Ελένη Σικελιανός: “Όλα μου τα βιβλία είναι τρόποι να επουλώσω το τραύμα”

Με την ποιήτρια και συγγραφέα Ελένη Σικελιανός συναντηθήκαμε ένα ηλιόλουστο ανοιξιάτικο απόγευμα σε μια αυλή στο κέντρο της Αθήνας, που μύριζαν τα άνθη των αμυγδαλιών. Αφορμή για την όμορφη κουβέντα μας στάθηκε η επίσκεψη της στην Ελλάδα, για να παρακολουθήσει την παράσταση “Εσύ, η ζωώδης μηχανή“, στο θέατρο Rabbithole, σε παραγωγή της ομάδας “Νοσταλγία“.

Προπάππος της ήταν ο Άγγελος Σικελιανός, ποιητής, πέντε φορές υποψήφιος για το Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας και  προγιαγιά της η Εύα Πάλμερ-Σικελιανού, ήταν σκηνοθέτιδα. Η παράσταση βασίζεται στο ομώνυμο βιβλίο της συγγραφέως, η οποία εξερευνεί την ιστορία της γιαγιάς της Ελένης Παπαμάρκου, της “Χρυσής Ελληνίδας”, που ήταν χορεύτρια μπουρλέσκ με το ψευδώνυμο Μαλένα, το “Κορίτσι Λεοπάρδαλη” ή αλλιώς και “η πιο σκληροτράχηλη γυναίκα που έφαγε σίδερο και μάσησε ατσάλι επί προσώπου γης”, παντρεύτηκε πέντε φορές, έκανε τρία παιδιά και έζησε μια ζωή αντισυμβατική και μακριά από τα πρότυπα της δεκαετίας του ’50 στην Αμερική.

Κρατώ στα χέρια μου το βιβλίο και το ξεφυλλίζουμε μαζί. Ένα βιβλίο που συνδυάζει ποικιλία λογοτεχνικών ειδών, ακροβατεί στη φαντασία και την πραγματικότητα και υφαίνει το πορτρέτο της ζωής της ιδιαίτερης αυτής γυναίκας, που έζησε κουβαλώντας το τραύμα της μετανάστριας και της γυναικείας φύσης. Η Ελένη Σικελιανός αφηγείται την ιστορία της μέσα από τις αναμνήσεις της, από τις μνήμες που της διηγήθηκαν και εξηγεί πως το οικογενειακό τραύμα περνάει από γενιά σε γενιά.

Πώς προέκυψε η ιδέα του υβριδικού βιβλίου;

Η γιαγιά μου έζησε μια ζωή υπό διάλυση και δεν ήθελα να την αποτυπώσω ακόμα πιο διαλυμένη. Δεν ήθελα να αποτυπώσω όλες τις ιστορίες ρεαλιστικά. Και εδώ έρχεται η ποίηση.

Πώς ήταν να ανακαλύπτετε τη ζωή της γιαγιάς σας μέσα από έρευνα και αφηγήσεις;

Πρώτα από όλα πρόλαβα να την γνωρίσω. Πέθανε όταν ήμουν 15 χρονών, οπότε έχω μνήμες από εκείνη. Μάλιστα, τους τελευταίους μήνες της ζωή της, ζούσε στο σπίτι μας. Νομίζω ότι θα την έβλεπα πολύ διαφορετικά αν την συναντούσα τώρα. Ίσως να είχα καλύτερη άποψη για εκείνη. Αλλά ως παιδί, την έζησα πολύ έντονα, μου φαινόταν αρκετά τρομακτική, μερικές φορές ήταν ακόμα και βίαιη.Υπήρχαν αρκετές ασάφειες για μένα στην ιστορία της.

Ήταν αρκετά ενδιαφέρουσα, αλλά εγώ την φοβόμουν. Επίσης, η μαμά μου “κουβαλούσε” το δικό της τραύμα, αυτό που είχε από τον τρόπο που την μεγάλωσε. Όποτε, τη βίωσα και μέσα από το τραύμα της μητέρας μου, καθώς μεγάλωνα. Έτσι ήμουν επιφυλακτική. Το βιβλίο ήταν ένας τρόπος να “απελευθερωθώ” από αυτό το τραύμα. Μέσα από το βιβλίο, ανακαλύπτω το τραύμα της ζωής της γιαγιάς μου και τι ήταν αυτό που το δημιούργησε. Η γιαγιά μου λοιπόν, κουβαλούσε το τραύμα της προσφυγιάς, το τραύμα του να είσαι γυναίκα, η οποία μάλιστα δεν πρόκειται να να ζήσει μια συμβατική ζωή, ιδιαίτερα εκείνη την εποχή, στη δεκαετία του ‘50, που ήταν ακόμα πιο συντηρητική, με αρκετά ταμπού στην κοινωνία, ακόμα και της Αμερικής. Ήταν μια γυναίκα, η οποία είχε δεχθεί βία και σεξουαλική κακοποίηση. Όλα μου τα βιβλία, με διαφορετικούς τρόπους είναι τρόποι για να επουλωθεί το τραύμα – από οικογενειακά ζητήματα έως και περιβαλλοντικά.

Έκανα πολλή έρευνα για την ιστορία του Μπουρλέσκ και των θεαμάτων του τσίρκου, που συνδέονται αρκετά μεταξύ τους και με τις performances που έδινε η γιαγιά μου. Πιστεύω ότι σίγουρα ήθελε να γίνει καλλιτέχνις, αλλά ξαφνικά, απέκτησε τρεις κόρες και συνήθως ήταν μια ανύπαντρη μητέρα, αν και είχε παντρευτεί πολλές φορές (γέλια). Οπότε έγινε performer και έβγαζε χρήματα από αυτό.

Το στάδιο της δημιουργίας του βιβλίου με βοήθησε να επουλώσω το τραύμα που είχε στη σχέση με την γιαγιά μου και παράλληλα ήταν μια πράξη για τη μαμά μου. Όταν παρακολούθησα την παράσταση με έκανε να σκεφτώ ότι μοιάζω περισσότερο με την γιαγιά μου, μια γυναίκα που βγήκε στον κόσμο και προσπάθησε να γίνει καλλιτέχνης. Ως καλλιτέχνης, μπορεί να σταθούν στο δρόμο σου πολλά εμπόδια και να πεις ότι πρέπει να συνεχίσω ό,τι και αν γίνει. Οπότε είχε ενδιαφέρον το ότι ένιωσα πιο συνδεδεμένη με εκείνη, παρ’ όλο που η μητέρα μου ήταν εκείνη που πραγματικά έδωσε σκληρή μάχη για να σπάσει τον κύκλο της βίας.

Για εσ’ας ως καλλιτέχνιδα, από πού πηγάζει η δύναμη να συνεχίζετε; 

Όταν ήμουν νέα καλλιτέχνιδα, δεν είχε σημασία, ένιωθα ότι υπάρχει μια κινητήριος δύναμη που με ωθούσε να το κάνω, αυτό ήταν το μόνο πράγμα που έπρεπε να κάνω και δεν είχα επιλογή. Νομίζω ότι αυτό είναι το κλειδί, αλλά όσο μεγαλώνεις, γίνεται πιο δύσκολο. Στην πραγματικότητα, ξαφνικά σκέφτομαι, Θεέ μου, τι έκανα;

Η επικοινωνία και η συνεργασία με άλλους καλλιτέχνες, μουσικούς και κινηματογραφιστές, με τρέφει πολύ και με αναζωογονεί.  Το να συνδέομαι με την τέχνη άλλων ανθρώπων, αυτό είναι που με κρατάει σε εγρήγορση.

Υπάρχουν στιγμές που στο ορκίζομαι ότι νιώθω πως ο κόσμος είναι ένα καταστροφικό μέρος. Υπάρχει τόσο μεγάλη θλίψη που κουβαλάμε για όσα συμβαίνουν στον κόσμο – από τους βομβαρδισμούς στη Γάζα, μέχρι την κλιματική κρίση. Για μένα η λογοτεχνία, οι τέχνες και η μουσική είναι αυτό το μέρος που μπορούμε να βρούμε διαφυγή.

Η τέχνη είναι και ένας τρόπος για να επουλώσουμε τα τραύματά μας, όπως αναφέρετε, μιας και ξεκινήσατε αυτά τα βιβλία για να γράψετε για το τραύμα της οικογένειας σας και συνεπώς το δικό σας. Πότε θυμάστε τον εαυτό σας να έχει αυτή την ανάγκη να εκφράσει το τραύμα με αυτόν τον τρόπο;

Κανείς από την οικογένεια μου δεν έζησε μια κανονική ζωή. Εγώ μεγάλωσα μέσα σε συνθήκες φτώχειας. Δεν πήγαινα σε μουσεία ή σε καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, δεν είχα τέτοια ερεθίσματα.  Δεν μεγάλωσα μαζί με τον μπαμπά μου και την πλευρά των Σικελιανών. Εκείνος είχε μια πολύ δύσκολη ζωή, ήταν εθισμένος στα ναρκωτικά και πέθανε από υπερβολική δόση. Αυτή η ιστορία είχε κενά για εμένα και έπρεπε να τη μάθω μόνη μου όσο μεγάλωνα.

Η τέχνη υπήρχε στη ζωή μου αλλά δεν είχα τα μέσα να την αξιοποιήσω. Νομίζω πως ήθελα να αρχίζω να γράφω από όταν ήμουν 7 ετών, αλλά δεν το έκανα μέχρι να γίνω 20. ‘’Έπρεπε να κάνω κάτι πιο πρακτικό.

Αλλά καταφέρατε να γίνετε ποιήτρια και συγγραφέας. Μου είπατε νωρίτερα ότι αυτό που σας κρατάει είναι η συνεργασία και η γνωριμία με νέους καλλιτέχνες. Τώρα βρίσκεστε στην Ελλάδα για την παράσταση που βασίζεται στο βιβλίο σας. Θα θέλατε να μας μιλήσετε για αυτή τη συνεργασία;

Επικοινώνησαν μαζί μου πριν από περίπου έναν χρόνο για να μου πουν την ιδέα τους και να μπορέσουν να δημιουργήσουν την παράσταση. Ήρθα πέρσι το καλοκαίρι, γνώρισα τους συντελεστές, μου άρεσε πολύ η προσέγγισή τους και τους έδωσα το πράσινο φως. Πλέον έχει φύγει από τα χέρια μου. Όταν δημιουργείς κάτι και το δημοσιεύεις, παύει πια να είναι εξ ολοκλήρου δικό σου.

Είδατε την παράσταση; 

Ναι, τέσσερις φορές. Είδα μια πρόβα και μετά τρεις εκδοχές του έργου. Είναι πολύ παράξενο να βλέπεις την ιστορία της οικογένειάς σου στο θεατρικό σανίδι. Είναι διαφορετικό να το γράφεις, να το φαντάζεσαι στο μυαλό σου και να το προσφέρεις στο κοινό ως βιβλίο. Αλλά να βλέπεις σώματα να κινούνται σαν να είναι η οικογένειά σου… Είναι εντελώς διαφορετικό. Έκλαψα. Αρκετά. Υπάρχουν κάποιες σκηνές που είναι αρκετά έντονες.

Υπάρχει κάποια σκηνή που σας φάνηκε πιο… δύσκολη;

Ναι, νομίζω ότι έχω ας πούμε τρεις αγαπημένες σκηνές. Για παράδειγμα, υπάρχει μια πολύ εντυπωσιακή σκηνή σκηνοθετικά, όπου μια από τις ηθοποιούς βγαίνει από το έδαφος σαν να είναι ένα λουλούδι, μια ντάλια. Και μετά πέρασαν από αυτό σε μια σκηνή όπου ο πατέρας της γιαγιάς μου την κλείδωσε στην ντουλάπα για πολλές μέρες. Ήταν κάτι που όντως είχε συμβεί, ένα τραυματικό και βίαιο γεγονός στη ζωή της, το οποίο αποδόθηκε στην παράσταση με πολύ δυνατό τρόπο.

Ξεχωρίζετε κάποια ιστορία που συμπεριελάβατε στο βιβλίο και σας άγγιξε αρκετά;

Υπάρχουν και πολλές ιστορίες που δεν έβαλα στο βιβλίο γιατί ήταν αρκετά έντονες. Υπάρχει μια όμως που είναι και στην παράσταση. Δεν είναι μια εύκολη ιστορία. Η γιαγιά μου κακοποιήθηκε σεξουαλικά, η μητέρα μου κακοποιήθηκε σεξουαλικά, ακόμα και εγώ η ίδια. Αφηγούμαι ένα όνειρο, όπου κάποιος είναι έτοιμος να κακοποιήσει την κόρη μου και τον πιάνω και του λέω, “Σταμάτα! Τόλμησες να αγγίξεις την κόρη μου;”  Και στο όνειρο λέει όχι. Και του λέω, “αν αγγίξεις την κόρη μου ή οποιοδήποτε άλλο παιδί, θα σε σκοτώσω”.

Όταν είσαι μητέρα και έχεις βιώσει κάποια άσχημα πράγματα, δε θέλεις το παιδί σου να βιώσει κάτι αντίστοιχα άσχημο. Νομίζω ότι είναι ένα από τα πιο δύσκολα πράγματα στην μητρότητα, το να ξεπεράσεις το τραύμα που έχεις στη ζωή σου και να βεβαιωθείς ότι το παιδί σου δεν θα το βιώσει κάτι ανάλογο.

Η πατριαρχία είναι ένα παγκόσμιο ζήτημα και στην Ελλάδα είναι ριζωμένο βαθιά μέσα στην κοινωνία. Τα τραύματα είναι πολλά και πρέπει συνεχώς να διασφαλίζουμε ότι οι κόρες μας, οι αδελφές μας, οι φίλες μας και κάθε γυναίκα έχουν ασφάλεια, γιατί έτσι όπως είναι διαμορφωμένη η κοινωνία, είμαστε ευάλωτες στη βία.

Άρα μιλάμε για μια παράσταση που μιλά για την έμφυλη βία και την πατριαρχία.

Βρήκα πολύ έξυπνο τρόπο να μιλήσουμε για τα έμφυλα ζητήματα μέσω του θεάτρου. Νομίζω ότι με αυτόν τον τρόπο η τέχνη μπορεί να συμβάλλει στα ζητήματα ισότητας φύλου και στο να διαμορφώνεται μια κοινωνία λιγότερο πατριαρχική. Πρέπει να είμαστε προσεκτικές, αλλά να έχουμε φωνή και να μην αφήνουμε κανέναν να κυριαρχήσει στην καθημερινότητα μας. Μέσα από το βιβλίο λοιπόν, η γιαγιά μου δεν είναι απαραίτητα ένα πρότυπο, αλλά ένα παράδειγμα μιας γυναίκας που δίνει δύναμη σε άλλες γυναίκες, να ζήσουν όπως επιθυμούν. 

Ποια ήταν η αντίδραση της μητέρας σας όταν δημοσιεύθηκε αυτό το βιβλίο;

Κάθε συγγραφέας ή καλλιτέχνης, που δουλεύει με το οικογενειακό του υλικό αντιμετωπίζει κάποια ηθικά διλήμματα. Πάντα  στέλνω στα μέλη της οικογένειάς μου το χειρόγραφο, ούτως ώστε να γνωρίζουν ότι το βιβλίο πρόκειται να βγει και τους ρωτάω αν υπάρχει κάτι που θέλουν να αφαιρέσω.

Και πάντα λένε “όχι, όχι, είναι υπέροχο”. Και όταν βγαίνει το βιβλίο, είναι αναστατωμένοι.Έτσι σε αυτό το βιβλίο, συμπεριλαμβάνεται μια συνέντευξη μαζί τους και στο τέλος υπάρχει ένα κεφάλαιο που τους αφήνω να διορθώσουν πράγματα από το βιβλίο. Και μου αρέσει πολύ αυτό. Ήταν τόσο αστείο γιατί διόρθωσαν ακόμα και πράγματα που μου είπαν αυτολεξεί.

Όταν πρωτοβγήκε το βιβλίο, η μητέρα μου, ήταν λίγο αναστατωμένη. Μετά από λίγες μέρες, ήταν τόσο χαρούμενη και τόσο περήφανη και αγόρασε 30 αντίτυπα και τα μοίρασε. Στη συνέχεια, κανόνισα ένα zoom με τους ηθοποιούς και τους συντελεστές της παράστασης, ώστε να συναντήσουν τη μαμά μου στο και να παρακολουθήσει την πρώτη πρόβα Ήταν πολύ χαρούμενη.

Έτσι όπως περιγράφετε την εναλλαγή των συναισθημάτων της πάντως, μου φαίνεται απόλυτα φυσιολογική. 

Όταν ζητάς από κάποιον και δίνει τη συγκατάθεσή του, αλλά μετά τη δημοσίευση, όλα τινάζονται στον αέρα και μετά όλα πάνε στραβά, είναι μια πρόκληση. Όταν όμως στο τέλος καταλήγουν όλα όπως πρέπει, τότε ναι, είναι αληθινό. Κάθε οικογένεια άλλωστε έχει τα πολύ δικά της μυστικά και  τραγικά γεγονότα, οπότε η απόδοση μιας οικογενειακής ιστορίας μπορεί να είναι επίπονη για τα μέλη της.

Πώς νιώσαρε για όσα ανακάλυψες κατά τη διάρκεια της έρευνας;  

Υπήρχαν στιγμές που ένιωσα λύπη. Ειδικά με την ιστορία του πατέρα μου, γιατί ήταν και η πιο τραγική. Ξέρεις, εκείνος πέθανε υπό τις συνθήκες που πέθανε. Οπότε, σίγουρα έκλαιγα πολύ ενώ έγραφα. Όταν ξεκινάς μια τέτοιου είδους έρευνα, πρέπει να είσαι έτοιμος να βρεθείς αντιμέτωπος με ένα ανείπωτο πένθος. Και να βρεις τρόπο να το αντιμετωπίσεις. Η γλώσσα και το γράψιμο μας δίνει τον τρόπο να μιλήσουμε για τα συναισθήματά μας. Έτσι γεννιέται και η τέχνη. Φυσικά, δεν είναι το μόνο το πένθος  που μπορεί να δημιουργήσει την τέχνη. Η τέχνη μπορεί επίσης να διέπεται από χαρά.

Πάνω σε τί δουλεύεις αυτή την περίοδο; 

Συνολικά έχω γράψει τα δύο βιβλία για την οικογένεια μου και 10 συλλογές ποιημάτων. Τώρα δουλεύω ένα ποίημα 50 σελίδων που συνδέεται με το περιβάλλον, είναι η λεγόμενη eco-poetry και ανιχνεύω τις ιστορίες όλων των ζώων που κουβαλάμε στο σώμα μας. Τα πάντα στο σώμα μας είναι μια ανάμνηση ενός άλλου ζώου. Οπότε για εμένα έχει τεράστιο ενδιαφέρον να ασχοληθώ με αυτό.

Και θέλω να ολοκληρώσω το τρίτο βιβλίο με τις ιστορίες των προγόνων μου. Ένα βιβλίο για να κλείσει το δράμα που περνάει από γενιά σε γενιά.