Οι δημιουργοί ανάμεσα σε συμπληγάδες

Του Γιώργου Παπαθανασίου*

Τον τελευταίο καιρό το θέμα των πνευματικών δικαιωμάτων, με αφορμή τις εξελίξεις σε μια Ανώνυμη Εταιρεία Διαχείρισης Πνευματικών Δικαιωμάτων, την «ΑΕΠΙ», που ασχολείται με τη συλλογική διαχείριση δικαιωμάτων συνθετών και στιχουργών στο τομέα της μουσικής, καθώς επίσης με αφορμή τις εξελίξεις ενός σχεδίου νόμου του Υπουργείου Πολιτισμού, που επί ενάμιση χρόνο ακροβατεί και «πηγαινοέρχεται» στη Βουλή, έχει πάρει πια άλλες διαστάσεις και φαίνεται να απασχολεί δικαιολογημένα,  πολύ μεγάλο τμήμα της κοινής γνώμης, απ` ό,τι πριν δημοσιοποιηθούν αυτά τα γεγονότα. 

Το θέμα όμως της συλλογικής διαχείρισης των πνευματικών δικαιωμάτων και του νομοσχεδίου δεν αφορά και δεν περιορίζεται μόνο στη μουσική ή στην ΑΕΠΙ, αλλά αφορά πολλές ακόμα δεκάδες χιλιάδες δημιουργούς και δικαιούχους από όλους τους κλάδους του πνεύματος, των τεχνών και του πολιτισμού. Ο τρόπος που διεξάγεται η όλη συζήτηση περί σκανδάλων και «σκανδάλων», δεν φαίνεται να περιποιεί ιδιαίτερη τιμή στους εμπλεκόμενους, με αποτέλεσμα σε μεγάλη μερίδα του κοινού να δημιουργείται η λαθεμένη εντύπωση πως λίγο-πολύ τα ίδια συμβαίνουν με όλους όσοι εμπλέκονται σε αυτό το «κύκλωμα» των δικαιωμάτων.

Παρακάτω, παρατίθεται με απλοποιημένο τρόπο η έννοια της «συλλογικής διαχείρισης πνευματικών δικαιωμάτων», το περιεχόμενό της, ποιος και γιατί την ασκεί, ποιους ωφελεί, καθώς επίσης αν ζημιώνει κάποιους, και πως εμπλέκεται στη καθημερινότητα των πολιτών.

Επίσης, θα πρέπει να εξετάσουμε κάτω από ποιες προϋποθέσεις (καθώς ακόμη δεν έχει δημοσιοποιηθεί επίσημα για να γνωρίζουμε  τις  λεπτομέρειές του), θα μπορούσε αυτό το σχέδιο νόμου να χαρακτηρισθεί «καλό» ή «κακό» με κριτήριο τον άνθρωπο και τον πολιτισμό, και όχι μόνο «τα κέρδη» και «τις ζημιές».

Όπως είναι γνωστό, στο σύγχρονο κόσμο οι δημιουργοί παράγουν τα έργα και οι πολίτες τα «απολαμβάνουν», ή κατ` άλλους τα «καταναλώνουν».  Επειδή όμως οι κοινωνίες μας είναι πολύ μεγάλα χωριά πλέον, από τη «δημιουργία» και την «ερμηνεία» ενός έργου πνευματικής ιδιοκτησίας έως την «κατανάλωση» κυλάει πολύ νερό και εμπλέκονται πολλοί άλλοι, φυσικά πρόσωπα ή εταιρείες, που το αναπαράγουν ή/και το διακινούν μέχρι να φτάσει στον τελικό «καταναλωτή».

Για να επιβιώσει λοιπόν ο δημιουργός ή ο καλλιτέχνης ερμηνευτής και στη συνέχεια για να εξακολουθούν να δημιουργούν, να ερμηνεύουν και να παράγουν Πολιτισμό, είναι φυσικό να αμείβονται για το έργο τους, όπως συμβαίνει με κάθε εργαζόμενο.

Για το λόγο αυτό σε όλο τον κόσμο η αναπαραγωγή πνευματικού έργου χωρίς την άδεια του δημιουργού απαγορεύεται αυστηρά, και αυτό ακριβώς αποτελεί ένα τμήμα του «πνευματικού του δικαιώματος», που σημαίνει στην πράξη ότι με αυτό τον τρόπο διασφαλίζεται η αμοιβή του.

Κάποια από τα δικαιώματα αυτά μπορεί να τα διαχειρίζεται ο ίδιος (και να τα παραχωρεί παραπέρα και σε τρίτους, πρόσωπα – εταιρείες κλπ, δηλαδή να κάνει «ατομική διαχείριση»), κάποια από τα δικαιώματά του αυτά μπορεί να αποφασίσει να τα διαχειρίζεται μέσω οργανωμένου φορέα όπου συμμετέχει με άλλους συναδέλφους του («συλλογική διαχείριση»), όπως και κάποια δικαιώματα («υποχρεωτική συλλογική διαχείριση») που είναι πρακτικά αδύνατο να τα διαχειρίζεται ο ίδιος, λόγω της εξέλιξης της τεχνολογίας. Για το λόγο αυτό, η «συλλογική διαχείριση», που θεσπίστηκε πριν από δεκαετίες στην Ευρώπη, πραγματοποιείται από τους λεγόμενους «Οργανισμούς Συλλογικής Διαχείρισης» (ΟΣΔ), οι οποίοι κατά κανόνα είναι ΜΗ κερδοσκοπικοί συνεταιρισμοί που αποτελούνται, διοικούνται και ελέγχονται από τους ίδιους τους δημιουργούς.

Ο πρώτος ολοκληρωμένος νόμος για την Πνευματική Ιδιοκτησία (Ν.2121), ψηφίστηκε το 1993 και μεταξύ άλλων προέβλεπε την «συλλογική διαχείριση» και το πλαίσιο για τη σύσταση και λειτουργία των ΟΣΔ.

Έτσι οι δημιουργοί εισπράττουν ένα κάποιο «αποζημιωτικό αντιστάθμισμα», μια ελάχιστη αποζημίωση όταν τα έργα τους παρουσιάζονται δημόσια στο κοινό, ή με μηχανικά ή ραδιοτηλεοπτικά μέσα, ή αναπαράγονται για ιδιωτική χρήση. Αυτός ο θεσμός ουσιαστικά λειτουργεί προς όφελος και των δημιουργών, και του κοινού, και των «χρηστών» (παρακάτω περιγράφονται οι «χρήστες»), συνεπώς και του πολιτισμού και της κοινωνίας γενικότερα. Και σπεύδω να εξηγήσω το γιατί, με ένα παράδειγμα από το χώρο της μουσικής, που είναι εύκολο να το αντιληφθούν όλοι:

Όταν μια «καφετέρια» παίζει μουσική (η επιχείρηση-«καφετέρια»  είναι ο λεγόμενος «χρήστης»), προφανώς, εκτός από την προώθηση του πολιτισμού αποσκοπεί στην βελτίωση της οικονομικής απόδοσης της επιχείρησης με την προσέλκυση κοινού-πελατών. Με βάση τους νόμους και τις διεθνείς συνθήκες, αν δεν έχει πάρει άδεια από τους δημιουργούς και συγγενικούς δικαιούχους κάθε τραγουδιού, «ο χρήστης»-επιχείρηση δεν μπορεί να το παίξει. Επειδή είναι πρακτικά ανέφικτο να πάει σε έναν-έναν δημιουργό και συγγενικό καλλιτέχνη να πάρει άδεια ώστε να μην είναι παράνομος, πηγαίνει στον Οργανισμό ή τους Οργανισμούς που εκπροσωπούν τους δημιουργούς και δικαιούχους, παίρνει την σχετική άδεια, πληρώνει ένα ορισμένο ποσό για τη χρήση, το οποίο κατά κανόνα είναι πολύ μικρότερο απ` ό,τι σε άλλη περίπτωση. Με αυτό τον τρόπο, και ο δημιουργός, όπως και ο συγγενικός καλλιτέχνης παίρνει την όποια αμοιβή τού αντιστοιχεί μέσω του Οργανισμού του (συνεπώς ωφελούνται οι δημιουργοί και οι συγγενικοί καλλιτέχνες και διασφαλίζεται γενικότερα η δημιουργία), και η επιχείρηση-«χρήστης» μπορεί να παίζει τη μουσική που επιλέγει ώστε να βελτιώσει την οικονομική της απόδοση, και το κοινό απολαμβάνει τη μουσική και ψυχαγωγείται (πολιτισμός με την ευρεία έννοια). Αν τώρα το καφέ ΔΕΝ θέλει να παίζει μουσική ή επιλέξει να παίζει μουσική που οι δημιουργοί της, για δικούς τους λόγους, δεν θέλουν να αμείβονται καθόλου, ασφαλώς το καφέ ΔΕΝ χρειάζεται να πάρει άδεια, και φυσικά ΔΕΝ πληρώνει κανένα!

Έτσι, λοιπόν, με βάση το Νόμο του 1993, δημιουργήθηκε σε κάθε κλάδο, ανάλογα και με τις ιδιαιτερότητες που υπήρχαν, ο αντίστοιχος Οργανισμός Συλλογικής Διαχείρισης με τη μορφή ΜΗ Κερδοσκοπικού Αυτοδιαχειριζόμενου Οργανισμού (στα Αγγλικά collective society, δηλαδή «κολεκτίβα»). Οι Οργανισμοί εποπτεύονται από το ΥΠΠΟ, που έχει ως σύμβουλό του τον Οργανισμό Πνευματικής Ιδιοκτησίας (ΟΠΙ).

Στην περίπτωση όμως της  μουσικής, πολλά χρόνια πριν την ψήφιση του νόμου υπήρχε η Α.Ε.Π.Ι. που μεταξύ των άλλων εισέπραττε τέτοια δικαιώματα για λογαριασμό πολλών συνθετών και στιχουργών.

Για να μην δημιουργηθεί αναστάτωση στην αγορά, ή, όπως ισχυρίζονται ορισμένοι, με αυτό το πρόσχημα, και επειδή οι περισσότεροι δημιουργοί εισέπρατταν ήδη δικαιώματα μέσω της ΑΕΠΙ, και για τα επόμενα χρόνια, μέχρι να δημιουργηθεί κάποιος άλλος νέος επαρκώς στελεχωμένος μη κερδοσκοπικός Οργανισμός, θα έπαυαν να εισπράττουν, αυτή η ΑΕ αντιμετωπίσθηκε κατά την εφαρμογή του νόμου ως Οργανισμός Συλλογικής Διαχείρισης και εξισώθηκε με αυτούς.  Όμως από τον νόμο περί Ανωνύμων Εταιρειών, μέλη των ΑΕ είναι ΜΟΝΟΝ οι μέτοχοι, ουσιαστικά οι ιδιοκτήτες της, ενώ οι δημιουργοί ΔΕΝ είναι μέλη (πλην των μετόχων), αλλά είναι «πελάτες» – επωφελούμενοι.

Συνεπώς δημιουργήθηκε ήδη από το 1993 μια «παρέκκλιση» και δύο κατηγορίες «Οργανισμών»: η ΑΕΠΙ, που λειτουργεί με σκοπό το κέρδος και δεν ελέγχεται ΑΜΕΣΑ από τους δημιουργούς που θεωρούνται «επωφελούμενοι-πελάτες», και οι λοιποί ΜΗ Κερδοσκοπικοί Οργανισμοί, οι οποίοι στη πλειονότητά τους είναι συνεταιρισμοί περιωρισμένης ευθύνης που διοικούνται αλλά και ελέγχονται ΑΜΕΣΑ από τους δημιουργούς/συγγενικούς δικαιούχους-μέλη τους, μέσα από τα εκλεγμένα όργανα (Διοικητικό και Εποπτικό Συμβούλιο) και κυρίως από τη Γενική Συνέλευση. Για παράδειγμα στις Γενικές Συνελεύσεις του ΟΣΔ των Φωτογράφων, «ΦΟΙΒΟΣ» Συν Π.Ε., προτείνεται, αναλύεται και εξηγείται στα μέλη, τα οποία έχουν τον τελικό λόγο να εγκρίνουν, το που πάει μέχρι και το τελευταίο ευρώ που εισπράττεται. Αυτό κοινοποιείται και στα μέλη που δεν μπόρεσαν να παρευρεθούν στη συνέλευση.

Στο πλαίσιο αυτό η πρόσφατη θεσμοθέτηση Επιτρόπου συλλήβδην για κερδοσκοπικούς και ΜΗ κερδοσκοπικούς Οργανισμούς – κολεκτίβες των δημιουργών, εκτός του ότι είναι  αντισυνταγματική και αντίκειται στις διεθνείς συνθήκες (δεδομένου ότι οι ΟΣΔ αυτοί ΔΕΝ διαχειρίζονται χρήματα τρίτων, αλλά των μελών τους) λειτουργεί απολύτως ισοπεδωτικά και σε βάρος των δημιουργών και καλλιτεχνών δικαιούχων και των Οργανισμών τους .

Άλλωστε το νομικό πλαίσιο που ισχύει (με το Ν. 2121/93) έδινε και δίνει δικλείδες ασφαλείας για έλεγχο όχι μόνον των αυτοδιαχειριζόμενων Οργανισμών, αλλά και της ΑΕΠΙ, όπως αποδείχτηκε πρόσφατα. Για να ενεργοποιηθεί, απαιτείται μόνον αντίστοιχη πολιτική βούληση από την εκάστοτε Πολιτική Ηγεσία, που, επίσης όπως αποδείχθηκε, για πολλά χρόνια δεν υπήρχε!

Παράλληλα επιπλέον των Οργανισμών των Δημιουργών και των Δικαιούχων Καλλιτεχνών, δημιουργήθηκαν και μια σειρά άλλοι Οργανισμοί των κλάδων που είναι, από το νόμο και τις διεθνείς συνθήκες, αναγνωρισμένοι δικαιούχοι δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας, επειδή εμπλέκονται στην παραγωγή των έργων, όπως παραγωγοί μουσικής, κινηματογράφου και τηλεόρασης. Εκτός ενός Οργανισμού που λειτουργεί ως κερδοσκοπική ΑΕ, οι λοιποί είναι αυτοδιαχειριζόμενοι.

Στο μεταξύ, το 2014 ψηφίσθηκε από την ΕΕ μια νέα Οδηγία (2014/26) για την Συλλογική Διαχείριση, για περισσότερη (υποτίθεται) διαφάνεια, την οποία θα έπρεπε να ενσωματώσουν τα κράτη μέλη, όπως η Ελλάδα, ως τον Απρίλιο του 2016. Σε αυτή την Οδηγία «παρεισέφρησε» προσθήκη που δεν είχε συζητηθεί αναλυτικά νωρίτερα, περί «Ανεξαρτήτων Οντοτήτων Διαχείρισης» (ΑΟΔ), οι οποίες ΔΕΝ είναι αυτοδιαχειριζόμενοι Οργανισμοί Δημιουργών, αλλά κερδοσκοπικές Επιχειρήσεις! Δηλαδή κάτι παρόμοιο με την ΑΕΠΙ.

Το σχέδιο νόμου του Υπουργείου και οι επιπτώσεις στους δημιουργούς

Στα σχέδια νόμου του ΥΠΠΟΑ για την ενσωμάτωση της Οδηγίας που περιήλθαν σε γνώση μας, συμπεριλαμβάνονται μια σειρά από ρυθμίσεις που βάζουν σε μεγάλο κίνδυνο και δημιουργούν κατάσταση ασφυξίας ιδιαίτερα στους μικρότερους ΟΣΔ που εκπροσωπούν δημιουργούς και συγγενικούς καλλιτέχνες:

Οι Ανεξάρτητες Οντότητες Διαχείρισης (ΑΟΔ) δεν είχε ληφθεί μέριμνα να υπόκεινται σε κανένα έλεγχο, καθώς δεν προβλεπόταν αναλυτικό πλαίσιο άμεσης παρακολούθησης κι ελέγχου συμμόρφωσης της λειτουργίας τους με την απαραίτητη διαφάνεια,  σε πλήρη αντίθεση με τους αυτοδιαχειριζόμενους ΟΣΔ, αλλά και σε αντίθεση με τις δυνατότητες που παρέχονται από τη νομοθεσία της ΕΕ! Απαιτείται συνεπώς οι υποχρεώσεις διαφάνειας που θα ισχύσουν για τους μη κερδοσκοπικούς ΟΣΔ να ισχύουν και για τις ΑΟΔ, με ιδιαίτερη έμφαση στην ταυτοποίηση των μετόχων τους μέχρι φυσικού προσώπου.

Περιορίζεται σημαντικά η αποζημίωση/«εύλογη αμοιβή» που, σύμφωνα με παλιότερη Οδηγία της ΕΕ (2001/29),  θα έπρεπε να εισπράττουν οι Οργανισμοί για την αναπαραγωγή έργων προς ιδιωτική χρήση μέσω διάφορων τεχνικών μέσων, όπως κινητών, ταμπλετών, ηλεκτρονικών υπολογιστών, από 6% στο μόλις 2% ή ακόμη και στο 1% της αξίας εισαγωγής τους, σύμφωνα με νεότερες πληροφορίες.

Παραμένει, αντί να καταργηθεί, το ανύπαρκτο δικαίωμα των εκδοτών εντύπων (βιβλίων και ΜΜΕ) και μάλιστα σε ποσοστό 50% έναντι των δημιουργών (φωτογράφων, εικαστικών, συγγραφέων και δημοσιογράφων), σε αντίθεση με το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τη νομοθεσία της ΕΕ και τις διεθνείς συμβάσεις WIPO, και μάλιστα επεκτείνεται για τους (μη δικαιούχους) εκδότες σε ηλεκτρονικούς υπολογιστές, κινητά και ταμπλέτες.

Με πρόσχημα (πάλι) την ΑΕΠΙ, και τις παρακρατήσεις που πραγματοποιούσε από την απόδοση δικαιωμάτων στους δημιουργούς, θεσπίσθηκε συγκεκριμένο ανώτατο όριο εξόδων διαχείρισης (20% ή 25%), είτε πρόκειται για κερδοσκοπικό είτε για μη κερδοσκοπικό οργανισμό συλλογικής διαχείρισης, χωρίς εξαιρέσεις. Τη στιγμή, όμως, που η Πολιτεία για μια ακόμη φορά δεν παίρνει συγκεκριμένα μέτρα για να υποχρεώσει όσους οφείλουν να πληρώνουν, οι οργανισμοί έχουν υποχρέωση να προστατεύουν το δικαίωμα των μελών τους, εφ` όσον οι αποφάσεις των γενικών τους συνελεύσεων εγκρίνουν τέτοια έξοδα, ιδιαίτερα για νομικές διεκδικήσεις. Η διάταξη εκτός του ότι είναι αντισυνταγματική, αντικειμενικά θα εξαναγκάσει σε απορρόφηση τους Οργανισμούς των δημιουργών από ΟΣΔ – «ομπρέλες» των παραγωγών και των εκδοτών που ως επιχειρηματίες, με έσοδα και από άλλες πηγές, σε αντίθεση με τους «μικρότερους» ΟΣΔ δημιουργών, έχουν την οικονομική δυνατότητα να επιβιώσουν για μεγάλο χρονικό διάστημα, παρά την αναστάτωση που έχει προκληθεί στην αγορά. Για αυτούς και για πολλούς άλλους λόγους που δεν μπορούν να αναλυθούν εδώ, η εφαρμογή του πλαφόν για τους μη κερδοσκοπικούς αυτοδιαχειριζόμενους ΟΣΔ θα πρέπει να γίνεται πάνω από κάποιο όριο εσόδων.

Όλα αυτά τα θέματα, και κάποια άλλα πιο εξειδικευμένα, ο Οργανισμός των Φωτογράφων (ΦΟΙΒΟΣ), μαζί και με τον Οργανισμό των Εικαστικών (ΟΣΔΕΕΤΕ), τα έχει θέσει επανειλημμένα και σε δεκάδες παρεμβάσεις σε κάθε αρμόδιο Υπουργό και Υπηρεσία, και στον ίδιο τον Πρωθυπουργό. Συνεπώς, οποιαδήποτε απώλεια δικαιωμάτων των δικαιούχων εξ αιτίας τέτοιων αντισυνταγματικών και αντίθετων διατάξεων προς τη κείμενη νομοθεσία της ΕΕ επιφέρει βαρύτατο πλήγμα στο Πολιτισμό και δημιουργεί εύλογα ερωτήματα για την αιτιολόγηση των επιλογών του Υπουργείου υπέρ των επιχειρήσεων που είναι εκ του νόμου υπόχρεες για καταβολή δικαιωμάτων στους οργανισμούς συλλογικής διαχείρισης που αποτελούνται από δικαιούχους δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας. 

*Ο Γιώργος Παπαθανασίου είναι Φωτορεπόρτερ, Πρόεδρος του Οργανισμού Συλλογικής Διαχείρισης των Φωτογράφων «ΦΟΙΒΟΣ» Συν.Π.Ε. και μέλος του ΔΣ της Ένωσης Φωτορεπόρτερ Ελλάδας.