“ΤΡΑΥΜΑΤΙΣΜΕΝΕΣ” ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΕΣ ΞΑΝΑΖΟΥΝ ΣΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΚΡΟΠΟΛΗΣ

Ελληνικές αρχαιότητες και αντικείμενα αρχαίων πολιτισμών από τις περιοχές της νοτιοανατολικής Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής συνομιλούν με το πολυδιάστατο έργο του Ιρακινοαμερικανού καλλιτέχνη Michael Rakowitz στην έκθεση “Allspice”, που εγκαινιάστηκε στην στην αίθουσα περιοδικών εκθέσεων του Μουσείου της Ακρόπολης.

Πρόκειται για το πρώτο σκέλος μιας ενδιαφέρουσας και πολλά υποσχόμενης τριλογίας που θα αναπτυχθεί το 2025 και 2026 και είναι μια αφήγηση που “αποτελεί πράξη ίασης, αλλά και μια πράξη αντίστασης”.

Το Υπουργείου Πολιτισμού, το Μουσείο Ακρόπολης και η Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών συνεργάζονται με τον οργανισμό ΝΕΟΝ και αναπτύσσουν μια σε βάθος συνομιλία μεταξύ σύγχρονων έργων και αρχαίων εκθεμάτων, αναδεικνύοντας διαχρονικά θέματα πολιτιστικής κληρονομιάς, απώλειας και αποκατάστασης, επιβίωσης και δημιουργίας πολιτισμού.

Η τριλογία ξεκίνησε από το Μουσείο Ακρόπολης το 2025, θα συνεχιστεί στον εξωτερικό περιβάλλοντα χώρο του Μουσείου Ακρόπολης, στη δυτική του πλευρά προς την οδό Μητσαίων, και θα καταλήξει το 2026, στο Παλαιό Μουσείο της Ακρόπολης. Την παρούσα έκθεση “Allspice / Michael Rakovitz & Ancient Cultures” επιμελήθηκαν ο Καθ. Νικόλαος Χρ. Σταμπολίδης, Γενικός Διευθυντής Μουσείου Ακρόπολης και η Ελίνα Κουντούρη, Διευθύντρια ΝΕΟΝ.

Καθώς παρακολουθούσαμε την παρουσίαση του πρώτου σκέλους της έκθεσης, είχαμε την ευκαιρία να συνομιλήσουμε με τον Michael Rakowitz, περπατώντας ανάμεσα στα έργα του. Με πυρήνα το τραύμα του βίαιου ξεριζωμού – ανθρώπων, αλλά και πολιτιστικών θησαυρών – η δουλειά του μάς οδήγησε αναπόφευκτα στη σκέψη των Γλυπτών του Παρθενώνα και της επιστροφής τους στον τόπο τους· αλλά και στο παγκόσμιο, πάντα επίκαιρο δράμα των προσφύγων.

Michael Rakowitz – Λεηλατημένα αρχαιολογικά αντικείμενα ανακατασκευάζονται με καθημερινά υλικά

Ο Michael Rakowitz (γεν. 1973, Γκρέιτ Νεκ, Νέα Υόρκη, ΗΠΑ) είναι Ιρακινοαμερικανός καλλιτέχνης που ερευνά τον εκτοπισμό των κοινοτήτων και της πολιτιστικής κληρονομιάς λόγω πολέμου και ιμπεριαλισμού, ενεργοποιώντας καθημερινά αντικείμενα και χρησιμοποιώντας αντισυμβατικές προσεγγίσεις.

Ο Rakowitz ανακατασκευάζει, ένα προς ένα, τα χιλιάδες αρχαιολογικά αντικείμενα που λεηλατήθηκαν από το Μουσείο της Βαγδάτης μετά την αμερικανική εισβολή το 2003. Χρησιμοποιεί υλικά της διασποράς όπως κουτιά από ιρακινά προϊόντα, εφημερίδες αραβικών χωρών και κονσέρβες – δημιουργώντας ένα οπτικό σχόλιο πάνω στην πολιτιστική απώλεια και την αποαποικιοποίηση της τέχνης.

Ένα από τα πιο γνωστά του έργα είναι το “The Invisible Enemy Should Not Exist”, μια συνεχιζόμενη σειρά που ξεκίνησε το 2007. Σε αυτό το έργο, ο Rakowitz αναδημιουργεί αντικείμενα που λεηλατήθηκαν από το Εθνικό Μουσείο του Ιράκ, χρησιμοποιώντας υλικά όπως συσκευασίες τροφίμων και εφημερίδες από τη Μέση Ανατολή. Ένα ιδιαίτερα αξιοσημείωτο κομμάτι αυτής της σειράς είναι η ανακατασκευή ενός Lamassu, ενός αρχαίου ασσυριακού φτερωτού ταύρου, το οποίο τοποθετήθηκε στην Πλατεία Τραφάλγκαρ του Λονδίνου το 2018. Αυτό το έργο δημιουργήθηκε από κονσέρβες ιρακινού σιροπιού χουρμάδων, συμβολίζοντας τόσο την πολιτιστική κληρονομιά όσο και την απώλεια.

Ο Rakowitz είναι επίσης γνωστός για το “Enemy Kitchen”, ένα πρότζεκτ που ξεκίνησε το 2003, όπου συνεργάζεται με Ιρακινούς σεφ και βετεράνους του πολέμου για να μαγειρέψουν και να σερβίρουν ιρακινό φαγητό, προωθώντας τον πολιτιστικό διάλογο μέσω της γαστρονομίας. Εκτός από την καλλιτεχνική του πρακτική, ο Rakowitz είναι καθηγητής Θεωρίας και Πρακτικής της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο Northwestern.

Στο πλαίσιο της ξενάγησής μας ήταν φανερό ότι πρόκειται για έναν ουσιαστικά πολιτικοποιημένο καλλιτέχνη της σύγχρονης τέχνης, με βαθιά εστίαση στην πολιτιστική μνήμη, την απώλεια, την ταυτότητα, και τις συνέπειες της αποικιοκρατίας και των πολέμων. Λάτρης της Ελλάδας και του πολιτισμού μας εξέφρασε ξεκάθαρα τη γνώμη του ότι τα μάρμαρα του Παρθενώνα πρέπει να επιστρέψουν στη γενέτειρά τους.

“Ως παιδί ενός γιατρού που αφιέρωσε τη ζωή του στη θεραπεία και την αποκατάσταση των τραυματισμένων και των καταρρακωμένων, και μιας Εβραίας από τη Βαγδάτη, συνδέομαι βαθιά με τις κατά τόπους ιστορίες εκτοπισμού και αποκατάστασης. Το ίδιο το Μουσείο Ακρόπολης στο οποίο εκτίθενται τα εξαίσια μέλη του Παρθενώνα, ενώ τα άλλα μισά έχουν αποσπαστεί βίαια, έχει αποτελέσει πηγή έμπνευσης, καθώς μου δίδαξε πολλά και μου άνοιξε νέους ορίζοντες στην κατανόηση του δικού μου έργου. Το γεγονός ότι μπορώ να εκθέσω το έργο μου εδώ με αφήνει άφωνο, καθώς δεν συνδέεται μόνο με το παρελθόν, αλλά ανοίγει παράθυρα σε ένα μέλλον όπου αντικείμενα και άνθρωποι μπορούν να επανενωθούν” μας είπε ο καλλιτέχνης.

Ο Rakowitz αναδεικνύει τις ιστορίες που έχουν παραμεληθεί ή ξεχαστεί, χρησιμοποιώντας την τέχνη ως μέσο για να φωτίσει τις πτυχές της Ιστορίας που δεν καταγράφονται επίσημα, αλλά ζουν στη μνήμη και την εμπειρία των ανθρώπων. Γι αυτό και στις επεξηγηματικές επιγραφές των έργων διαβάζουμε μικρές ιστορίες για αυτά, τις οποίες έχει συγκεντρώσει και διασώσει από τη λήθη.

Η Υπουργός Πολιτισμού Δρ. Λίνα Μενδώνη σημείωσε: “Ο θαυμαστός πολιτισμός, των Ασσυρίων, από τους παλαιότερους πολιτισμούς της λεκάνης της Μεσογείου, συνδυάζεται και συνδιαλέγεται με τις ελληνικές αρχαιότητες σε αγαστή και δημιουργική σύμπνοια με τις σύγχρονες δημιουργίες του Michael Rakowitz.”

Ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος, ιδρυτής του ΝΕΟΝ, ανέφερε: “Η συνεργασία του Οργανισμού ΝΕΟΝ με το Υπουργείο Πολιτισμού, το Μουσείο Ακρόπολης και την Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών σηματοδοτεί τη μακροχρόνια δέσμευσή μας στην σύγχρονη τέχνη και την πολιτιστική κληρονομιά. Το ενδιαφέρον μου επικεντρώνεται στην εξερεύνηση και υποστήριξη νέων μεθόδων κοινωνικής συμμετοχής και πιστεύω ότι το έργο του Michael Rakowitz σε σχέση με τους αρχαίους πολιτισμούς θα ενισχύσει την σταθερή μας προσπάθεια: η τέχνη να είναι πολύπλευρα προσβάσιμη σε ένα ευρύτερο, τοπικό και διεθνές κοινό και οι ιδέες της επιδραστικές.”

Σύμφωνα με την Ελίνα Κουντούρη, Διευθύντρια του ΝΕΟΝ και συνεπιμελήτρια της έκθεσης: “Ο καλλιτέχνης μας προσφέρει μια ιστορία του κόσμου μέσω της προσπάθειάς του να διασώσει την πολιτιστική ιστορία του Ιράκ. Το έργο του μεταβολίζει την καταστροφή που επιφέρει ο πόλεμος επιστρέφοντας στα ίδια τα αντικείμενα: είτε είναι χαμένα, αγνοούμενα ή ατελή. Τα αποκαθιστά εξ ολοκλήρου, αλλά όχι «ανακατασκευάζοντάς τα», όρος στον οποίο αντιτίθεται κατηγορηματικά. Αντ’ αυτού, προτείνει τον όρο «επανεμφάνιση» ως επαναλαμβανόμενο μοτίβο στο έργο του. Η παραγωγή αυτών των αντικειμένων ως έργων τέχνης αποτελεί μέρος της υλικής και άυλης παρακαταθήκης μας.”

Οι αρχαιότητες που εκπατρίστηκαν είναι πρόσφυγες ή αιχμάλωτοι;

Ο Καθηγητής Νικόλαος Χρ. Σταμπολίδης, Γενικός Διευθυντής Μουσείου Ακρόπολης και συνεπιμελητής της έκθεσης, βάζει μια ενδιαφέρουσα διάσταση στην έκθεση: “Για τις αρχαιότητες θα πρέπει κανείς να κάνει τον βασικό διαχωρισμό: είναι πρόσφυγες ή αιχμάλωτοι;  Αν εκπατρίστηκαν από τον τόπο τους για λόγους σωτηρίας, θα μπορούσε να τις θεωρήσει κάποιος ως πρόσφυγες, που σε οποιαδήποτε στιγμή που οι συνθήκες θα το επέτρεπαν θα μπορούσαν και θα έπρεπε να επιστρέψουν στις κοιτίδες τους. Αυτός ο εκπατρισμός, όμως, δεν θα πρέπει σε καμία περίπτωση να συνδέεται με κλοπή, αρπαγή ή εμπόριο. Αν πάλι εκπατρίστηκαν βιαίως από κλοπή, αρπαγή, συναλλαγή, δωροδοκία, για λόγους παράνομης ιδιοκτησίας, πλουτισμού κλπ., τότε οι αιχμάλωτες αρχαιότητες θα πρέπει να αποδοθούν εκεί που ανήκουν…

Έως ότου υπάρξει αποκαταστατική Δικαιοσύνη, τα έργα του Rakowitz, είτε αυτά που είναι ολόκληρα είτε αποτελούνται από τμήματα διαμελισμένων αγαλμάτων, αρχιτεκτονικών συνόλων ή από «επανεμφανίσεις», παραμένουν ουσιαστικά σκιές και φαντάσματα με ένα άρωμα μνήμης και «ανθρωπιάς»…”

Τι σημαίνει ο τίτλος “Allspice” και πώς συνδέεται καρμικά με τον Michael Rakowitz

Ο τίτλος της έκθεσης Allspice σημαίνει μπαχάρι και αναφέρεται, κυριολεκτικά, στις χειρόγραφες συνταγές της μητέρας του Rakowitz τις οποίες βλέπουμε ολόγυρα κολλημένες στους πυλώνες της αίθουσας. Ο καλλιτέχνης όχι μόνο εκμεταλλεύτηκε έναν πλούτο παρακαταθήκη της μητέρας του – δεινός μάγειρας και ο ίδιος – αλλά με αυτό τον τρόπο θίγει τις μνήμες της εξορίας και της μετανάστευσης ανθρώπων και πολιτισμών.

Όπως αναφέρει ο Rakowitz: «Ανατρέχοντας στις ιρακινές συνταγές της μητέρας μου, ένα από τα πιο διαδεδομένα υλικά είναι το μπαχάρι. Αυτό το άγουρο αποξηραμένο μούρο, αλεσμένο σε σκόνη, έχει γεύση που θυμίζει πολλά πράγματα ταυτόχρονα: Κανέλα, γαρύφαλλο, μοσχοκάρυδο, νότες από κάρδαμο. Αποτελεί ένα από τα βασικά υλικά και κυρίαρχες γεύσεις στο ιρακινό μπαχαρικό μείγμα baharat και, όταν δεν είναι διαθέσιμα τα υπόλοιπα μπαχαρικά, λειτουργεί ως υποκατάστατο, διατηρώντας την γευστική ταυτότητα της συνταγής.”

Η λέξη “υποκατάστατο”- substitute προέρχεται από το λατινικό substituere, που προέρχεται από το statuere, του οποίου το ουσιαστικό παράγωγο είναι το statua, ή άγαλμα —έννοιες κεντρικές στην εργασία του, ως γλύπτης, τις τελευταίες δύο δεκαετίες, δημιουργώντας γλυπτά που αποτελούν «υποκατάστατα» άλλων γλυπτών που έχουν εξαφανιστεί ή καταστραφεί.

Στάση για να δούμε το βίντεο “The Ballad of Special Ops Cody” που γυρίστηκε στο Ινστιτούτο του Πανεπιστημίου του Σικάγο. Στο έργο, ο Special Ops Cody, μια (κρίπι) μινιατούρα πεζοναύτη των ΗΠΑ φτιαγμένη με απόλυτη λεπτομέρεια, εισέρχεται στις βιτρίνες του Ινστιτούτου, όπου φυλάσσονται αναθηματικά αγάλματα της Μεσοποταμίας, και επιχειρεί να τα “απελευθερώσει”.

Η βόλτα στην έκθεση αποκαλύπτει αρχαία αντικείμενα από τη Μέση Ανατολή και τη νοτιοανατολική Μεσόγειο, που γενναιόδωρα παραχωρήθηκαν: Δεκατρία από το Ινστιτούτο Αρχαίων Πολιτισμών του Πανεπιστημίου του Σικάγο, ένα αντικείμενο από τη Συλλογή Κυπριακών Αρχαιοτήτων Θ. Ζιντίλη, σήμερα στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης στην Αθήνα και ένας μεγάλος αριθμός σύγχρονων έργων από τη σειρά “Ο αόρατος εχθρός δεν πρέπει να υπάρχει” (The invisible enemy should not exist) του Rakowitz.

Ένα αρχαίο λεξικό από τη Βαγδάτη

Η δεύτερη νέα ανάθεση, με τίτλο A Baghdadi Amba Dictionary, παρουσιάζεται μέσα στην βιτρίνα των βιβλίων,  διαφορετικών χρονικοτήτων και πολιτισμών, και συνδέεται με την παρουσίαση του Λεξικού της Ασσυριακής του Σικάγο (CAD) και με την ευθραυστότητα της γλώσσας και των πολιτισμών.

Το Λεξικό αποτελεί την εγκυκλοπαιδική μελέτη μιας γλώσσας που δεν ομιλείται εδώ και 2.000 χρόνια και συντάχθηκε από μελετητές του Ινστιτούτου Μελέτης των Αρχαίων Πολιτισμών του Πανεπιστημίου του Σικάγο, προσφέροντας ένα παράθυρο σε έναν από τους πρώιμους αστικούς πολιτισμούς. Το τελικό αποτέλεσμα είναι 21 τόμοι. Πρόκειται για μια πλήρη καταγραφή της Ακκαδικής, της αρχαιότερης γνωστής Σημιτικής γλώσσας, γραμμένης με τη σφηνοειδή γραφή. Οι καταχωρήσεις του παραθέτουν σημαντικές πηγές σφηνοειδούς γραφής από διάφορες περιοχές και περιόδους του πολιτισμού της Μεσοποταμίας, και ως εργαλείο έρευνας συμβάλει στη μελέτη των μεταγενέστερων Σημιτικών γλωσσών.

Στη νέα αυτή ανάθεση, ο Rakowitz διατηρεί και μεταφέρει μια διάλεκτο της διασποράς που έμαθε από την Ιρακινο-Εβραία μητέρα του. Δημιουργεί χειροποίητα βάζα με Άμπα-amba (ένα τουρσί με βάση το μάνγκο που κατέχει σημαντική θέση στην κουζίνα του Ιράκ και πωλείται στο Σικάγο σε ασσυριακά παντοπωλεία) στο εξωτερικό των οποίων έχει γράψει στο γυαλί ένα γλωσσάριο όρων και εκφράσεων που του έμαθε μέσα στα χρόνια η μητέρα του Yvonne. Αυτά τα βάζα θα προσφερθούν στη λήξη της έκθεσης.

Σώμα lamassu και κεφάλι γενειοφόρου κεφαλής από την Κύπρο

Στην τρίτη ανάθεση του ΝΕΟΝ, ο Michael Rakowitz δημιουργεί ένα είδος κολάζ μεταξύ πολιτισμών, «συνδέοντας» το σώμα της ασσυριακής θεότητας lamassu με την γενειοφόρο ανδρική κεφαλή, από την Κύπρο. Στο έργο Study for a Lamassu inspolia, απεικονίζεται ένα σκίτσο του σώματος του lamassu, ζωγραφισμένο απευθείας πάνω στο γυαλί της βιτρίνας που φιλοξενεί την πέτρινη ανδρική κεφαλή από την Κύπρο της Συλλογής Θ. Ζιντίλη, δάνειο από το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.

Φεύγοντας, μείναμε με τη σκέψη ότι η έκθεση χρειάζεται πολύ περισσότερο χρόνο· πολλά από τα αντικείμενα είναι μικροσκοπικά, αλλά οι επεξηγήσεις τους κρύβουν μικρές, αληθινές ιστορίες που αξίζει κανείς να σταθεί και να τις διαβάσει προσεκτικά.

Σε μία από τις επεξηγήσεις διαβάζουμε: “Αυτό το αντικείμενο έχει μια πολύ ωραία ιστορία. Το πήραν δυο νέοι όταν γίνονταν οι λεηλασίες – πήραν εννέα πολύ όμορφα κομμάτια στα σπίτια τους. Ήρθαν σε μας μετά τις λεηλασίες και είπαν “Μη ρωτάτε τα ονόματά μας ή τις διευθύνσεις μας. Ήμασταν στο μουσείο όταν γίνονταν οι λεηλασίες. Λυπηθήκαμε πολύ γιατί δεν μπορούσαμε να σταματήσουμε τίποτα” . Αποφάσισαν να πάρουν τα αντικείμενα και να τα επιστρέψουν όταν θα ήταν ασφαλές. Και όντως το έκαναν. Μόλις οι Αμερικανοί στρατιώτες προστάτευσαν το μουσείο, επέστρεψαν τα εννέα κομμάτια.”

Δεύτερο Μέρος: Συνεργασία Μουσείου Ακρόπολης και ΝΕΟΝ

Τον Οκτώβριο 2025, στο δεύτερο μέρος της έκθεσης Michael Rakowitz & Ancient Cultures, θα παρουσιαστεί το έργο The Invisible Enemy Should not Exist, Lamassu of Nineveh (2018) στον εξωτερικό περιβάλλοντα χώρο του Μουσείου Ακρόπολης, στη δυτική του πλευρά προς την οδό Μητσαίων.

Τρίτο Μέρος:  Συνεργασία της Εφορείας Αρχαιοτήτων της Πόλης των Αθηνών του Υπουργείου Πολιτισμού και του ΝΕΟΝ

Η τριλογία ολοκληρώνεται με την έκθεση στο Παλαιό Μουσείο της Ακρόπολης, το Μάιο 2026. Η ιδέα περιστρέφεται γύρω από τις ιστορίες διασποράς και το πώς αντικείμενα από διαφορετικά ιστορικά, γεωγραφικά και αρχαιολογικά συμφραζόμενα διαμορφώνουν αφηγήσεις, που δεν προέρχονται μόνο από γεωγραφικές οντότητες, αλλά και από ιστορικές. Η αρχαία πλίνθος – το τούβλο- ως δομικό υλικό οικοδόμησης, ιστοριών και αναμνήσεων και ο πηλός από το οποίο κατασκευάζεται, βρίσκονται στο επίκεντρο της νέας ανάθεσης.

Πληροφορίες στα neon.org.gr & theacropolismuseum.gr