Προς έναν νέο κλιματικό συμβιβασμό;

*O Ιάσων Ζαρίκος, ιστορικός, επιστημονικός υπεύθυνος του προγράμματος «Κλιματική Κρίση και οι Ιδεολογίες του 21ου Αιώνα» της Ακαδημίας Αθηνών, μεταδιδακτορικός Ερευνητής ΕΚΠΑ – Άρθρο ενόψει της διάλεξης του Ι. Ζαρίκου στο Ινστιτούτο ΕΝΑ με θέμα «Κλιματική αδράνεια: Αίτια και τρόποι υπέρβασης» (Τετάρτη 28/5 στις 18:00 – Ζαλοκώστα 8, Αθήνα)

Ιανουάριος του 2025. O Ντόναλντ Τραμπ έχει επανέλθει στην προεδρία των Ηνωμένων Πολιτειών ηγούμενος μιας Δεξιάς που νεωτερίζει ιδεολογικά με πολλούς τρόπους: καταγγελία του ελευθέρου εμπορίου, συμπόρευση με το αντι-χριστιανικό ήθος του Ίλον Μασκ, γενναίες -καίτοι ελάχιστα πειστικές- απειλές για προσαρτήσεις εδαφών στο δυτικό ημισφαίριο.

Οι νεωτερισμοί αυτοί τεκμηριώνουν την εκτυλισσόμενη ενδόρρηξη της Δεξιάς. Από την άλλη, ο Τραμπ δεν νεωτερίζει σε όλα: μια από τις πρώτες κινήσεις του ήταν η απόσυρση από την Συμφωνία των Παρισίων. Ορμώμενος από έναν χώρο, ο οποίος διαχρονικά καταγγέλλει κάθε πρωτοβουλία οικολογικού μετασχηματισμού ως αντιεπιστημονική, ανήθικη ή κρυπτοσοσιαλιστική πρωτοβουλία των «ελίτ», ο νέος πρόεδρος κατέστησε σαφές ότι δεν πρόκειται να διακινδυνεύσει την οικονομική αλκή των ΗΠΑ χάριν των κλιματικών δεσμεύσεων (The White House Putting America first in international environmental agreements, 20.01.2025).

Το ενδιαφέρον όμως στην ανακοίνωση του Λευκού Οίκου είναι η καύχηση ότι οι ΗΠΑ έχουν μειώσει ούτως ή άλλως τις εκπομπές τους. Ερχόμενη από έναν πρώην αρνητή, η τοποθέτηση αυτή τεκμηριώνει την συρρίκνωση της επιρροής των κλιματικών αρνητών. Αποκαλύπτει επίσης το πεδίο του εκκολαπτόμενου συμβιβασμού της νέας διεθνούς Δεξιάς με τους ιδεολογικούς της αντιπάλους: η κλιματική αλλαγή είναι γεγονός και οι εκπομπές πρέπει να μειωθούν, ωστόσο οι προθεσμίες του Παρισίου που προέβλεπαν απανθρακοποίηση μέχρι το 2050 θα αγνοούνται.

Για τους αντιπάλους της νέας Δεξιάς, ο συμβιβασμός αυτός δεν θα σηματοδοτήσει κάποια τραυματική ενδόρρηξη. Ο μείζων φιλελευθερισμός αναγνωρίζει εδώ και κάποια χρόνια την κλιματική αλλαγή ως σοβαρό κίνδυνο για την ανθρωπότητα, αλλά αυτή η αναγνώριση δεν έχει οδηγήσει σε κάποια συντονισμένη ιδεολογική κινητοποίηση: οι στόχοι του Παρισίου έχουν πρακτικώς απολεσθεί, οι εκπομπές συνεχίζουν να αυξάνουν ενώ το 2023 τα ορυκτά καύσιμα μετείχαν κατά 80% του παγκοσμίου ενεργειακού μίγματος (IEA, World Energy Outlook 2024, 24).

Στην ίδια προοπτική, και παρά την ρητή προειδοποίηση, ότι επιβάλλεται να σταματήσει κάθε νέα έρευνα για ορυκτά καύσιμα, δεκάδες κράτη συνεχίζουν να αναζητούν νέα κοιτάσματα. Ένα ελληνικό στιγμιότυπο είναι αποκαλυπτικό: απροσδιόριστα εκνευρισμένος με τις πρώην δεσμεύσεις του, ο Έλληνας πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης δήλωσε πρόσφατα ενοχλημένος με την δαιμονοποίηση του φυσικού αερίου υποσχόμενος 30, 40 ή και 50 χρόνια περαιτέρω καύσης του.

Το συμπέρασμα είναι σαφές: ενεργειακή μετάβαση συμβαίνει πράγματι, αλλά οι προθεσμίες της τελούν υπό αναστολή.

Η διαχρονική κλιματική αδράνεια οφείλει να ερμηνευθεί συστηματικά και σε βάθος χρόνου. Η οικονομία του κειμένου επιτρέπει μόνο τρεις βασικές επισημάνσεις.

Πρώτη επισήμανση είναι ότι η κλιματική αδράνεια οφείλει να μελετηθεί υπό το πρίσμα της ιστορίας των σύγχρονων ιδεολογιών. Πρέπει να μελετηθεί δηλαδή ως φιλελεύθερο, νεοφιλελεύθερο και σοσιαλιστικό διακύβευμα και όχι ως σύγκρουση επιστήμης και πολιτικής, του «ορθολογισμού» με τους αντιπάλους του ή υπεύθυνων πολιτικών και «λαϊκιστών» ψηφοθηρών .

Δεύτερη επισήμανση: οι διανοητικές ρίζες της αδράνειας πρέπει να αναζητηθούν (και) στην δεκαετία του 1970 όταν, στο πλαίσιο της μεγάλης διεθνούς συζήτησης για τα Όρια στην Ανάπτυξη, διαμορφώθηκε η εικόνα του οικολογισμού ως βεβιασμένης και κινδυνολόγου ιδεολογίας η οποία πρέπει να υποχωρήσει – όπως και πράγματι έπραξε – σε μια θέση υπομνηστή της σημασίας του «περιβάλλοντος» και της ανάγκης για ένα πιο πράσινο, «βιώσιμο» μέλλον που θα καταφτάσει χωρίς απαιτήσεις και με μηδενικό κοινωνικό κόστος.

Τρίτη επισήμανση: κατόπιν αυτής της διαμάχης και συνεπικουρούμενος από την νίκη στον Ψυχρό Πόλεμο, ο μείζων φιλελευθερισμός εγγυήθηκε όχι το Τέλος της Ιστορίας (αυτό είναι μια βολική παρανόηση των αντιπάλων του) αλλά την θεμελιώδη ευστάθεια του κόσμου μας.

Ως τεκμήρια για την ανθεκτικότητα του κόσμου, ο φιλελευθερισμός προσκόμιζει εδώ και δεκαετίες ένα πλήθος στατιστικών δεικτών. Η αύξηση του προσδοκίμου ζωής, της εγγραμματοσύνης, των παγκοσμίων δαπανών για υγεία και από την άλλην, η μείωση της απόλυτης φτώχειας, της παιδικής εργασίας αλλά, πιο στοχευμένα, και των θανάτων από φυσικές καταστροφές επιστρατεύονται εδώ και δεκαετίες για να αποδείξουν την ανθεκτικότητα και διαρκή πρόοδο του κόσμου μας και, συνεπώς, τα σαθρά θεμέλια της πράσινης «θεολογίας» για να χρησιμοποιήσω μιαν έκφραση του Economist (The Economist, “Clear thinking needed’, 28. 11. 2015).

Πρέπει να σημειωθεί ότι αυτά τα στατιστικά δεν τα διακινούν μόνο νεοφιλελεύθεροι σκεπτικιστές για την σημασία του κλιματικού επιδίκου αλλά και άνθρωποι που αναγνωρίζουν τα υψηλά διακυβεύματα και την διαχρονική ολιγωρία των κρατών της υφηλίου. Το παράδειγμα της Χάνας Ρίτσι (Hannah Ritchie), Διευθύντριας Ερεύνης του Our World in Data, είναι αποκαλυπτικό: στο πρόσφατο βιβλίο της «Not the End of the World» (2024), η κλιματικώς εγρήγορη συγγραφέας καταφάσκει την συνέχεια του κόσμου μας υποστηρίζοντας πως παρά τα ογκούμενα προβλήματα, οι μεγάλοι στατιστικοί δείκτες τεκμηριώνουν την συνεχιζόμενη πρόοδο του κόσμου.

Όπισθεν των ρητορικών παλινωδιών και της διακυμάνσεως των συγκυριών, ανθεκτική έναντι των πληθαινουσών κλιματικών καταστροφών στέκεται η φιλελεύθερη πίστη ότι η πορεία του κόσμου δεν πρόκειται να εκτροχιαστεί. Η ιδεολογία είναι παραγωγός γνώσεως και χρόνου: πέραν των εταιρικών «συμφερόντων» ή της «εγκληματικής ανευθυνότητας» που οι πολιτικοί χρεώνουν τελετουργικά ο ένας στον άλλο, η θεμελιώδης βεβαιότητα του φιλελεύθερου κοσμοειδώλου ότι το πλανητικό μέλλον δεν θα προσκρούσει στον ύφαλο της κλιματικής μεταβολής.

Ο Κυριάκος Μητσοτάκης καταφάσκει την συνέχεια του κόσμου μας, δηλαδή την εγκυρότητα της φιλελεύθερης κοσμοεικόνας. Την συνέχεια του κόσμου μας καταφάσκει επίσης, η από άλλες ιδεολογικές αφετηρίες εκκινούσα, άποψη πως τα κλιματικά μέτρα πρέπει να έχουν ανεπαίσθητο κόστος ή η απροθυμία οποιουδήποτε να αμφισβητηθεί η επάρκεια των (πρωτοποριακών συγκριτικά αλλά κλιματικώς ανεπαρκών) εξαγγελιών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Την ίδια ευστάθεια προεξοφλεί η πρόσφατη πρωτοβουλία του Προέδρου της Βραζιλίας Λούλα να αδειοδοτήσει έρευνα για νέα κοιτάσματα υδρογονανθράκων στο Δέλτα του Αμαζονίου.

Κακώς λοιπόν επινοούμε αντιφάσεις ή υποκριτές: o Λούλα προστατεύει πράγματι την κρίσιμη μεθόριο του Αμαζονίου αλλά δεν προσυπογράφει τις προθεσμίες της απανθρακοποίησης٠ η Ελλάδα καλύπτει το 50,8% της ηλεκτρικής ζήτησης από ΑΠΕ (Φαίη Μακαντάση και Ηλίας Βαλεντής, Προκλήσεις και προοπτικές της διείσδυσης των ΑΠΕ στην ελληνική ηλεκτροπαραγωγή, (Διανέοσις 2025), 6) αλλά θα χρησιμοποιεί φυσικό αέριο πολύ μετά την παρισινή διορία του 2050, μια προθεσμία, άλλωστε, που Κίνα και Ινδία δεν έχουν προσυπογράψει ούτε διακηρυκτικά.

Αν έχουμε υπ’ όψιν τα ανωτέρω, καταλαβαίνουμε ότι το πεδίο συμβιβασμού με την οικοφοβική νέα Δεξιά είναι από δεκαετιών εδραιωμένο. Ο μείζων φιλελευθερισμός θα συνεχίσει να αποστρέφεται τους Τραμπ, Λεπέν και AfD αλλά θα δώσει την μάχη του σε άλλα πεδία: κλιματική διαιρετική τομή δεν πρόκειται να υπάρξει.

Η ιδεολογική αναστολή της Ανθρωποκαίνου δεν πρόκειται ασφαλώς να σταματήσει την φυσική εκδίπλωσή της. Το καλοκαίρι η Ελλάδα θα υποφέρει ξανά και έτσι θα επανέλθουμε εντός του μέλλοντός μας. Στο εποχικό πένθος επιβάλλεται όμως να αντιτάξουμε μια νέα επίγνωση٠ στον εκκρεμές της ιδεολογικής ταλάντευσης να αντιπροτείνουμε το νήμα μιας ιστορικής αφηγήσεως που ούτε θα υποτιμά τα διλήμματα της εποχής μας ούτε θα τα παρακάμπτει. Στο μέλλον της Ανθρωποκαίνου, αντιστοιχεί μια Ιστορία που δεν έχει ακόμα γραφτεί.

Διάλεξη του Ιάσονα Ζαρίκου στο ΕΝΑ / Τετάρτη 28 Μαΐου στις 18:00 – Κλιματική αδράνεια: Αίτια & τρόποι υπέρβασης