Καβάφης, αυτός ο σούπερ σταρ

Λατρεύω τον Καβάφη. Όχι ότι πρωτοτυπώ, αλλά ειλικρινά δεν μπορώ να καταλάβω τι προκαλούν ακριβώς οι λέξεις του και με συγκινούν, με ταράσουν, με μετακινούν πάντα.

Για αυτό τον λόγο, όταν είδα ότι το Ιδρυμα Ωνάση διοργάνωσε το 8ο Διεθνές Θερινό Σχολείο, κινητοποιήθηκα εσωτερικά και καθώς είναι καλοκαίρι σκέφτηκα να ρωτήσω τους υπεύθυνους του Αρχείου Καβάφη για το περίφημο ποίημά του, «Ιθάκη» – ένα από τα πολυδιαβασμένα κείμενα του κόσμου.

Τους ευχαριστούμε θερμά για το… ταξίδι που μας χάρισαν.

Κατ’ αρχάς, θα μας πείτε δυο λόγια για την ανταπόκριση του κόσμου σχετικά με το Αρχείο Καβάφη – ακαδημαϊκών και μη – εγχωρίως και διεθνώς.

Η αξία του αρχείου Καβάφη είναι αναμφίβολα ανεκτίμητη. Η δημοσίευση της Ψηφιακής Συλλογής του αρχείου το 2019, κατέστησε το αρχείο ελεύθερα προσβάσιμο σε όλους, ενισχύοντας σημαντικά τη διάδοση του διεθνούς χαρακτήρα της ποίησης του Καβάφη. Η ψηφιοποίηση και η τεκμηρίωση του αρχείου και της βιβλιοθήκης του ποιητή συνιστούν ένα πολύτιμο ερευνητικό εργαλείο, το οποίο συμβάλλει στην περαιτέρω ανάπτυξη και εμβάθυνση του πεδίου των καβαφικών σπουδών.

Η εγκαινίαση του χώρου του Αρχείου Καβάφη στην Αθήνα τον Νοέμβριο του 2023, προσέφερε στο κοινό τη δυνατότητα να έρθει σε επαφή με μία συλλογή τεκμηρίων από το προσωπικό και λογοτεχνικό αρχείο του ποιητή, έπιπλα και προσωπικά αντικείμενά του, αλλά και έργα τέχνης με αναφορές στον Καβάφη. Οι επισκέπτες είναι σε θέση να κατανοήσουν σε βάθος την επίδραση του Καβάφη σε λογοτέχνες και καλλιτέχνες από την εποχή του μέχρι και σήμερα.

Το ποιήμα «Ιθάκη» είναι ίσως το πιο αναγνωρισμένο ποιήμα στον κόσμο. Μπορείτε κατ’ αρχάς να μας μιλήσετε για τη συγγραφή του – χρονολογία και άλλα.

Η πρώτη δημοσίευση του ποιήματος «Ιθάκη» γίνεται το 1911 στο περιοδικό Γράμματα στην Αλεξάνδρεια. Το 1924 ο T. S. Eliot δημοσιεύει πρώτη φορά την αγγλική μετάφραση του ποιήματος από τον G. Valassopoulo στο περιοδικό Criterion του Λονδίνου. H πρώτη μετάφραση στα γαλλικά δεν αργεί, δημοσιεύεται το 1926 στο Annales politiques et littéraires του Παρισιού και ανήκει στον Jean Michel. Ακολουθούν πολλές μεταφράσεις στα αγγλικά, γαλλικά, αλλά και σε πολλές άλλες γλώσσες. Το γεγονός, άλλωστε, ότι το συγκεκριμένο ποίημα, αλλά και το έργο του Καβάφη συνολικά, μεταφράζεται σε πολλές γλώσσες, συμβάλει στην ευρεία απήχηση και δημοφιλία του ποιήματος.

Γιατί πιστεύουν οι αναλυτές πως το συγκεκριμένο ποιήμα έχει τέτοια απήχηση; Εχετε στοιχεία για τη νοηματική και συμβολική ανάλυσή του;

Θα ήταν ιδανικό να διαβάσουμε την ανάλυση του ίδιου του ποιητή. Ο Κωνσταντίνος Καβάφης σε προφορική μαρτυρία που διασώζει ο Γ. Λεχωνίτης, στην έκδοση Καβαφικά αυτοσχόλια (Αθήνα, 1977) σχολιάζει για το ποίημα «Ιθάκη».

“Το νόημα του ποιήματος τούτου είναι απλούν και σαφές: Ο άνθρωπος εις τη ζωήν του επιδιώκων ένα σκοπόν (την Ιθάκην) αποκτά πείραν, γνώσεις και ενίοτε αγαθά ανώτερα του σκοπού αυτού καθ’ εαυτού. Κάποτε δε την «Ιθάκην», όταν φθάσει εις το τέρμα των προσπαθειών του την ευρίσκει πτωχικήν, κατωτέραν των προσδοκιών του· εν τούτοις η Ιθάκη δεν το γέλασε διότι:

Έτσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα,
Ήδη θα το κατάλαβες η Ιθάκες τι σημαίνουν. 

Ουχ ήττον του τόσον σαφούς τούτου ποιήματος δεν θα ήτο ίσως άσκοπον να επισύρωμεν την προσοχήν εις τους στίχους 18-26. Ο αναγνώστης θα παρατηρήσει μίαν εμφαντική μνείαν των μυρωδικών, τα οποία εδώ αναμφιβόλως συμβολίζουν τας ηδονικάς απολαύσεις. Οι γνώσται του ύφους του Καβάφη γνωρίζουν καλά, ότι ο ποιητής σπανίως κάμνει χρήσιν εμφάνσεως, όταν δεν συναντήσωμεν τοιαύτην κάτι ασφαλώς σημαίνει. Δεν έγινε τυχαίως ή από παρασυρμόν λυρισμού. Μάλιστα οι μνησθέντες στίχοι περιέρχουν έμφασιν διπλήν αναφερόμενην εις την εν τη αρχή του ποιήματος φράσιν: «αν εκλεκτή συγκίνησις το πνεύμα και το σώμα σου αγγίζει».”

Στο αρχείο Καβάφη διασώζεται, επίσης, στις σημειώσεις εργασίας του ποιητή ένα σημειώμα με βραχυγραφημένες σημειώσεις στα αγγλικά για την «Ιθάκη», το οποίο αναγνώστης μπορεί να βρει εδώ Onassis Cavafy Archive.

Ποιος είναι ο ρόλος των Λαιστρυγόνων, των Κυκλώπων και του θυμωμένου Ποσειδώνα στο ταξίδι;

Ο αλληγορικός και διδακτικός χαρακτήρας της «Ιθάκης» είναι ευρέως διαδεδομένος. Τα μυθικά πρόσωπα της Οδύσσειας που για τον Οδυσσέα αποτελούν τους εχθρούς τους ταξιδιού του, στο ποίημα συμβολίζουν τις δυσκολίες, τους φόβους και τις εσωτερικές προκλήσεις της ζωής. Ωστόσο, η «Ιθάκη» μάς μαθαίνει ότι τέτοια εμπόδια δεν θα παρουσιαστούν αν ο ταξιδιώτης διατηρεί «υψηλή» σκέψη και «εκλεκτή» συγκίνηση.

Πώς χρησιμοποιεί ο Καβάφης τον μύθο του Οδυσσέα για να μιλήσει για σύγχρονα ή διαχρονικά θέματα;

Ο Καβάφης αξιοποιεί τον μύθο του Οδυσσέα αλληγορικά, προσεγγίζοντας διαχρονικά και υπαρξιακά ζητήματα. Μέσα από την αλληγορία του ταξιδιού, ο ποιητής αναδεικνύει την ανθρώπινη πορεία προς την αυτογνωσία, την ψυχική ωρίμανση και την εσωτερική ολοκλήρωση, μεταφέροντας τον ομηρικό μύθο σε ένα πλαίσιο που υπερβαίνει το ιστορικό του πλαίσιο και αποκτά καθολική ισχύ. Τα θέματα της υπομονής, της επίγνωσης και της αναζήτησης νοήματος επανεξετάζονται μέσα από έναν σύγχρονο φακό, προσέροντας στον αναγνώστη νέες προσεγγίσεις και ερμηνείες.