγνωρίσουμε το δικαίωμα του Άλλου να υπάρξει χωρίς να μας μοιάζει. Χωρίς να είναι «σαν εμάς». Να δούμε στο σώμα του Οδυσσέα, που κοιμάται λες και έχει εκτοπιστεί απ’ τον κόσμο, το δικό μας σώμα αν οι συνθήκες το απαιτούσαν. Να καταλάβουμε πως η θέση του ξένου είναι ρευστή, επικίνδυνα εφικτή για όλους μας.

Όπως μας θυμίζει η Ιστορία, κανείς δεν είναι εξασφαλισμένος. Ένα όνομα, μια ιδιότητα, ένα σπίτι μπορούν να χαθούν μέσα σε μια στιγμή. Και τότε, το μόνο που απομένει είναι το βλέμμα του άλλου — αν θα σε δει ή θα σε προσπεράσει.
Αυτό είναι το στοίχημα της παράστασης. Όχι να συγκινήσει, αλλά να γείρει απαλά το χέρι της στο ώμο του θεατή και να του ψιθυρίσει: “Κοίτα. Άκου. Θυμήσου ποιος είσαι.”

Ο Μαρμαρινός δεν μας παρέδωσε μια Οδύσσεια. Μας παρέδωσε μια σύγχρονη ανάγνωση του έπους, γεμάτη ρωγμές και φως, που μας φέρνει αντιμέτωπους με την πιο ανθρώπινη διάστασή του: τον ξένο. Τον ξένο που μπορεί να είναι δίπλα μας, απέναντί μας, ή –και αυτό είναι το πιο δύσκολο– εμείς οι ίδιοι.
Μπορεί η τέχνη να αλλάξει τον κόσμο; Ίσως όχι. Αλλά μπορεί να τον υπενθυμίσει.