Από τα πειράματα του CERN στα σχολεία

Πριν μερικές μέρες έγραψα πώς γίνεται το εκπαιδευτικό μας σύστημα να ζητά από υποψηφίους των Πανελλαδικών εξετάσεων να αποτυπώσουν σε 400 λέξεις τις σκέψεις τους για τη δημιουργικότητα εντός και εκτός σχολείου.

Σήμερα επανέρχομαι – και αυτή τη φορά όχι με κριτική, αλλά με δεδομένα πεδίου από την πρόσφατη ερευνητική μου δραστηριότητα στο CERN όπου εργάστηκα για 8 χρόνια στις ομάδες εκπαίδευσης και διάχυσης της έρευνας του μεγαλύτερου εργαστηρίου φυσικής στον κόσμο.

Θα αναφερθώ σε δύο εκπαιδευτικά προγράμματα που γεννήθηκαν λίγο έξω από τη Γενεύη αλλά μεγάλωσαν εντός και εκτός εκατοντάδων πρωτοβάθμιων και δευτεροβάθμιων σχολεία της Ελλάδας, της Μ. Βρετανίας και της Ιταλίας, μέσα από τα οποία διαπίστωσα πώς αλλάζει η αίσθηση μαθητών και εκπαιδευτικών όταν το σχολείο ανοίγει παράθυρα στη σύγχρονη επιστήμη, την τέχνη και τον κόσμο γύρω τους.

Παίζοντας με τα πρωτόνια

Η ιστορία του «Παίζοντας με τα πρωτόνια» ξεκινάει με δέκα Έλληνες δασκάλους το καλοκαίρι του 2016, οι οποίοι συμμετείχαν στο πρώτο οργανωμένο πρόγραμμα επιμόρφωσης του CERN στοχεύοντας πρωτοβάθμιους εκπαιδευτικούς.

Το 2018, το πρόγραμμα άνοιξε σε Βρετανούς συναδέλφους τους. Μέσα σε τρία χρόνια, χάρη στη συνεργασία εθνικών ερευνητικών ινστιτούτων, ομάδων του CERN, κοινωφελών ιδρυμάτων, παιδαγωγών της επιστήμης και ευρωπαϊκά χρηματοδοτούμενων έργων –όλοι ισότιμα μέλη μιας δυναμικής κοινότητας μάθησης– κάθε συμμετέχων εκπαιδευτικός μετέφερε την επιμορφωτική εμπειρία του σε 173 μαθητές, έξι συναδέλφους και τρία σχολεία, αποτελώντας έτσι πολλαπλασιαστή που συνέβαλε στη βιωματική συμμετοχή πάνω από 5000 μαθητών σε δημιουργικές δράσεις εντός και εκτός σχολείου στις δύο χώρες.

Τέχνη και επιστήμη στην Ιταλία

Την ίδια χρονιά, το 2016, ξεκινήσαμε σε συνεργασία με το Ιταλικό Ινστιτούτο Πυρηνικής Φυσικής ένα υβριδικό πρόγραμμα STEAM με στόχο να φέρει μαθήτριες και μαθητές Λυκείου σε δημιουργικό διάλογο με την έρευνα και τεχνολογία αιχμής στη σωματιδιακή φυσική, αξιοποιώντας τις εικαστικές τέχνες ως «κοινή γλώσσα» διεπιστημονικής νοηματοδότησης μεγάλων ανακαλύψεων και ακόμη μεγαλύτερων αναπάντητων ερωτημάτων της φυσικής και της κοσμολογίας.

Εφαρμόζοντας δημιουργικές παιδαγωγικές μεθόδους σε περιβάλλοντα τυπικής και άτυπης μάθησης, οι μαθητές επισκέφθηκαν εργαστήρια, μουσεία και χώρους τέχνης, μίλησαν με ερευνητές και καλλιτέχνες, και πειραματίστηκαν με ανοιχτά δεδομένα των πειραμάτων του Μεγάλου Αδρονικού Επιταχυντή. Στη συνέχεια, μαθητικές ομάδες δημιούργησαν εικαστικά έργα, τα οποία παρουσιάστηκαν σε εκθέσεις σε μουσεία και άλλους χώρους με την υποστήριξη πανεπιστημίων και δημοτικών αρχών από τη Νάπολη έως το Μιλάνο.

Το πρόγραμμα κορυφώνεται με έναν εθνικό διαγωνισμό, συνοδευόμενο από διάφορα βραβεία, συμπεριλαμβανομένης μιας εβδομαδιαίας επίσκεψης στο CERN για τους «μεγάλους» νικητές.

Τι είδαμε στην πράξη

Η αξιολόγηση του «Παίζοντας με τα πρωτόνια» [1] έδειξε ότι όλοι ανεξαιρέτως οι δάσκαλοι ένιωσαν πιο δημιουργικοί στη διδασκαλία της επιστήμης, ενώ το 96% αισθάνθηκε μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση να επικοινωνήσει περίπλοκες έννοιες φυσικής και ειδικότερα βασικές αρχές σωματιδιακής φυσικής και κοσμολογίας.

Ταυτόχρονα, διάφορα μαθητικά πρότζεκτ κέρδισαν βραβεία και το κυριότερο τροφοδότησαν μαθητές και γονείς τοπικών και στην πλειοψηφία τους απομακρυσμένων και μη προνομιούχων περιοχών με ευφάνταστους τρόπους να αντιλαμβάνονται και να μιλούν για το Big Βang, το σωματίδιο Higgs, το σύμπαν και τη θέση μας σε αυτό. Το σημαντικότερο μάθημα, όμως, ήταν ότι η αλλαγή δεν έμεινε στο CERN: οι εκπαιδευτικοί γύρισαν πίσω και πολλαπλασίασαν την εμπειρία τους – απόδειξη ότι η δημιουργικότητα μεταδίδεται πιο αποτελεσματικά σε ενεργές κοινότητες πρακτικής, παρά σε μεμονωμένους “ήρωες”.

Η αξιολόγηση της δράσης στην Ιταλία [2] έδειξε ότι προγράμματα που συνδυάζουν την τέχνη με την επιστήμη ενισχύουν τη γνωστική δημιουργικότητα των εφήβων, η οποία με τη σειρά της μπορεί να ωθήσει τη διάθεσή τους να ακολουθήσουν στο μέλλον επιστημονική σταδιοδρομία. Ωστόσο, τα δεδομένα αποκάλυψαν και κάτι κρίσιμο: στα κορίτσια, ο διαγωνιστικός χαρακτήρας του προγράμματος λειτούργησε ως εξωτερικό αντικίνητρο αφού φάνηκε να αναπαράγει έμφυλα στερεότυπα στην επιστήμη.

Κάτι σημαντικό που μάθαμε είναι ότι η καλλιέργεια της δημιουργικότητας χρειάζεται προσεκτικό σχεδιασμό ώστε να υποστηρίζει όλους τους μαθητές, αλλιώς οι ίδιοι μηχανισμοί που την ενισχύουν για κάποιους ενδεχομένως να την υποσκάπτουν για κάποιους άλλους.

Όταν τα τεστ δεν λένε όλη την αλήθεια

Οι περισσότεροι, συμπεριλαμβανομένου του γράφοντος, βασιζόμαστε στα αποτελέσματα του διεθνούς διαγωνισμού PISA για να αξιολογήσουμε την ποιότητα των εθνικών συστημάτων σχολικής εκπαίδευσης. Για πρώτη φορά στην ιστορία του θεσμού, η PISA αξιολόγησε πέρυσι τη δημιουργική σκέψη.

Τα αποτελέσματα για την Ελλάδα ήταν κάτω από το μέσο όρο των χωρών του ΟΟΣΑ. Τα αποτελέσματα της PISA συχνά εξετάζονται όχι μόνο ως δείκτες απόδοσης, αλλά και ως αφετηρία για βελτιώσεις στα ίδια τα εργαλεία αξιολόγησης.

“Διαβασμένα” μέσα από μια νέα μελέτη, τα αποτελέσματα για τη δημιουργική σκέψη υποδεικνύουν ότι η αύξηση και μόνο δημιουργικών δραστηριοτήτων μπορεί να συσχετίζεται ακόμη και αρνητικά με τις μαθητικές επιδόσεις στο αντίστοιχο τεστ της PISA. Και αυτό, σύμφωνα με την ίδια μελέτη, μπορεί να οφείλεται είτε σε ζητήματα μέτρησης (π.χ. υπερεστίαση στη χρηστικότητα), είτε στο ότι οι δραστηριότητες αυτές συχνά δεν είναι καλά δομημένες ώστε να αποτυπώσουν τη δημιουργική σκέψη στο τεστ της PISA.

Το εύρημα προειδοποιεί: δεν αρκεί να γεμίσουμε το ωρολόγιο πρόγραμμα με “δημιουργικά” και “καινοτόμα” πρότζεκτ αλλά απαιτείται έμφαση στην ποιότητα, αναστοχασμός και γέφυρες μεταφοράς γνώσης μέσα και έξω από το σχολείο.

Το νήμα που ενώνει είναι η εμπιστοσύνη

Με αφορμή τα αποτελέσματα της PISA για τη δημιουργική σκέψη των μαθητών, είχα συνομιλήσει με τον επικεφαλής εκπαίδευσης και δεξιοτήτων του ΟΟΣΑ, Andreas Schleicher, ο οποίος είναι και υπεύθυνος για την PISA. «Η οικοδόμηση εμπιστοσύνης είναι ο πιο υποσχόμενος τρόπος να προωθήσουμε σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήματα υψηλής απόδοσης», είχε αναφέρει σε σχετική συνέντευξη για το News247.

Και οι δύο πρωτοβουλίες που ανέφερα παραπάνω συμβαδίζουν με αυτό: προσφέραμε ευκαιρίες σε εκπαιδευτικούς και μαθητές να πειραματιστούν χωρίς τον φόβο της αποτυχίας, τους δώσαμε ανοιχτή πρόσβαση σε ποιοτικό περιεχόμενο και τους αφήσαμε ελεύθερους να το προσαρμόσουν αλλά και να τις εμπλουτίσουν στο δικό τους πλαίσιο. Η εμπιστοσύνη –όχι η επιτήρηση– ήταν αυτή που ενίσχυσε τη δημιουργικότητά τους.

Πέντε μαθήματα από το πεδίο

Συνοψίζοντας, θα διέκρινα πέντε περιοχές οι οποίες, σύμφωνα με την εμπειρία μου στο πεδίο, απαιτούν προσοχή:

1. Κοινότητα πριν το περιεχόμενο: δίκτυα εκπαιδευτικών που μοιράζονται ιδέες είναι πιο ισχυρά από κάθε σεμινάριο επιμόρφωσης.
2. Δημιουργικότητα χωρίς έμφυλα φίλτρα: σχεδιασμός δραστηριοτήτων που αποφεύγει τον ανταγωνισμό, όπως συχνά γίνεται στο πλαίσιο μαθητικών διαγωνισμών, όπου ευδοκιμούν στερεότυπα.
3. Γέφυρες μεταφοράς γνώσης: ρητός αναστοχασμός ώστε οι δεξιότητες δημιουργικότητας να περνούν από το επιστημονικό εργαστήριο στη ζωή του σχολείου.
4. Αξιολόγηση: εργαλεία αξιολόγησης που ζυγίζουν πρωτοτυπία και χρησιμότητα.
5. Εμπιστοσύνη ως πολιτική επιλογή: πόροι, χρόνος και ελευθερία στους εκπαιδευτικούς να πειραματιστούν — χωρίς αυτό το τρίπτυχο, κάθε επιμόρφωση είναι καταδικασμένη να ξεφουσκώσει.

Αν κάτι έμαθα συντονίζοντας εκπαιδευτικά προγράμματα στο CERN, είναι ότι η ανάπτυξη της δημιουργικότητας αποτελεί μια δομημένη παιδαγωγική διαδικασία που παράγει μοναδικά μαθησιακά αποτελέσματα σε περιβάλλοντα ανοιχτά, ανεκτικά στο λάθος και γενναιόδωρα στην εμπιστοσύνη. Αν το ελληνικό σχολείο θέλει πραγματικά να τη βάλει στο κέντρο, ας τολμήσει να ανοίξει τις πόρτες του στον έξω κόσμο και να δώσει στους ανθρώπους του την άδεια να πειραματιστούν, να παίξουν – με πρωτόνια ή χωρίς.

Φέτος ζητήθηκε από τους μαθητές να γράψουν για τη δημιουργικότητα. Ας φροντίσουμε του χρόνου να έχουν κάτι πιο αυθεντικό να μεταφέρουν στο χαρτί – γιατί θα το έχουν πρώτα ζήσει.

 

[1] Alexopoulos, A., Pavlidou, M., & Cherouvis, S. (2019) ‘Playing with Protons’: a training course for primary school teachers at CERN. Physics Education, 54, 015013.

[2] Alexopoulos, A., et al. (2021) The colours of the Higgs boson: a study in creativity and science motivation among high -school students in Italy. Smart Learning Environments, 8, 23.