Ο Όστερμάιερ ανεβάζει Ίψεν και προειδοποιεί: “Η Γερμανία ξαναβλέπει τους εφιάλτες του παρελθόντος”

Ένα εμβληματικό έργο, ένας παγκοσμίου φήμης σκηνοθέτης και η συνεργασία που φέρνει μια εκρηκτική παράσταση-εμπειρία στην Ελλάδα την πιο κατάλληλη στιγμή.

Η Schaubühne Berlin και το Θέατρο του Νέου Κόσμου ενώνουν τις δυνάμεις τους στην παράσταση “Εχθρός του λαού” του Χένρικ Ίψεν, σε διασκευή και σκηνοθεσία Τόμας Όστερμάιερ. Η παράσταση του Όστερμάιερ – μια ανατρεπτική εκδοχή του αριστουργήματος του Ίψεν – έχει παρουσιαστεί από το 2012 με τεράστια επιτυχία σε περισσότερες από 40 χώρες, και τώρα θα τη δούμε στην Αθήνα για πρώτη φορά με Έλληνες ηθοποιούς.

Ο παγκοσμίου φήμης Γερμανός σκηνοθέτης και καλλιτεχνικός διευθυντής της Schaubühne και οι ηθοποιοί της παράστασης που θα κάνει πρεμιέρα στις 22 Οκτωβρίου μάς συνάντησαν στο θέατρο Κνωσσός – εν μέσω προβών – για να μοιραστούν τις σκέψεις τους σχετικά με αυτή τη θεατρική πρόκληση.

Στη συζήτηση συμμετείχαν εκτός από τον χειμαρρώδη σκηνοθέτη, όλοι οι ηθοποιοί της παράστασης: Κωνσταντίνος Μπιμπής, Μιχάλης Οικονόμου, Λένα Παπαληγούρα, Ιερώνυμος Καλετσάνος, Στέλιος Δημόπουλος, Άλκηστις Ζιρώ και Ιάσονας Άλυ.

“Εχθρός του λαού” του Χένρικ Ίψεν – Το έργο

Ο σπουδαίος Γερμανός δημιουργός, που έχει ταράξει επανειλημμένως τα ευρωπαϊκά θεατρικά νερά με τις πολιτικά φορτισμένες σκηνικές του αναγνώσεις δίνει τη δική του οπτική για τον “Εχθρό του λαού”  – ένα έργο-καθρέφτη της κοινωνικής υποκρισίας και της διαχρονικής σύγκρουσης ανάμεσα στην αλήθεια και το συμφέρον.

Δεν ξέρουμε αν – όπως μας είπε ο Όστερμάιερ – πράγματι το έργο αυτό ήταν το αγαπημένο του Χίτλερ, πάντως θέτει καίρια ερωτήματα για τη δημοκρατία, τα μέσα ενημέρωσης και τη συλλογική ευθύνη, σε μια εποχή που το ψέμα συχνά παρουσιάζεται ως αναγκαία πολιτική στρατηγική.

Το κεντρικό πρόσωπο ο γιατρός Τόμας Στόκμαν ανακαλύπτει ότι τα δημοτικά ιαματικά λουτρά —που αποτελούν την απόλυτη πηγή εισοδήματος και υπερηφάνειας της πόλης του— είναι μολυσμένα και επικίνδυνα για την υγεία. Θέλοντας να προστατεύσει τον κόσμο, απαιτεί άμεση επισκευή και αποκατάσταση. Στην αρχή πιστεύει ότι οι αρχές και ο τοπικός Τύπος θα τον στηρίξουν· ωστόσο αντιδρά έντονα ο αδελφός του, Πέτερ Στόκμαν, που είναι ο δήμαρχος και έχει οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα. Επίσης εμπλέκονται εκδότες και τοπικοί παράγοντες που προτιμούν την ησυχία και τα κέρδη, παρά την αλήθεια.

Το ζήτημα γίνεται δημόσιο: αρχικά η τοπική εφημερίδα δείχνει ενδιαφέρον, αλλά μόλις καταλαβαίνει το οικονομικό κόστος και τον πολιτικό κίνδυνο, υπαναχωρεί. Με τη μαζική πίεση, μια κοινή γνώμη διαμορφώνεται ενάντια στον Στόκμαν —η πόλη προτιμά το βραχυπρόθεσμο όφελος και την ασφάλεια της εικόνας της παρά την επικίνδυνη αλήθεια. Ο Τόμας που επιμένει στην αλήθεια και την ηθική ευθύνη του επιστήμονα, τελικά στιγματίζεται και χαρακτηρίζεται “εχθρός του λαού”.

Στο τέλος χάνει την κοινωνική θέση και την αποδοχή, αλλά παραμένει αμετάπειστος: προτιμά να υπερασπιστεί την αλήθεια παρά να συμβιβαστεί. Το έργο κλείνει με την εικόνα ενός ανθρώπου που, παρά την κοινωνική απομόνωση, διατηρεί την πίστη του στην πρόοδο και την ατομική ευθύνη.

Τα κύρια θέματα που θίγονται είναι η αντιπαράθεση της αλήθειας με το οικονομικό/πολιτικό συμφέρον, η χειραγώγηση της κοινής γνώμης και του Τύπου, η δημοκρατία και η ηθική ευθύνη των ειδικών, και τέλος η μοναξιά του ηθικού προσώπου και το κόστος της ακεραιότητας – ζητήματα τραγικά επίκαιρα στις μέρες μας.

Ο ίδιος ο Όστερμάιερ αποκαλεί σοκαριστικό το γεγονός ότι: “Αυτό το έργο, γραμμένο πριν από 140 χρόνια, παραμένει επίκαιρο και εξακολουθεί να μας μιλάει μέσα από αυτή τη σύγκρουση – κάτι που σημαίνει ότι η σύγκρουση αυτή εξακολουθεί να υπάρχει.”

Σχολιάζοντας τον “Εχθρό του Λαού” ο σκηνοθέτης αναφέρει:

“Νομίζω ότι το έργο αφηγείται την ιστορία του πώς φτάνει η αλήθεια στον κόσμο και τι είναι αυτό που την θέτει σε κίνδυνο. Στην προκειμένη περίπτωση, ο κίνδυνος είναι το οικονομικό συμφέρον. Υπάρχει μια αντιπαράθεση ανάμεσα στην οικονομία και την οικολογία, και είναι πιθανώς μία από τις πιο σημαντικές της εποχής μας.

Βλέπουμε δύο πράγματα: Αφενός, πώς οι άνθρωποι που κατέχουν εξουσία προσπαθούν να χειραγωγήσουν την αλήθεια και πώς θέλουν να επηρεάσουν άλλους ανθρώπους – σε αυτή την περίπτωση, κυρίως τους δημοσιογράφους – ώστε να μην συνεχίσουν, να μην δημοσιεύσουν την αλήθεια στην εφημερίδα.

Αλλά βλέπουμε, επίσης,  πώς ένα πολιτικό ή κοινωνικό κίνημα διαλύεται. Υπάρχει μια πολύ δεμένη ομάδα, που λειτουργεί ενωμένα και είναι αρχικά ενθουσιασμένοι με ό,τι έχει ανακαλύψει ο πρωταγωνιστής. Σταδιακά όμως συνειδητοποιούν ότι το να υπερασπίζεσαι τις πολιτικές σου πεποιθήσεις σημαίνει μερικές φορές να θέτεις τη φήμη σου ή και τη ζωή σου σε κίνδυνο.

Αυτός ο “χορός πάνω στη λεπίδα του ξυραφιού” είναι, νομίζω, το πιο ενδιαφέρον στοιχείο. Και το πώς αυτή η ομάδα — ή, θα μπορούσε κανείς να την αποκαλέσει και κύτταρο — τελικά διαλύεται.»

Συνεχίζοντας ο σκηνοθέτης δίνει και τη διάσταση της οικογένειας:

«Πολύ ενδιαφέρουσα είναι η ψυχολογία που υπάρχει μέσα στο έργο. Αυτές οι δύο θέσεις, αυτές οι δύο αντιπαραθέσεις, εκπροσωπούνται από δύο αδέλφια. Και αυτό είναι πολύ ενδιαφέρον, γιατί υπάρχει η δυναμική μέσα στην οικογένεια: η δυναμική του μικρότερου αδελφού απέναντι στον μεγαλύτερο, του επιτυχημένου απέναντι στον “αποτυχημένο”, του ανθρώπου που έχει μια εντυπωσιακή καριέρα και επαγγελματική πορεία, απέναντι σε εκείνον που δεν ολοκληρώνει τίποτα. Και ένα προσωπικό, ατομικό κίνητρο μέσα σε αυτόν τον αγώνα για την επιτυχία. Κατά τη γνώμη μου, ο Τόμας δεν θέλει μόνο να αποκαλύψει την αλήθεια· θέλει επίσης να κερδίσει τη μάχη απέναντι στον μεγαλύτερο αδελφό του, γιατί υπήρξε πάντα ο μικρότερος και ο λιγότερο επιτυχημένος.»

Αναφορικά με τις αλλαγές που έχει κάνει στο αρχικό έργο ο σκηνοθέτης ανέφερε ότι υπάρχουν αρκετές δραματουργικές αλλαγές γιατί: “δεν ήμουν ικανοποιημένος με τον γυναικείο ρόλο, οπότε ένωσα τους δύο γυναικείους ρόλους – την κόρη και τη σύζυγο – σε έναν. Έτσι προκύπτει ένας πιο αμφίσημος χαρακτήρας, που δεν εκφράζει μόνο μία πλευρά της προσωπικότητας, αλλά περισσότερες. Κάποιοι χαρακτήρες έχουν αφαιρεθεί από την αρχή του έργου“.

Επίσης, όπως καταλάβαμε, υπάρχει ένα σημείο στην παράσταση όπου οι θεατές θα κληθούν να δώσουν τη δική τους ψήφο για το αν στηρίζουν τον Τόμας ή όχι — μια ψηφοφορία που, όπως μας αποκάλυψε ο σκηνοθέτης δείχνει ότι το 60% με 80% του κοινού υποστηρίζει τον πρωταγωνιστή.

“Η διασκευή κειμένων που προϋπήρχαν είναι κομμάτι του DNA του θεάτρου”

Απαντώντας για την αξία των διασκευών ο Όστερμάιερ αναφέρει ότι: “Η διασκευή κειμένων που προϋπήρχαν είναι κομμάτι του DNA του θεάτρου“.

«Σχεδόν όλα τα έργα του Σαίξπηρ και του Μολιέρου είναι διασκευές. Μόνο η αστική κοινωνία μας έχει αυτή την παράξενη ιδέα περί “πολιτιστικής ταυτότητας” — ότι υπάρχει μία αλήθεια και ένα “κλασικό” που πρέπει να προστατεύσουμε. Πάντα ρει, όπως λένε οι Έλληνες — μια πανέμορφη φράση. Τα πάντα αλλάζουν διαρκώς. Και κανείς δεν θα νοιάζεται, σε εκατό χρόνια από τώρα, για το τι κάνουμε αυτή τη στιγμή. Άρα είμαστε απολύτως ελεύθεροι. Ο μόνος κανόνας στο θέατρο είναι πως η τέχνη είναι ελεύθερη. Και ταυτόχρονα, ανήκουμε σε μια παράδοση. Δεν θα έλεγα ποτέ ότι ανήκω στην παράδοση του Σαίξπηρ, γιατί αυτοί ήταν ιδιοφυΐες. Αλλά ανήκουμε στην παράδοση του θεάτρου που πάντα διασκεύαζε ιστορίες που προϋπήρχαν. Και, ειλικρινά, δεν βλέπω κανένα πρόβλημα σε αυτό.»

Μιλώντας λίγο πιο… πολιτικά, ο Γερμανός σκηνοθέτης ανέφερε: “Σήμερα, ο κόσμος μας τείνει προς τη βαρβαρότητα” […] “Η ιστορία, σύμφωνα με τον Μαρξ, έχει τη δυνατότητα να κινηθεί είτε προς την άκρα δεξιά είτε προς την άκρα αριστερά. Κοιτάζοντας τον κόσμο, όλοι ξέρουμε τι συμβαίνει αυτή τη στιγμή. Αυτό το έργο μπορεί να διαβαστεί και από τις δύο πλευρές πολιτικών κομμάτων, ανάλογα με την πολιτική ατζέντα.[…]

Δεν είναι έργο ενός ήρωα, αλλά τουλάχιστον είναι αρκετά θαρραλέος ώστε να υψώσει τη φωνή του και να μιλήσει. Και αυτό είναι σημαντικό, γιατί ξέρει ότι αν μιλήσει, δεν θα υπάρξει κοινωνική ζωή μετά — αν πει την αλήθεια, οι πολιτικοί του αντίπαλοι, ο αδελφός του και οι υπόλοιποι, θα τον καταστρέψουν γι’ αυτό. Σε αυτό το πλαίσιο, είναι ένας γενναίος άνθρωπος, γιατί υψώνει τη φωνή του.

Στο τέλος του έργου, στη δική μας εκδοχή, αφήνω ανοιχτό προς τα πού θα κινηθούν οι χαρακτήρες. Το αφήνω ανοιχτό και για το κοινό, να αποφασίσει προς τα πού να κινηθεί.” 

Ταυτόχρονα για τον σκηνοθέτη αυτό το έργο αφορά επίσης ένα προοδευτικό κίνημα που προσπαθεί να φέρει την αλήθεια στο φως — και το πώς αυτό το προοδευτικό κίνημα προδίδει τον εαυτό του εκ των έσω.
“Ασκεί, λοιπόν, και μια κριτική στους αριστερούς, φιλελεύθερους χίπστερς που δηλώνουν ότι είναι βίγκαν, κάνουν γιόγκα, αλλά όταν τα πράγματα δυσκολεύουν, προδίδουν τον ίδιο τους τον σκοπό.”

Πολύ ενδιαφέρον είχαν και όσα είπε ο σκηνοθέτης φωτογραφίζοντας την πολιτική/πολιτιστική κατάσταση στη Γερμανία, όπου σημασία για εκείνον δεν έχουν τόσο τα ακροδεξιά περιστατικά επιθέσεων κατά του θεάτρου και του… αυτοκινήτου του, αλλά το συνολικό φαινόμενο που λέγεται Kulturkampf, “πολιτιστικός πόλεμος”, ο οποίος εισήχθη από την άκρα δεξιά στον δημόσιο λόγο, και τώρα έχει υιοθετηθεί από τους συντηρητικούς. (Kulturkampf – ένας δημόσιος αγώνας γύρω από αξίες, ταυτότητες ή κοινωνικά και ηθικά ζητήματα, που συχνά χρησιμοποιείται από πολιτικά κόμματα για να επηρεάσουν τη δημόσια συζήτηση και να κερδίσουν υποστήριξη).

Ολοκληρώνοντας διατύπωσε τις ανησυχίες του για την τεράστια οπισθοδρόμηση που παρατηρεί στη δημόσια σφαίρα, που αλλάζει δραματικά και επιστρέφουμε σε παλιές ρητορικές για το έθνος, την οικογένεια, τη θρησκεία.

“Δεν θα μπορούσα ποτέ να φανταστώ ότι το 2025 θα είμαστε πιο αντιδραστικοί, πιο εθνικιστές, με περισσότερο μίσος. Το ονομάζω μίσος για τους φτωχούς. Έχω την αίσθηση ότι οι άνθρωποι στην εξουσία στη Γερμανία έχουν μόνο περιφρόνηση για τους φτωχούς και κανένα αίσθημα για το τι σημαίνει αυτό. Αυτές είναι οι πραγματικές απειλές στην κοινωνία.  Αυτή τη στιγμή, το κόμμα της άκρας δεξιάς στη Γερμανία έχει 26% στις δημοσκοπήσεις, ενώ οι συντηρητικοί έχουν 24%. Είναι, δηλαδή, τα πιο ισχυρά κόμματα στη Γερμανία αυτή τη στιγμή. Δεν θα το πίστευα ποτέ. Ότι θα γίνω μάρτυρας ενός στιγμιότυπου της γερμανικής ιστορίας μετά τη ναζιστική εποχή, να βλέπω ένα κόμμα της άκρας δεξιάς να γίνεται ξανά το ισχυρότερο κόμμα στη Γερμανία. Όλα αυτά είναι σοκαριστικά.

Το θέατρο είναι μέρος της κοινωνίας των πολιτών, αλλά οι πραγματικοί αγώνες δεν γίνονται σήμερα στο θέατρο. Γίνονται στους δρόμους και στην πραγματική πολιτική. […]

Είμαι εδώ ως κάποιος που γεννήθηκε στη Γερμανία, αλλά αισθάνομαι όχι μόνο ντροπή για τον φασισμό, αλλά και για ορισμένα γεγονότα που συνέβησαν κατά τη διάρκεια της ευρωπαϊκής κρίσης και τον τρόπο που συμπεριφέρθηκαν οι Γερμανοί πολιτικοί. Αλλά δεν είμαι εδώ ως Γερμανός. Είμαι εδώ ως διεθνιστής. Δεν πιστεύω στην ιδέα των εθνών και των συνόρων. Είμαι ίσως Ευρωπαίος, αλλά πάνω από όλα είμαι άνθρωπος με το υπόβαθρό μου και κάποιος που εξακολουθεί να πιστεύει ότι μια μέρα θα απαλλαγούμε από όλα αυτά.”

Επαναφορά στην ελληνική πραγματικότητα, όπου οι εντατικές πρόβες για την πρεμιέρα του έργου στο θέατρο Κνωσσός συνεχίζονται και από ό,τι μας είπαν όλοι οι ηθοποιοί η διαδικασία είναι απίστευτα δημιουργική και αληθινή. “Βγείτε έξω και ζήστε” είπε σε κάποια φάση των προβών καλώντας τους ηθοποιούς να βγουν στον κόσμο να ζήσουν την εμπειρία για να μπορέσουν την περιγράψουν με αλήθεια, σκηνικά.

Μια νότα από τον… πραγματικό κόσμο μάς μετέφερε ο διευθυντής του Θεάτρου του Νέου Κόσμου, Μίλτος Σωτηριάδης, παρών στη συζήτηση, επισημαίνοντας ότι στα 29 χρόνια της ύπαρξης του θεάτρου αυτή είναι ίσως η σημαντικότερη παραγωγή του και θα γίνει χωρίς κρατική βοήθεια, αφού το υπουργείο Πολιτισμού του απέσυρε πλήρως την επιχορήγηση.