Η ΑΛΛΗ ΟΨΗ ΤΟΥ ΜΥΛΟΠΟΤΑΜΟΥ: ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΙΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΕΣ
“Οι Μαργαρίτες ήταν γνωστές για τα αρχοντικά τους, τον πλούτο και την τέχνη τους. Ωστόσο, η ιστορία τους σμιλεύτηκε και από βία: επαναστάσεις και καταστολές οδήγησαν στην καταστροφή του χωριού, το οποίο όμως αναγεννήθηκε μέσα από τις στάχτες”.
Σε υψόμετρο 300 μέτρων, ανάμεσα σε λόφους και ελαιώνες, ξεδιπλώνεται ο μαγευτικός οικισμός των Μαργαριτών, ένα από τα πιο ζωντανά παραδείγματα πολιτιστικής αναγέννησης στην Κρήτη. Η πρώτη εικόνα θυμίζει παλιό ελληνικό σινεμά: στενά σοκάκια, πέτρινα αρχοντικά, αναγεννησιακές λεπτομέρειες και αυλές στολισμένες με κεραμικά, όχι για τουριστική βιτρίνα, αλλά ως έκφραση βαθιάς, βιωμένης παράδοσης.
Σε αντίθεση με την ερημοποίηση που πλήττει δεκάδες χωριά της υπαίθρου, οι Μαργαρίτες δεν απλώς στέκουν όρθιες, αλλά ακμάζουν, προσελκύοντας επισκέπτες από όλη την Ελλάδα και το εξωτερικό — με αιχμή του δόρατος την αγγειοπλαστική τέχνη, που μεταδίδεται από γενιά σε γενιά.
Από το «μαγαρικόν» στον σύγχρονο πολιτιστικό χάρτη
Η ίδια η ονομασία του χωριού, όπως καταγράφεται σε ενετικά αρχεία, δεν προέρχεται από το λουλούδι, αλλά πιθανότατα από τη λέξη «μαγαρικόν», που σήμαινε πηλός. Και δεν είναι τυχαίο. Η περιοχή διαθέτει εξαιρετικής ποιότητας αργιλώδες χώμα, ιδανικό για την κατασκευή πήλινων αντικειμένων.
Η αγγειοπλαστική δεν είναι μια αναβίωση τουριστικού τύπου, αλλά συνεχής παράδοση που φτάνει ως την εποχή της Ενετοκρατίας.
Τότε οι Μαργαρίτες ήταν γνωστές για τα αρχοντικά τους, τον πλούτο και την τέχνη τους. Ωστόσο, η ιστορία τους σμιλεύτηκε και από βία: επαναστάσεις και καταστολές οδήγησαν στην καταστροφή του χωριού, το οποίο όμως αναγεννήθηκε μέσα από τις στάχτες, διατηρώντας έως σήμερα το χαρακτήρα και την καλλιτεχνική του ταυτότητα.
Ένα υπαίθριο μουσείο κεραμικής – αλλά ζωντανό
Οι Μαργαρίτες δεν είναι απλώς ένας «παραδοσιακός οικισμός». Είναι ένα υπαίθριο εργαστήρι τέχνης. Περπατώντας στα σοκάκια, ο επισκέπτης συναντά τοίχους, αυλές και καταστήματα στολισμένα με χειροποίητα κεραμικά: πιθάρια, γλάστρες, σκεύη, διακοσμητικά – όλα φτιαγμένα στο χέρι, συχνά με μεθόδους που κρατούν αιώνες.
Αρκετά από τα εργαστήρια κεραμικής λειτουργούν συνεχώς επί δεκαετίες, με ορισμένα να ανήκουν στην ίδια οικογένεια για τρεις ή τέσσερις γενιές. Οι επισκέπτες έχουν την ευκαιρία να παρακολουθήσουν από κοντά τη διαδικασία κατασκευής, να γνωρίσουν τους τεχνίτες, να συμμετάσχουν σε εργαστήρια και να αγοράσουν αυθεντικά αντικείμενα.
Η αγγειοπλαστική ως εργαλείο βιώσιμης ανάπτυξης
Η επιτυχία των Μαργαριτών δεν περιορίζεται στον πολιτιστικό τουρισμό. Το χωριό διατηρεί τη σύνδεσή του με την αγροτική παραγωγή, ενώ ταυτόχρονα χτίζει πάνω στην παράδοσή του για να δημιουργήσει ένα πολυεπίπεδο αναπτυξιακό μοντέλο. Οι κάτοικοι δεν εγκατέλειψαν τα χωράφια τους για χάρη του τουρισμού, αλλά αξιοποίησαν τη φήμη του τόπου τους για να ενισχύσουν ολόκληρη την τοπική οικονομία.
Αυτός ο συνδυασμός —κεραμικής, γεωργίας και ήπιου τουρισμού— επιτρέπει στο χωριό να διατηρεί τον πληθυσμό του, να υποδέχεται νέους κατοίκους και να προσελκύει επενδύσεις και προγράμματα πολιτιστικής ανάπτυξης. Δεν είναι τυχαίο ότι οι Μαργαρίτες συχνά προτείνονται ως παράδειγμα προς μίμηση για άλλες περιοχές της ελληνικής υπαίθρου που αναζητούν βιώσιμες λύσεις στην ερήμωση.
Ένας προορισμός με ψυχή, σε απόσταση αναπνοής από το Ρέθυμνο
Η τοποθεσία του χωριού, μόλις 27 χιλιόμετρα από την παλιά πόλη του Ρεθύμνου, καθιστά τις Μαργαρίτες ιδανικό ημερήσιο προορισμό για επισκέπτες που αναζητούν συνδυασμό φυσικής ομορφιάς, πολιτιστικής εμπειρίας και ανθρώπινης επαφής.
Η διαδρομή είναι σύντομη, ενώ το υψόμετρο των 300 μέτρων προσφέρει ανάσα δροσιάς τους καλοκαιρινούς μήνες. Οι τοπικές ταβέρνες, τα εργαστήρια, οι πολιτιστικές εκδηλώσεις και η ιδιαίτερη αισθητική του οικισμού δημιουργούν μια ολιστική εμπειρία, μακριά από τα τουριστικά στερεότυπα.
Η ζωή στον τροχό: Μια καθημερινότητα από πηλό
Στην τελευταία μας επίσκεψη, είχαμε την τύχη να γνωρίσουμε την Κατερίνα Δανδόλου, ιδιοκτήτρια του καταστήματος «Ο Τροχός». Με πάνω από 30 χρόνια εμπειρίας, η κ. Δανδόλου συνεχίζει την παράδοση που της μετέδωσε ο πατέρας της.
«Η αλήθεια είναι πως πρέπει να δουλεύεις μέρα-νύχτα, καθηλωμένος σε έναν τροχό για ολόκληρο τον χειμώνα ώστε να μπορέσεις να έχεις παραγωγή το καλοκαίρι», μας λέει.
«Όλη η διαδικασία απαιτεί συγκέντρωση, για να πάρει ο πηλός την επιθυμητή μορφή, και μυϊκή δύναμη… Είναι αρκετά σκληρή δουλειά.»
Η παραγωγή κεραμικών δεν είναι ατομική υπόθεση. Χρειάζεται ποσότητα για να λειτουργήσει σωστά ο ειδικός φούρνος – τουλάχιστον δέκα τεμάχια ανά ψήσιμο. Κι όμως, το οικονομικό όφελος δεν είναι πάντα ανάλογο του κόπου, καθώς η τουριστική κατανάλωση είναι περιορισμένη και εποχική.
Από την ανταλλακτική οικονομία στο τουριστικό ενδιαφέρον
Η κ. Δανδόλου θυμάται τα χρόνια που ο πατέρας της αντάλλασσε τα κεραμικά του με τρόφιμα ή άλλα αγαθά σε γειτονικά χωριά. Η αγγειοπλαστική τότε ήταν μέσο επιβίωσης. Στη συνέχεια, με την αγορά ενός οχήματος, τα κεραμικά άρχισαν να φτάνουν πιο μακριά – μέχρι το Ρέθυμνο και τελικά σε επισκέπτες από όλο τον κόσμο.
«Το χωριό το μάθαιναν όλο και περισσότεροι. Ερχόντουσαν να δουν την ομορφιά του και να γνωρίσουν την τέχνη μας.»
Σήμερα, περίπου 20 τεχνίτες εργάζονται με τον πηλό στις Μαργαρίτες. Πολλοί έχουν μάθει την τέχνη από την οικογένειά τους. Άλλοι παλεύουν να την κρατήσουν ζωντανή, σε μια εποχή όπου οι νέες γενιές δυσκολεύονται να συνεχίσουν ένα τόσο απαιτητικό – και όχι πάντα βιώσιμο – επάγγελμα.
Μια κοινωνία της συνεργασίας και της μνήμης
Η αγγειοπλαστική στις Μαργαρίτες δεν είναι «ανδρική υπόθεση». Αγόρια και κορίτσια δούλευαν πάντα μαζί. Η κ. Δανδόλου μας μεταφέρει εικόνες από τα παιδικά της χρόνια, όταν μαζί με τον πατέρα της ανέβαιναν στο βουνό για να κοπανίσουν και να κοσκινίσουν τον πηλό, γεμίζοντας δεκάδες σακιά.
«Η δουλειά είναι κοπιαστική αλλά δημιουργική. Σε ηρεμεί η σχέση με τον πηλό. Δεν βγαίνουν πολλά χρήματα, αλλά υπάρχει ψυχή μέσα σε κάθε αντικείμενο.»
Το αύριο των Μαργαριτών – και της παράδοσης
Αν και η κεραμική εξακολουθεί να αποτελεί κομμάτι της ταυτότητας του χωριού, το μέλλον της εξαρτάται από το αν η νέα γενιά θα επιλέξει να συνεχίσει. Τα παιδιά της κ. Δανδόλου ακόμα δεν έχουν αποφασίσει. Η τέχνη δεν είναι εύκολη, ούτε πάντα ανταποδοτική.
Όμως, το τουριστικό ενδιαφέρον για τις Μαργαρίτες ενισχύει την ελπίδα ότι η τέχνη αυτή μπορεί να συνεχίσει να ζει. Και όσο υπάρχουν άνθρωποι που τιμούν τον πηλό και την ιστορία του, το χωριό θα συνεχίσει να «γυρίζει» γύρω από τον τροχό της δημιουργίας.
Ένας ταπεινός ναός με βυζαντινό μεγαλείο στο κέντρο του χωριού
Στην καρδιά του παραδοσιακού οικισμού των Μαργαριτών Ρεθύμνου, ανάμεσα σε εργαστήρια κεραμικής και στολισμένες αυλές, στέκει διακριτικά αλλά επιβλητικά ο μονόχωρος καμαροσκέπαστος ναός του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου. Αν και εξωτερικά δεν εντυπωσιάζει με την πρώτη ματιά, ο ναός κρύβει έναν ανεκτίμητο θησαυρό θρησκευτικής και καλλιτεχνικής σημασίας: τοιχογραφίες του 15ου αιώνα που αποκαλύφθηκαν πρόσφατα κάτω από στρώματα σοβά.
Ανάμεσά τους δεσπόζει μια δραματική απεικόνιση της Δευτέρας Παρουσίας, ένα έργο με έντονα εκφραστικά στοιχεία που αποτυπώνει το θεολογικό πνεύμα της εποχής, μαζί με τέσσερις σκηνές από τη ζωή του Αγίου Ιωάννη, προστάτη του ναού και πνευματική αναφορά του χωριού. Παρά τις φθορές του χρόνου, οι τοιχογραφίες καταθέτουν μαρτυρία για την έντονη θρησκευτική και καλλιτεχνική δραστηριότητα του τόπου κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο.
Σήμερα, ο ναός λειτουργεί όχι μόνο ως χώρος λατρείας αλλά και ως σημείο πνευματικής περισυλλογής και ιστορικής μνήμης, προσελκύοντας επισκέπτες που αναζητούν την άυλη κληρονομιά του χωριού, σε ένα τοπίο όπου η ιστορία δεν είναι μουσειακή – αλλά ζωντανή, παλλόμενη και άμεσα βιώσιμη.
Από το πνευματικό στο φυσικό μεγαλείο: Φαράγγια, ποτάμια και χλωρίδα μοναδικής ομορφιάς
Αν η κεραμική και οι ναοί αποκαλύπτουν την πολιτισμική ταυτότητα των Μαργαριτών, το φυσικό περιβάλλον των γύρω χωριών – Ελεύθερνα, Ορθέ, Μαργαρίτες – συμπληρώνει τη συνολική εμπειρία με τρόπο βαθιά ενσώματο και βιωματικό.
Η ευρύτερη περιοχή διατρέχεται από μικρά φαράγγια και ποταμούς, όπως ο Μαργαριτιανός, που πηγάζει βόρεια και καταλήγει στον Γεροπόταμο, σχηματίζοντας ακανόνιστες, θεαματικές χαράδρες ανάμεσα σε λευκοκίτρινα στρώματα ασβεστόλιθου. Οι γεωλογικοί σχηματισμοί που παρατηρεί κανείς στην περιοχή αποτελούν αποτέλεσμα χιλιάδων ετών ανύψωσης και διάβρωσης, αποκαλύπτοντας όχι μόνο το ανάγλυφο της φύσης, αλλά και την υπομονή της.
Η περιοχή χαρακτηρίζεται από πλούσια, σπάνια χλωρίδα: από οριζοντιόκλαδα κυπαρίσσια που χαμηλώνουν σαν να αγκαλιάζουν τη γη, έως αρωματικά φυτά και αγριολούλουδα που μοσχοβολούν τον αέρα, η φύση συνομιλεί εδώ με την ιστορία σε κάθε βήμα.
Πεζοπορία ανάμεσα σε μνήμες και αισθήσεις: Διαδρομές που ενώνουν τον άνθρωπο με τον τόπο
Η επαφή με αυτό το μοναδικό μωσαϊκό πολιτισμού και φύσης δεν περιορίζεται στην απλή παρατήρηση. Η περιοχή διαθέτει ένα δίκτυο καλοσχεδιασμένων πεζοπορικών διαδρομών, που έχουν διαμορφωθεί με φροντίδα από τις Δημοτικές Αρχές και τοπικούς φορείς, για να προσφέρουν στον επισκέπτη μια ολιστική εμπειρία του τόπου.
Οι διαδρομές αυτές συνδέουν την πολιτιστική κληρονομιά με το φυσικό τοπίο, προσκαλώντας τον επισκέπτη να διασχίσει ένα βιωματικό ταξίδι από το αγγειοπλαστείο στο φαράγγι, από το μικρό ξωκλήσι στο ρέμα του Μαργαριτιανού. Κάθε βήμα κουβαλάει και ένα ίχνος της ιστορίας, της τέχνης ή της βιοποικιλότητας του τόπου.
Δεν πρόκειται για ένα τουριστικό προϊόν «προκάτ», αλλά για μια αυθεντική προσέγγιση βιωματικού τουρισμού, που βασίζεται στην προστασία και ανάδειξη των τοπικών πόρων, με σεβασμό στον ρυθμό της φύσης και της κοινότητας.
Η πολιτιστική και περιβαλλοντική ταυτότητα ως θεμέλιο για ένα άλλο μοντέλο ανάπτυξης
Όσα συνθέτουν το «πρόσωπο» των Μαργαριτών – ο ναός, τα κεραμικά, τα φαράγγια, τα μονοπάτια – δεν αποτελούν ξεχωριστά αξιοθέατα, αλλά κομμάτια μιας ενιαίας, ζωντανής ταυτότητας. Η σύνδεση της πνευματικότητας με τη φύση, της τέχνης με το περιβάλλον, δείχνει τον δρόμο για μια εναλλακτική προσέγγιση της τοπικής ανάπτυξης, μακριά από τον ευκαιριακό τουρισμό και την αλλοίωση της παράδοσης.
Η άλλη όψη του Μυλοποτάμου
Με αφορμή την επίσκεψή μας στο χωριό Μαργαρίτες, μιλήσαμε με τον δήμαρχο του Δήμου Μυλοποτάμου, κ. Γιώργος Κλάδο.
Όταν ακούμε για τον Μυλοπόταμο στα δελτία ειδήσεων, συχνά οι αναφορές έχουν να κάνουν με αρνητικά περιστατικά. Όμως, υπάρχει μια πολύ διαφορετική πραγματικότητα, γεμάτη ζωή, παράδοση, πολιτισμό και δημιουργία, όπως αυτή που αποτυπώνεται μέσα από τη ζωή στο χωριό Μαργαρίτες. Μας μίλησε για αυτή την πολλές φορές κρυμμένη πίσω από τις άσχημες ειδήσεις αλλά ουσιώδη και πιο σημαντική πλευρά της ζωής στην περιοχή που αξίζει να αναδειχθεί.
«Να ξέρετε ότι στην Ελλάδα πουλάνε μόνο οι κακές ειδήσεις. Είναι πολύ περισσότερα τα θετικά στον τόπο μας σε σχέση με τα ελάχιστα αρνητικά», τονίζει.
Ο δήμαρχος επισημαίνει πως η ειδησεογραφία αδικεί τον τόπο του, καθώς «οι δημοσιογράφοι γράφουν μόνο τα δυσάρεστα που πουλάνε και δεν γράφουν για τα ευχάριστα». Και παραθέτει ένα παράδειγμα που ανατρέπει την κυρίαρχη εικόνα:
«Ξέρετε, το ένα σχολείο κλείνει το ένα μετά το άλλο στην Κρήτη, μα και σε όλη την επικράτεια. Και όμως εμείς εδώ στον Μυλοπόταμο εγκαινιάζουμε κι ένα καινούργιο σχολείο κάθε χρόνο. Αλλά αυτά δεν τα λέει κανείς».
Μαργαρίτες: Όταν η κεραμική παράδοση συνδυάζεται με την αγροτική ζωή και τον τουρισμό
Το χωριό Μαργαρίτες αποτελεί ένα ζωντανό υπόδειγμα για το πώς η παράδοση και ο τουρισμός μπορούν συνυπάρξουν χωρίς να αλλοιώσουν τον χαρακτήρα μίας περιοχής και να διαμορφώσουν έναν μοναδικό κοινωνικό και πολιτιστικό ιστό.
Οι Μαργαρίτες καταφέρνουν να κρατήσουν τους κατοίκους. Ανθούν. Και αυτή άνθηση συμβαίνει με φόντο το φαινόμενο της ερημοποίησης των μικρών χωριών στην Κρήτη.
Ο δήμαρχος αναγνωρίζει τη δυναμική των Μαργαριτών, χωρίς όμως να ξεχνά την ευρύτερη εικόνα του Δήμου. Οι Μαργαρίτες δεν είναι η εξαίρεση, αλλά ο κανόνας:
«Στο δήμο το δικό μας, όχι μόνο οι Μαργαρίτες, αλλά τα χωριά σχεδόν όλα είναι ζωντανά. Ο πληθυσμός αυξάνεται και δε μειώνεται. Κάτι καλό γίνεται λοιπόν εδώ. Και με τη γεωργία και με τον τουρισμό».
Πολιτισμός ως μοχλός ανάπτυξης: Το παράδειγμα των “Μπουνταλιών”
Ιδιαίτερη αναφορά κάνει ο κ. Κλάδος στην πολιτιστική δράση των Μαργαριτών.
«Το ξέρετε ότι το χωριό έχει την πιο δυνατή θεατρική ομάδα στην Κρήτη, μία από τις πιο καλές στην Ελλάδα, τα Μπουντάλια; Πάνω σε αυτό είμαστε στην τελική φάση των εγκρίσεων να τους κάνουμε κι ένα θέατρο στις Μαργαρίτες. Είναι ό,τι πιο σημαντικό μπορεί να γίνει σε μία περιοχή για τα πολιτιστικά».
Ο σχεδιασμός για νέο θέατρο στις Μαργαρίτες εντάσσεται σε μια γενικότερη προσπάθεια να ενισχυθεί η πολιτιστική ταυτότητα του Δήμου, ως αναπόσπαστο στοιχείο της τοπικής ανάπτυξης.
Ο Μυλοπόταμος πέρα από τα στερεότυπα
Ο Μυλοπόταμος δεν περιορίζεται μόνο στις Μαργαρίτες. Ο δήμαρχος αναφέρεται και σε άλλα χωριά που παρουσιάζουν έντονη τουριστική και πολιτιστική δραστηριότητα:
«Είναι του παραλιακού μετώπου τα χωριά, είναι οι Σίσσες, το Μπαλί, το Πάνορμο, το Πέραμα, τα μεγάλα τα ορεινά χωριά, Λιβάδια – Ζωνιανά, το Μελιδόνι που είναι και η πολιτιστική πρωτεύουσα του Μυλοποτάμου».
Μάλιστα, στο ιστορικό χωριό Αξός σύντομα θα προχωρήσουν και ανασκαφές που, όπως αποκαλύπτει ο δήμαρχος, είχαν να γίνουν από το 1899 από την Ιταλική Αρχαιολογική Υπηρεσία.
«Περιμένουμε την απάντηση του Υπουργείου και έχουμε εξασφαλίσει τη χρηματοδότηση και θα προχωρήσουν μετά από πάρα πολλά χρόνια οι εργασίες. Η Αξός… ήταν το 6ο πιο δυναμικό βασίλειο στην Κρήτη, το οποίο βρίσκεται στον δικό μας Δήμο».
Η πικρία για τη στοχοποίηση της περιοχής
Ο κ. Κλάδος εκφράζει την ενόχλησή του για τη μονόπλευρη παρουσίαση της περιοχής στα ΜΜΕ. Φέρνει ως παράδειγμα μια υπόθεση από το παρελθόν:
«Πριν κάμποσα χρόνια ακούσαμε στα κανάλια ότι στα Ζωνιανά Μυλοποτάμου βρέθηκε μία φυτεία με 109 δενδρύλλια χασίσι. Την ίδια μέρα στο Κιλκίς βρεθήκανε 68.000 δενδρύλλια χασίς. Σε πληροφορώ ότι πουλούσε στις ειδήσεις το θέμα των Ζωνιανών ένα μήνα και για το Κιλκίς ακούστηκε μόλις μία φορά. Δε μπορούν να μας αμαυρώνουν συνέχεια! Εμείς έχουμε πολύ καλύτερα πράγματα να δείξουμε».
Και καταλήγει με σαφή αιχμή για τις επιλεκτικές ευαισθησίες των ελεγκτικών μηχανισμών:
«Δύο ΑΦΜ στην Μακεδονία πήραν από 30 εκατομμύρια. Γιατί ακούγεται μόνο ο Μυλοπόταμος και κατ’ επέκταση η Κρήτη; Μας έχουν βάλει στο στόχο και αυτό μας ενοχλεί όλους. Ελάτε στον Μυλοπόταμο να δείτε την άλλη όψη του νομίσματος, την πραγματική εικόνα της φιλοξενίας στον τόπο μας».
