Το κόστος της (ανολοκλήρωτης) μεταρρύθμισης: 1,5 δισ. ευρώ και χιλιάδες τσακισμένες ψυχές

Λέρος, δεκαετία του ’80. Οι μεσαιωνικές εικόνες γυμνών, δεμένων με αλυσίδες ασθενών, από το ψυχιατρείο του νησιού προκαλούν παγκόσμια κατακραυγή. Δακτυλοδεικτούμενη για παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και κινδυνεύοντας να παραπεμφθεί στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο, η Ελλάδα ζητά και λαμβάνει χρηματοδότηση για να μεταρρυθμίσει το σύστημα ψυχικής υγείας, βγάζοντας τους ασθενείς από τα ψυχιατρεία – άσυλα και αναπτύσσοντας εναλλακτικές στεγαστικές δομές στην κοινότητα. Τρεις δεκαετίες μετά και με τη δαπάνη 1,5 δισεκατομμυρίων ευρώ από ευρωπαϊκούς πόρους και κρατικό προϋπολογισμό, χιλιάδες ασθενείς βγήκαν από τα ψυχιατρεία, ενώ εκατοντάδες εναλλακτικές στεγαστικές δομές και υπηρεσίες ιδρύθηκαν. Ωστόσο, οι υπηρεσίες αυτές εμφανίζονται σήμερα ανεπαρκείς, ασύνδετες και κατακερματισμένες, με τους ασθενείς να δυσκολεύονται να αποκτήσουν πρόσβαση σε αυτές. Ο στόχος για κλείσιμο των ψυχιατρείων μέχρι το τέλος του 2015 δεν εκπληρώθηκε. Αντ’ αυτού, τα τρία εναπομείναντα πλήρως λειτουργικά ψυχιατρικά νοσοκομεία (Δαφνί, Δρομοκαΐτειο, Θεσσαλονίκης), εξακολουθούν να σηκώνουν μεγάλο βάρος της ψυχιατρικής περίθαλψης, να διατηρούν ασυλικά τμήματα και να αναπαράγουν τους χρόνιους ασθενείς τους. Παρά τα σημαντικά βήματα που έχουν γίνει για τη μετάβαση από την ασυλική στην κοινοτική ψυχιατρική, το σύστημα ψυχικής υγείας φαίνεται να έχει μπει σε έναν φαύλο κύκλο αναπαραγωγής των μελανών σημείων του, ενώ παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων εξακολουθούν να διαπιστώνονται συστηματικά από τους αρμόδιους φορείς.

«Μεταρρύθμιση που βασίστηκε μόνο στην αποασυλοποίηση χρόνιων ασθενών ήταν καταδικασμένη να αποτύχει» επισημαίνει στο News247, η Νίκη Δαρμογιάννη, ψυχολόγος στην Εταιρία Κοινωνικής Ψυχιατρικής και Ψυχικής Υγείας  με 13 χρόνια εμπειρίας σε κοινοτικές στεγαστικές δομές, ξενώνες και οικοτροφεία. «Δεν αποασυλοποιείς κατά την άποψή μου ανθρώπους που ήταν 40 ή 50 χρόνια στο ψυχιατρείο. Είναι λογικό και εύλογο να τους μεταστεγάσεις σε πιο μικρές δομές με πιο ανθρώπινες συνθήκες, αλλά γελιόμαστε αν θεωρούμε ότι αυτό είναι αποασυλοποίηση. Διότι μπορεί να βγάλαμε μεν από τα ψυχιατρεία 80 χρονών ανθρώπους προκειμένου να έχουν μια καλύτερη ποιότητα ζωής, αλλά αφήσαμε έξω από τον σχεδιασμό  τους  νέους ανθρώπους. Το αποτέλεσμα λοιπόν είναι, εφόσον δεν υπάρχουν κατάλληλες δομές να τους φιλοξενήσουν, οι νέοι αυτοί ασθενείς να ξεμένουν στα ψυχιατρεία και να ασυλοποιούνται από τις μακροχρόνιες ή τις  επαναλαμβανόμενες νοσηλείες. Γιατί αν δεν πάρεις τον ασθενή στα 20 ή στα 30 του, να τον βοηθήσεις να σταθεί στα πόδια του, να μην χάσει τη δουλειά του, την καθημερινότητά του και την κοινωνική του ζωή δεν κάνεις τίποτα. Πήγαμε να κάνουμε ένα καλό και δημιουργήσαμε απανωτά κακά, λόγω ανεπαρκούς σχεδιασμού χωρίς καμία πρόβλεψη για το μέλλον», τονίζει η κυρία Δαρμογιάννη. Κι αν συχνά έχουμε την αίσθηση ότι όλο αυτό αφορά ένα μικρό «αθέατο» κομμάτι της κοινωνίας, οι αριθμοί αποδεικνύουν πως τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά. Αρκεί να σκεφτεί κανείς ότι το 1% που είναι το ποσοστό της σχιζοφρένειας επί του γενικού πληθυσμού αντιστοιχεί σε 100.000 ανθρώπους, ενώ η κατάθλιψη και οι αγχώδεις διαταραχές έχουν εκτοξευθεί λόγω και της οικονομικο-κοινωνικής κρίσης στο 30%. Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.

Το ποσοστό της σχιζοφρένειας επί του γενικού πληθυσμού που είναι μόλις 1% αντιστοιχεί σε 100.000 ανθρώπους, ενώ η κατάθλιψη και οι αγχώδεις διαταραχές έχουν εκτοξευθεί λόγω και της οικονομικο-κοινωνικής κρίσης στο 30%.

Η μεγάλη έξοδος από το άσυλο που δεν ολοκληρώθηκε ποτέ

Η Εταιρία Κοινωνικής Ψυχιατρικής και Ψυχικής Υγείας (ΕΚΨ&ΨΥ) ιδρύεται το 1981 από τον πρωτοπόρο της κοινοτικής ψυχιατρικής Π. Σακελλαρόπουλο και ξεκινά να υλοποιεί προγράμματα παρέμβασης στο σπίτι στο νομό Φωκίδας σε μια εποχή που η ψυχιατρική στην Ελλάδα δεν έχει πολλά πράγματα να επιδείξει πέρα από 9 μεγάλα ψυχιατρεία – άσυλα. Το 1984 σε αυτά τα ψυχιατρεία φιλοξενούνται 7500 περίπου ασθενείς, το 70% των οποίων βρίσκεται εκεί για περισσότερο από 3 χρόνια. Το σκάνδαλο της Λέρου ταράζει τα νερά και η μεταρρυθμιστική προσπάθεια ξεκινά με το φιλόδοξο πρόγραμμα Κανονισμός 815/84. Στόχος είναι οι άνθρωποι αυτοί να βγουν από τα ψυχιατρεία και με παράλληλη ανάπτυξη εναλλακτικών στεγαστικών δομών η Ελλάδα να περάσει από την ασυλική στην κοινοτική ψυχιατρική. Τι πρεσβεύει η κοινοτική ψυχιατρική, την οποία η χώρα μας έχει στρατηγικά πλέον αποδεχθεί ως επίσημη πολιτική της; Ο ψυχιατρικός ασθενής δεν διαφέρει από έναν οποιονδήποτε άλλο ασθενή και η όξυνση των συμπτωμάτων της ασθένειάς του αντιμετωπίζεται με μικρής διάρκειας, βραχεία νοσηλεία σε ψυχιατρικές κλινικές γενικών νοσοκομείων. Η ψυχική νόσος αντιμετωπίζεται καλύτερα στα πρώτα συμπτώματά της με την παροχή πρωτοβάθμιας φροντίδας και ακόμα καλύτερα με την πρόληψη. Οι ψυχιατρικοί ασθενείς δεν ζουν για χρόνια κλεισμένοι μέσα σε ψυχιατρεία – άσυλα αλλά μεταφέρονται στην κοινότητα με βάση την αρχή της μετάβασης. Μετάβαση από το ψυχιατρείο σε άλλη στεγαστική δομή της κοινότητας υψηλής (24ωρης) φροντίδας (οικοτροφείο), μετά σε πιο αυτόνομες στεγαστικές δομές (ξενώνας, προστατευόμενο διαμέρισμα, με κάλυψη από προσωπικό λίγες ώρες ανά ημέρα ή εβδομάδα και τελικά στην αυτονομία μέσα σε ένα υποστηρικτικό πλαίσιο (οικογένεια, θεραπευτική ομάδα). O Κανονισμός 815/84 είναι το πρώτο σημαντικό βήμα προς αυτή την κατεύθυνση, που όμως συναντά εμπόδια τόσο στην κοινωνία που δεν δέχεται εύκολα τους ψυχικά ασθενείς στην κοινότητα, όσο και στη διοικητική ανεπάρκεια του ελληνικού κράτους, με συνέπεια τη χαμηλή απορροφητικότητα των ευρωπαϊκών κονδυλίων. Λύση στο εμπόδιο του δημόσιου λογιστικού έρχεται να δώσει ο λεγόμενος τρίτος πυλώνας της ψυχικής υγείας, δηλαδή ΜΚΟ και ΑμΚΕ, που αναλαμβάνουν να ιδρύσουν δομές και υπηρεσίες, σηκώνοντας μεγάλο βάρος του  μεταρρυθμιστικού προγράμματος, που το 1999 μετονομάζεται σε πρόγραμμα Ψυχαργώς.

Στο πλαίσιο αυτό, στην ελληνική επικράτεια έχουν πλέον αναπτυχθεί περισσότερες από 100 υπηρεσίες πρωτοβάθμιας φροντίδας (κέντρα ψυχικής υγείας, κέντρα ημέρας, κινητές μονάδες) , 64 ψυχιατρικά τμήματα σε γενικά νοσοκομεία καθώς και 500 περίπου στεγαστικές δομές και δομές ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης. Οι δομές αυτές απορρόφησαν 3500 παλιούς χρόνιους ασθενείς από τα ψυχιατρεία, χωρίς ωστόσο να μπορέσουν να επιτέλεσαν τον μεταβατικό τους ρόλο. Όπως επισημαίνει η έκθεση αξιολόγησης του Ψυχαργώς για την περίοδο 2000 – 2009, «δεν υπάρχει κανονική ροή από τις λιγότερο προς τις περισσότερο υποστηριζόμενες δομές, τα “εξιτήρια” που δίνονται είναι πολύ λίγα και υπάρχουν καθυστερήσεις στην κάλυψη των κλινών με νέες εισαγωγές».

Η Μαρία Λαζαρίδου, ψυχίατρος και επιστημονική διευθύντρια της ΕΚΨ&ΨΥ, εξηγεί στο News247 ότι οι κοινοτικές στεγαστικές δομές αδυνατούσαν να παίξουν τον μεταβατικό τους ρόλο, αφού οι περισσότεροι ασθενείς, έχοντας ζήσει για δεκαετίες μέσα στο ψυχιατρείο – άσυλο, ήταν δύσκολο να επανενταχθούν στην κοινότητα. «Τότε γνωρίζαμε ότι δεν θα μπορέσουμε να λειτουργήσουμε μεταβατικά» τονίζει η κυρία Λαζαρίδου. «Σήμερα είναι διαφορετικά τα πράγματα, οι χρόνιοι ασθενείς των ψυχιατρείων είναι λίγοι και παίρνουμε και νέους ανθρώπους με τους οποίους μπορούμε να δουλέψουμε διαφορετικά και να τους εκπαιδεύουμε επαγγελματικά. Με το να μην κλείνουν τα ψυχιατρεία όμως, καθυστερεί η πλήρης αποασυλοποίηση. Παράλληλα, δυσκολευόμαστε να βρούμε κενές θέσεις για τους ασθενείς της κοινότητάς μας, διότι είμαστε ακόμα υποχρεωμένοι να δίνουμε προτεραιότητα σε χρόνιους ασθενείς από συγκεκριμένα τμήματα των ψυχιατρείων. Χωρίς να υπάρχει πλέον χρονικός ορίζοντας για το κλείσιμό τους».

Χρονικός ορίζοντας για το κλείσιμο των ψυχιατρείων τέθηκε το 2012 με το σύμφωνο Αντορ – Λυκουρέντζου. Είχε προηγηθεί μεγάλη κρίση στον τρίτο πυλώνα της ψυχικής υγείας, διότι τα ευρωπαϊκά κονδύλια τελείωσαν χωρίς το ελληνικό κράτος να έχει διασφαλίσει την βιωσιμότητα του συστήματος μέσα από τον τακτικό προϋπολογισμό. ΜΚΟ και ΑμΚΕ, πέρασαν μεγάλη κρίση, με απλήρωτο προσωπικό, διακοπή υπηρεσιών και κάποιους τρόφιμους οικοτροφείων και ξενώνων να επιστρέφουν πίσω στα ψυχιατρεία. Με τη νέα συμφωνία, η ΕΕ επαναχρηματοδότησε το σύστημα, θέτοντας μια σειρά από υποχρεώσεις, όπως το κλείσιμο των ψυχιατρείων στις 31/12/15. Για να καταστεί εφικτό το κλείσιμο, ο τρίτος πυλώνας ανέλαβε να απορροφήσει κατά προτεραιότητα τους χρόνιους ασθένειες από τα ασυλικά τμήματα των ψυχιατρείων. Παρόλα αυτά, σήμερα περίπου 250 άτομα παραμένουν σε αυτά τα ασυλικά τμήματα ενώ παράλληλα υπάρχουν ασθενείς στα τμήματα βραχείας νοσηλείας που βρίσκονται εκεί για μήνες ή και χρόνια, ενώ ο μέσος όρος νοσηλείας τους θα έπρεπε να είναι 20 ημέρες. Το κλείσιμο των ψυχιατρείων αναβλήθηκε με την αιτιολογία ότι οι υπόλοιπες δομές και υπηρεσίες δεν επαρκούν για να καλύψουν τις ανάγκες του πληθυσμού. Και μέχρι σήμερα συναντά έντονες αντιστάσεις. Φαύλος κύκλος.

«Τα ψυχιατρεία δεν έκλεισαν ακόμα και για λόγους συνδικαλιστικούς κατά τη γνώμη μου», υποστηρίζει η κυρία Λαζαρίδου. «Αν εξαιρέσουμε τους λίγους χρόνιους ασθενείς τους, οι οποίοι θα πρέπει σιγά σιγά να επανενταχθούν και οι πολύ γηραιότεροι να μπουν σε ειδικές δομές, δεν έχει κανένα λόγο όλη η νοσηλεία των ψυχικά ασθενών να μαζεύεται σε Αθήνα, και Θεσσαλονίκη. Είναι κρίμα» τονίζει και εκφράζει την άποψη πως «πρέπει να κλείσουν και να μετασχηματιστούν σε κάτι άλλο, διότι έχουν εξειδικευμένο προσωπικό που είναι απαραίτητο, όμως το μοντέλο τους είναι αντίθετο με το κοινοτικό».

Ρωτάμε την κυρία Λαζαρίδου, γιατί μετά από την ανάπτυξη τόσων εναλλακτικών δομών και υπηρεσιών, το κοινοτικό δίκτυο δεν λειτουργεί ικανοποιητικά, με αποτέλεσμα τα τρία μεγάλα ψυχιατρεία σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη να βρίσκονται ακόμα στο επίκεντρο των υπηρεσιών ψυχικής υγείας, συχνά ως μονόδρομος.

Ο  σχεδιασμός που δεν έγινε ποτέ

«Για να λειτουργήσει το μοντέλο της κοινοτικής ψυχιατρικής πρέπει η χώρα να χωριστεί σε τομείς 100.000 – 200.000 κατοίκων, ούτως ώστε να αναπτυχθούν οι δομές και οι υπηρεσίες με βάση τις ανάγκες του πληθυσμού. Αυτή είναι η λεγόμενη τομεοποίηση και είναι πολύ σημαντική, διότι αν δεν έχεις τομέα, δεν γνωρίζεις τις ανάγκες. Σε όλη την Ευρώπη πρώτα κάνανε τομεοποίηση και μετά ιδρύσανε υπηρεσίες. Εμείς στην Ελλάδα κάναμε το αντίθετο» απαντά η κυρία Λαζαρίδου. «Μας είπε η ΕΕ θα σας δώσω χρήματα για την αποασυλοποίηση κι εμείς αρχίσαμε να ανοίγουμε οικοτροφεία όπου να ‘ναι. Μετά μας είπε την αποασυλοποίηση τη χρηματοδότησα, τώρα θα χρηματοδοτήσω την πρωτοβάθμια φροντίδα, πχ με Κέντρα Ημέρας. Αλλά εμείς δεν μπορούσαμε να παρακολουθήσουμε σωστά αυτή τη εξέλιξη, μην γνωρίζοντας τις ακριβείς ανάγκες του πληθυσμού. Εν τω μεταξύ, κάθε κυβέρνηση λέει “θα κάνουμε τομεοποίηση” και ακόμα την περιμένουμε» τονίζει η κυρία Λαζαρίδου.

Εδώ αξίζει να σημειωθεί, ότι σύμφωνα με το τομεοποιημένο σύστημα υπηρεσιών, κάθε περιοχή πρέπει να έχει κρεβάτια για νοσηλεία των ψυχικά ασθενών σε κλινική που θα εφημερεύει καθημερινά. Ωστόσο, από τα 64 ψυχιατρικά τμήματα που υπάρχουν συνολικά στα γενικά νοσοκομεία της χώρα, μόνο τα 39  διαθέτουν κρεβάτια.

Από τα 64 ψυχιατρικά τμήματα που υπάρχουν συνολικά στα γενικά νοσοκομεία της χώρα, μόνο τα 39  διαθέτουν κρεβάτια.

Η κυρία Λαζαρίδου μας περιγράφει τι σημαίνει αυτό στην πράξη. «Στη Φωκίδα, που δραστηριοποιούμαστε, το νοσοκομείο Λαμίας έχει ψυχιατρική κλινική αλλά δεν έχει κλίνες. Φανταστείτε λοιπόν  ότι εμείς παρακολουθούμε έναν ασθενή, ο οποίος μένει με την οικογένειά του, προσπαθεί να δουλέψει, είναι στην κοινότητα ο άνθρωπος. Αν πάθει μια υποτροπή και χρειαστεί νοσηλεία, τον ξεριζώνουμε και τον στείλουμε σε ένα ψυχιατρείο στην Αθήνα, μένει εκεί 3-4 εβδομάδες, οι γιατροί του αλλάζουν τα πάντα και τον ξαναστέλνουν πίσω. Αυτό κάνει κακό στον ασθενή και είναι και χαμένοι πόροι χωρίς κανένα λόγο. Αν δίνονταν κάποια χρήματα για να λειτουργήσει η κλινική της Λαμίας, ούτε μετακινήσεις στην Αθήνα θα χρειαζόντουσαν, ούτε να πηγαίνει προσωπικό στην Αθήνα να κοιτά τον ασθενή, ούτε να πηγαίνει η οικογένεια… Θέλω να πω, ότι αν βάζαμε κάτω τις ανάγκες και κάναμε μία καλύτερη κατανομή, οι ασθενείς θα έπαιρναν καλύτερες υπηρεσίες μέσα στην κοινότητα που διαβιούν. Αυτή τη στιγμή χρηματοδοτούμε τα ψυχιατρεία, τις ψυχιατρικές κλινικές των γενικών νοσοκομείων και τις δομές στην κοινότητα».

Πόσοι πόροι να πέσουν στην ψυχική υγεία από ένα φτωχό κράτος;

Αναρχία, κατακερματισμός, απουσία πρωτοβάθμιας φροντίδας

Χωρίς σαφές πλάνο, χωρίς σχεδιασμό, χωρίς τομείς ευθύνης, οι δομές και οι υπηρεσίες ψυχικής υγείας αναπτύχθηκαν άναρχα, με αποτέλεσμα να υπάρχουν περιοχές της χώρας που δεν διαθέτουν τίποτα και άλλες περιοχές όπου παρατηρείται υψηλή συγκέντρωση. Ενδεικτικά, η μεγαλύτερη συσσώρευση  δομών  ψυχικής  υγείας  επικρατεί  στις  περιφέρειες  Αττικής  και  Κεντρικής Μακεδονίας,  ενώ  αντίθετα  υπάρχει  σημαντική  υστέρηση  υπηρεσιών  στις περιφέρειες της Δυτικής Μακεδονίας και Βορείου Αιγαίου. Η ίδια εικόνα επαναλαμβάνεται και ως προς την παροχή υπηρεσιών πρωτοβάθμιας φροντίδας ψυχικής υγείας με την Αττική να έχει συγκεντρώσει περίπου το 50% των Κέντρων Ημέρας από αυτά που συνολικά υπάρχουν σε όλη τη χώρα και τις περιφέρειες της Δυτικής Μακεδονίας και του Νοτίου Αιγαίου να μην διαθέτουν κανένα Κέντρο Ψυχικής Υγείας.

«Ο ρόλος του Κέντρου Ψυχικής Υγείας είναι εξαιρετικά σημαντικός, διότι διασυνδέει τον ασθενή με όλες τις άλλες υπηρεσίες και παρακολουθεί τη συνέχεια της φροντίδας του. Μόνο έτσι αποφεύγονται οι επαναλαμβανόμενες νοσηλείες. Αν είχαν λειτουργήσει οι τομείς ευθύνης και σε κάθε τομέα υπήρχε ένα κέντρο ψυχικής υγείας η κατάσταση θα ήταν εντελώς διαφορετική», επισημαίνει η Νίκη Δαρμογιάννη.

Η Αττική έχει συγκεντρώσει περίπου το 50% των Κέντρων Ημέρας από αυτά που συνολικά υπάρχουν σε όλη τη χώρα, ενώ οι περιφέρειες της Δυτικής Μακεδονίας και του Νοτίου Αιγαίου δεν διαθέτουν κανένα Κέντρο Ψυχικής Υγείας.

«Δυστυχώς, σχεδόν όλα τα χρήματα πήγαν στην αποασυλοποίηση και δεν έχουν αναπτυχθεί αρκετές πρωτοβάθμιες δομές για να απορροφήσουν όλους τους ασθενείς, με αποτέλεσμα, ένας μεγάλος αριθμός ανθρώπων να μην έχουν πρόσβαση σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας εγκαίρως και εν τέλει να καταλήγουν στη νοσηλεία», προσθέτει ο Αλέξανδρος Λούντζης, νομικός, κοινωνικός ανθρωπολόγος και συντονιστής του Γραφείου Συνηγορίας, ενός προγράμματος που υλοποίησε η ΕΚΨ&ΨΥ σε συνεργασία με την Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΕΔΑ) και το Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας Παιδιών και Ενηλίκων (ΙΨΥΠΕ). Παράλληλα και με βάση τις περισσότερες από 300 υποθέσεις που διαχειρίστηκε, το γραφείο κατέγραψε τα αγκάθια, τα κενά και τις ελλείψεις του συστήματος υπηρεσιών ψυχικής υγείας. Για τον κύριο Λούντζη, η έλλειψη πρωτοβάθμιων δομών είναι το μεγάλο αγκάθι του συστήματος. «Μην έχοντας πρόσβαση σε κάποια  κοινοτική, προσιτή δομή όταν εμφανίζονται τα πρώτα συμπτώματα οι άνθρωποι χειροτερεύουν σε βαθμό που δεν μπορεί να τους βοηθήσει άμεσα κανείς και να καθίσταται αναπόφευκτη  η εισαγγελική παραγγελία με την παρέμβαση της αστυνομίας».

Το αποτέλεσμα: Στο ψυχιατρείο με χειροπέδες 6 στους 10

Η διαδικασία της ακούσιας εξέτασης με εισαγγελική παραγγελία, είναι μια διαδικασία που περιγράφεται ως τραυματική από τους ίδιους τους ασθενείς, οι οποίοι οδηγούνται στα νοσοκομεία με χειροπέδες, μέσα σε περιπολικά. Η εισαγγελική παραγγελία προκύπτει είτε αυτεπάγγελτα, είτε από τις μαρτυρικές καταθέσεις δύο προσώπων, που δηλώνουν ότι ο Χ ασθενής είναι επικίνδυνος για τον εαυτό του ή τους άλλους. Αφού ο ασθενής φτάσει στο νοσοκομείο με αυτή τη διαδικασία, εξετάζεται από δύο γιατρούς και εφόσον οι γνωματεύσεις τους συγκλίνουν, το δικαστήριο αποφασίζει την ακούσια νοσηλεία του. Σύμφωνα με το νόμο το δικαστήριο πρέπει να αποφασίσει εντός τριών ημερών για την ακούσια εξέταση και εντός δέκα ημερών για την ακούσια νοσηλεία. Στην ελληνική δικονομική πραγματικότητα ωστόσο, αυτό καθίσταται ουτοπικό, με αποτέλεσμα πολλές φορές πρώτα να παίρνει εξιτήριο ο ασθενής από το ψυχιατρείο και μετά να βγαίνει η δικαστική απόφαση για το αν θα έπρεπε να νοσηλευθεί ή όχι. Το ποσοστό της ακούσιας νοσηλείας στην Ελλάδα υπολογίζεται στο 50%-60% τη στιγμή που στις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες κυμαίνεται  γύρω στο 7%. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι σύμφωνα με την ειδική έκθεση του Συνηγόρου του Πολίτη για την ακούσια νοσηλεία, οι προβλεπόμενες από το νόμο διαδικασίες δεν τηρούνται σε ποσοστό 95%.

«Αυτό με μια λέξη λέγεται ντροπή κατά τη γνώμη μου» τονίζει ο κύριος Λούντζης «καθώς αφήνει περιθώρια για καταπατήσεις βασικών δικαιωμάτων του ασθενούς, ο οποίος δεν έχει κανέναν τρόπο να αμυνθεί αφού δεν υπάρχουν ούτε ένδικα μέσα ούτε άλλες διαδικασίες παρέμβασης στη διαδικασία, ούτε προφανώς οι πόροι και οι γνώσεις από κάθε ασθενή να προσφύγει σε διεθνή δικαστήρια  . Είναι σύνηθες να παρατείνεται η ακούσια νοσηλεία για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα από όσο χρειάζεται, ενώ είχαμε περιπτώσεις στο Γραφείο Συνηγορίας ανθρώπων που ενδεχομένως να νοσηλεύτηκαν και χωρίς λόγο, εξαιτίας μαρτυρικών καταθέσεων που αντανακλούσαν σφοδρές ενδοοικογενειακές διαμάχες . Κι αυτό δεν είναι κάτι καινούριο, συμβαίνει στη Ελλάδα από τη δεκαετία του ’70. Οι μισές ανακατανομές περιουσίας στην ελληνική επαρχία έγιναν με αυτόν τον τρόπο: Έκλεινε η οικογένεια το άρρωστο μέλος της στο ψυχιατρείο με εισαγγελική παραγγελία κι όταν έβγαινε συχνά δεν είχε στον ήλιο μοίρα. Έχει μεγάλο ενδιαφέρον το πώς η ακούσια νοσηλεία καταρρίπτει ή έστω προβληματοποιεί  τον μύθο της καλής και στοργικής ελληνικής οικογένειας» επισημαίνει ο κύριος Λούντζης διευκρινίζοντας πως τα παραπάνω δεν σημαίνουν σε καμία περίπτωση  ότι όσοι νοσηλεύονται ακούσια νοσηλεύονται χωρίς λόγο. «Η συντριπτική πλειοψηφία έχει ανάγκη νοσηλείας για τους λόγους που προαναφέραμε, γιατί δεν έχει γίνει εγκαίρως καμία παρέμβαση κι όταν φτάνουν πια στο κατώφλι των υπηρεσιών ψυχικής υγείας τα πράγματα είναι εκτός ελέγχου . Εσχάτως δε, πολλές εισαγγελικές παραγγελίες γίνονται και κατόπιν συμβουλής των ίδιων των γιατρών, για να διασφαλιστεί κλίνη για τον ασθενή, διότι στην εισαγγελική παραγγελία το νοσοκομείο δεν μπορεί να σου αρνηθεί κλίνη·  ακόμα κι αν είναι γεμάτο, θα βάλει ράντζο».

Αυτό δεν είναι απλώς ομολογία αποτυχίας του συστήματος, είναι, κατά τη γνώμη μου,  ομολογία διάλυσης

Από πλευράς τους οι κυρίες Δαρμογιάννη και Λαζαρίδου είναι πιο αισιόδοξες για το χώρο της ψυχικής υγείας, καθώς διαπιστώνουν μεγάλη στασιμότητα σε κάποια πράγματα και μεγάλη πρόοδο σε κάποια άλλα, όπως το κίνημα των δικαιωμάτων των ασθενών και των οικογενειών τους που έχει αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια. «Έχουν δραστηριοποιηθεί οι ίδιες οι οικογένειες και οι ασθενείς σε συλλόγους εκπροσώπησης και αυτοεκπροσώπησης και διεκδικούν οι ίδιοι τα δικαιώματά τους. Με βάση το νέο σχέδιο νόμου, θα εκπροσωπούνται και στις περιφερειακές και τομεακές επιτροπές ψυχικής υγείας, όταν και εφόσον λειτουργήσουν οι τομείς».

Το νέο σχέδιο νόμου

Πριν από λίγες μέρες ολοκληρώθηκε η διαβούλευση για το σχέδιο νόμου για τη διοικητική μεταρρύθμιση στην ψυχική υγεία,  το οποίο όπως επισημαίνει στο News247 ο σύμβουλος του υπουργού Υγείας, Θωμάς Υφαντής , φιλοδοξεί να αναδιοργανώσει τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας, ενεργοποιώντας επιτέλους 38 τομείς ευθύνης, αλλά και να διαφυλάξει καλύτερα τα δικαιώματα των ψυχικά ασθενών και των οικογενειών τους, που πλέον θα εκπροσωπούνται σε περιφερειακές και τομεακές επιτροπές, ενώ προβλέπεται η σύσταση επιτροπής για τα δικαιώματα των ψυχικά ασθενών σε κάθε τομέα, που θα δέχονται παράπονα και καταγγελίες, θα ελέγχουν την καλή λειτουργία των δομών ψυχικής υγείας και θα διενεργούν επιτόπιους ελέγχους. Μέχρι σήμερα μία μόνο τέτοια επιτροπή έχει θεσμοθετηθεί για όλη την Ελλάδα, η Ειδική Επιτροπή Ελέγχου Προστασίας των Δικαιωμάτων των Ατόμων με Ψυχικές Διαταραχές, ενώ καταγγελίες δέχεται και ο Συνήγορος του Πολίτη.

Ένας συνήγορος για τους «τρελούς»

«Μακάρι να μπορέσουν να συγκροτηθούν και να λειτουργήσουν αυτές οι επιτροπές» σημειώνει ο Αλέξανδρος Λούντζης , «διότι η εμπειρία μας από το Γραφείο Συνηγορίας δείχνει ότι οι καταπατήσεις δικαιωμάτων είναι πολλές και πολύπλευρες». Ο κύριος Λούντζης  εξηγεί ότι στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης υπάρχουν δυνατότητες συνηγορίας για τους ανθρώπους που η βούλησή τους ή η ελευθερία τους είναι περιορισμένη. «Στη Βρετανία υπάρχουν γραφεία συνηγορίας μέσα στα νοσοκομεία, στην Ελλάδα δεν είχαμε ποτέ επαρκή συνηγορία γιατί δεν θέλαμε να έχουν συνήγορο οι “τρελοί”. Γι’ αυτό άλλωστε οι “τρελοί” δεν έχουν ψήφο ενώ στις φυλακές για παράδειγμα αυτό έχει αποκατασταθεί πλήρως (και πολύ καλώς έχει κάνει)».

Στον Κορυδαλλό ψηφίζουν εδώ και πολλά χρόνια ενώ  στο Δαφνί δεν έβαλε ποτέ κανείς κάλπες.

Ο Βλάσης Τομαράς, ψυχίατρος και πρόεδρος της Ειδική Επιτροπή Ελέγχου Προστασίας των Δικαιωμάτων των Ατόμων με Ψυχικές Διαταραχές, εξηγεί στο News247 ότι κανονικά όλα τα ψυχιατρικά νοσοκομεία πρέπει να έχουν ένα γραφείο πολίτη για παράπονα και καταγγελίες. «Τα γραφεία αυτά υπάρχουν στα ψυχιατρεία, αλλά δεν λειτουργούν. Οι καταγγελίες που δεχόμαστε εμείς γίνονται συνήθως από συγγενείς απευθείας στο γραφείο μας στο υπουργείο. Γι’ αυτό και δεν ξεπερνούν τις 100 το χρόνο. Αρκετά πράγματα τα πληροφορούμαστε και παρεμβαίνουμε μόνοι μας, αλλά υπάρχουν και πολλά ακόμα που δεν μαθαίνουμε, τα δικαιώματα των ψυχικά ασθενών παραβιάζονται συστηματικά».

Είναι προφανές ότι μια επιτροπή δεν μπορεί να ελέγξει τις δομές ψυχικής υγείας όλης της χώρας. Ο κύριος Τομαράς ωστόσο εκφράζει αμφιβολίες για το κατά πόσο θα μπορέσουν να συγκροτηθούν και να λειτουργήσουν 38 υπο-επιτροπές. «Το πρόβλημα είναι ότι αυτές οι επιτροπές είναι άμισθες και τα μέλη τους από ένα σημείο και μετά δεν προσέρχονται. Γι’ αυτό δεν λειτούργησαν και οι τομεακές επιτροπές όλα τα προηγούμενα χρόνια».

Τι πρέπει να κάνουμε

Παράλληλα, ο πρόεδρος της Ειδικής Επιτροπής διαπιστώνει πως η ψυχιατρική μεταρρύθμιση έχει παγώσει. «Το σημαντικό είναι τα ψυχιατρεία να συρρικνωθούν κι άλλο μέχρι να κλείσουν και να υποκατασταθούν από άλλες μορφές νοσηλείας και περίθαλψης όπως προτάσσει η ψυχιατρική μεταρρύθμιση, η οποία έχει παγώσει ή μπορεί να πάει κι ένα βήμα πίσω» σημειώνει και προσθέτει πως κατά την κρίση του τρία πράγματα πρέπει να γίνουν για να σταματήσουν να παραβιάζονται τα δικαιώματα των ψυχικά πασχόντων.

« Πρώτον, να κλείσουν τα ψυχιατρεία, σταδιακά όχι ακραία, αλλά να υπάρχει ένας προγραμματισμός. Δεύτερον, να έχουμε πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας, δηλαδή κέντρα ψυχικής υγείας που λειτουργούν με τις αρχές της κοινοτικής ψυχιατρικής, παρακολουθούν διαρκώς τον ασθενή, κάνουν παρεμβάσεις στο σπίτι, μόνο έτσι θα μειωθούν οι επαναλαμβανόμενες νοσηλείες. Ούτε αυτό βλέπω να προχωρά, από τα 40 κέντρα ψυχικής υγείας σε όλη τη χώρα, τα περισσότερα λειτουργούν σαν εξωτερικά ιατρεία νοσοκομείων.
Τρίτον, είναι αναγκαίο οι κοινοτικές στεγαστικές δομές, ξενώνες, οικοτροφεία, προστατευόμενα διαμερίσματα, να μην λειτουργούν σαν μικρά ιδρύματα ενώ ο προορισμός τους είναι να ανεβάζουν τη λειτουργικότητα του ανθρώπου και να τον καθιστούν πιο έτοιμο να βγει στην κοινότητα. Να τον πάρουν από το οικοτροφείο και να τον στείλουν σε προστατευόμενο διαμέρισμα, μετά σε ανάδοχη οικογένεια ή σε δική του οικογένεια ή να μένει στην κοινότητα με κάποια υποστήριξη. Αυτό δεν συμβαίνει σχεδόν ποτέ. Είναι χαρακτηριστική έρευνα που είχαμε κάνει το 2014 στις δομές τις Θεσσαλίας, ούτε ένας δεν είχε μετακινηθεί…
Αν τα παραπάνω θεμελιώδη ζητήματα είχαν αρχίσει να αντιμετωπίζονται, θα είχαμε και μεγαλύτερο σεβασμό στα δικαιώματα».

Σεβασμός στα δικαιώματα δεν είναι να κρατάς έναν άνθρωπο στο ψυχιατρείο παραπάνω από όσο πρέπει, δεν είναι να τον δένεις ενώ δεν πρέπει να τον δέσεις, δεν είναι να του κάνεις κοκτέιλ ενώ δεν πρέπει να του κάνεις κοκτέιλ, δεν είναι να μην του μιλά κανείς και να τον αντιμετωπίζουν σαν αντικείμενο ούτε ενώ έχει το δικαίωμα να ενταχθεί στην κοινότητα, να βρίσκεται σε ένα πολύ στοργικό ιδρυματάκι που λέγεται οικοτροφείο τάδε και να μην του δίνεται η δυνατότητα με αυτά τα λίγα βήματα που έκανε μέχρι τώρα, να προχωρήσει παρακάτω.

Από πλευράς του, το σωματείο «Αυτοεκπροσώπηση» , που έχει παίξει σημαντικό ρόλο στην κινητοποίηση των ίδιων των ψυχικά πασχόντων για τη διεκδίκηση και διασφάλιση των δικαιωμάτων τους, επισημαίνει στο News247 ότι στη θεωρία το νέο σχέδιο νόμου είναι καλό, αλλά πρέπει να επικεντρώσουμε στην πράξη, και στην πράξη η δικτύωση των υπηρεσιών και η πρόσβαση σε αυτές είναι ζήτημα ζωής και θανάτου. «Είναι αναγκαίο οι τομείς να λειτουργήσουν στην πράξη διότι όλα τα προηγούμενα χρόνια είδαμε τις τομεακές επιτροπές να μην λειτουργούν. Πρέπει να αξιοποιηθούν όλες οι υπάρχουσες δομές ψυχικής υγείας και να δημιουργηθεί επιτέλους ένα δίκτυο υπηρεσιών, όπου ο ψυχικά ασθενής θα μπορεί να βρει φροντίδα σε δωρεάν δημόσιο πλαίσιο. Το δημόσιο σύστημα υγείας είναι πάρα πολύ σημαντικό γιατί μιλάμε για μια χρόνια νόσο. Ο ψυχικά ασθενής πρέπει κάθε μήνα να κάνει εξετάσεις, να γράφει φάρμακα, να παρακολουθεί δευτερογενείς νόσους που του προκαλούν τα φάρμακα, όπως ο σακχαρώδης διαβήτης, το μεταβολικό σύνδρομο και οι νεφροπάθειες».

Ο ψυχικά ασθενής δεν μπορεί να δίνει συνέχεια χρήματα σε ιδιωτικούς γιατρούς, όταν είναι άνθρωπος του μεροκάματου.

«Πρέπει να είναι συνέχεια με ένα βιβλιάριο υγείας για να τα βγάλει πέρα. Πολλοί ζουν με το επίδομα της πρόνοιας, είναι εξαιρετικά λίγα τα χρήματά τους, πώς θα σταθούν;».

Το κόστος της ψυχικής υγείας

Κι αν ένα δίκτυο παροχής δωρεάν εξωνοσοκομειακών υπηρεσιών ακούγεται ουτοπικό για την ελληνική πραγματικότητα, η Νίκη Δαρμογιάννη μας επισημαίνει ότι δεν είναι. «Αποτελεί πραγματικότητα σε πάρα πολλές χώρες διότι κοστίζει πολύ λιγότερο σε χρήμα από το υπάρχον σύστημα. Αλλά κυρίως κοστίζει πολύ λιγότερο σε ανθρώπινες ζωές και σε τσακισμένες ψυχές».

Δίνουμε πολύ περισσότερα χρήματα και καταναλώνουμε πολύ περισσότερο ψυχικό κάματο με τις κατακερματισμένες υπηρεσίες από ό,τι αν είχαμε ολοκληρωμένο σύστημα ψυχικής φροντίδας.

«Και είναι αλήθεια ότι όλα αυτά τα χρόνια έχουν δοθεί πάρα πολλά χρήματα για την ψυχική υγεία στη χώρα μας, επειδή όμως γίνονται όλα αποσπασματικά και μένουν ημιτελή, το αποτέλεσμα είναι πολύ κατώτερο των πόρων που έχουν δαπανηθεί».

Αξίζει να σημειωθεί ότι η νοσηλεία σε ψυχιατρικό νοσοκομείο και δη η χρόνια νοσηλεία που δυστυχώς επιβιώνει ως τις μέρες μας, είναι πολύ πιο κοστοβόρα μορφή περίθαλψης από τις κοινοτικές δομές, ενώ το κόστος μειώνεται από τις περισσότερο στις λιγότερο εξαρτημένες. Είναι χαρακτηριστική η μελέτη σύγκρισης του κατά κεφαλή ημερήσιου κόστους ψυχιατρικών μονάδων που έγινε προ τετραετίας στο Αιγινήτειο Νοσοκομείο. Συγκεκριμένα συγκρίθηκαν ο θάλαμος νοσηλείας, ο μετανοσοκομειακός ξενώνας, το προστατευόμενο διαμέρισμα και η μονάδα ανάδοχων οικογενειών (οικογένεια φιλική ή συγγενική του ασθενούς που αναλαμβάνει τη φροντίδα του έναντι αμοιβής). Τα αντίστοιχα ημερήσια κόστη ήταν 122.88€, 68.72€, 36.79€ και 19.87€. Παρά το διεθνές παράδειγμα και το γεγονός ο τι ο θεσμός της «φιλοξενούσας οικογένειας» έχει νομοθετηθεί στην Ελλάδα από το 1999, ποτέ δεν εφαρμόστηκε, παρά μόνον σε πιλοτικό πλαίσιο.

Όπως σε πιλοτικό πλαίσιο λειτούργησε και το Γραφείο Συνηγορίας. Καθώς το πρόγραμμα ολοκληρώνεται τον Ιούνιο, ο συντονιστής του Αλέξανδρος Λούντζης εκφράζει την αγωνία για το τι μέλλει γενέσθαι. «Όταν λήγει ένα πρόγραμμα δεν λύνονται ως δια μαγείας και τα προβλήματα» τονίζει. «Το θέμα είναι να αφήνει κάτι πίσω του».

Τα «πάρκινγκ» κλείσανε

«Συνηθίζουμε να λέμε ότι το πρόβλημα είναι τα χρήματα» συνεχίζει ο κύριος Λούντζης. «Χρειαζόμαστε πρωτοβάθμιες υπηρεσίες και στεγαστικές δομές και αυτό κοστίζει. Υπάρχει όμως κι ένα παράλληλο μεγάλο συνειδησιακό κόστος, ότι κάποιος θα πρέπει να πει στην ελληνική οικογένεια και κυρίως να πει η ίδια στον εαυτό της ότι τα «πάρκινγκ» κλείσανε, ότι τα ασθενή μας μέλη δεν μπορούμε να τα «ξεφορτωνόμαστε» άνευ όρων. Δείτε την περίπτωση της Λέρου».

Ναι, ήταν απάνθρωπες οι συνθήκες στη Λέρο αλλά η Λέρος βόλεψε πολύ την ελληνική κοινωνία και την ελληνική οικογένεια που “πάρκαρε” εκεί τα ασθενή της μέλη.

«Δεν είναι καθόλου εύκολο να ζεις με έναν ψυχικά ασθενή στο σπίτι και είναι απολύτως θεμιτό και σε πολλές περιπτώσεις απαραίτητο για να μην αρρωστήσει ολόκληρη η οικογένεια να πεις “ δεν μπορώ να βοηθήσω άλλο, πρέπει να βάλω τον άνθρωπό μου σε κάποια ειδική δομή ”. Αν όμως δεν θέλεις να τον “παρκάρεις” σε ένα ίδρυμα-φυλακή θα πρέπει να δεχθείς και να υποστηρίξεις στην πράξη τις μεταβατικές δομές στην κοινότητα, που σημαίνει πως η κοινότητα συνολικά κι ο καθένας μας ατομικά, θα πρέπει να γίνουμε πιο ανεκτικοί. Για να φτιάξεις μια δομή που δεν θα είναι απάνθρωπη πρέπει να της επιτρέψεις να υπάρχει και ως πολιτεία και ως πολίτης. Δεν μπορείς να τη φτιάξεις και να βάλεις κάγκελα απ’ έξω ούτε να παραπονιέσαι διαρκώς για την τυχόν φασαρία. Θα πρέπει να γίνεις λίγο πιο δεκτικός, να δεχθείς να αναμιχθείς λίγο, να βάλεις τον κόπο σου και να ανοίξεις την συνείδησή σου. Δεν μπορείς να νοικιάζεις σε εμένα το διαμέρισμά σου χ ποσό και να ζητάς από τη δομή ψυχικής υγείας το πενταπλάσιο με το επιχείρημα ότι «θα μένουν μέσα τρελοί».

Αυτό είναι μια ολόκληρη συνομωσία σε βάρος όχι μόνο της ψυχικής ασθένειας αλλά και ολόκληρης της κοινωνίας.

«Και όπως είναι προφανές ότι  υπάρχουν πολλαπλές ευθύνες σε διαφορετικά επίπεδα είναι εξίσου προφανές ότι δεν είναι ίδιες για όλους. Δυστυχώς όμως και σε περιόδους ευημερίας, πολύ πριν την κρίση, μάθαμε κάποια πράγματα λάθος και αυτό δεν διορθώνεται μόνο αν ξαφνικά βρούμε χρήματα για πρωτοβάθμιες και στεγαστικές δομές. Αν δεν θέλουμε ως πολιτεία, πρωταρχικά, και ως κοινωνία εκ των υστέρων να αποτρέψεις να κλείνονται ασθενείς σε ιδρύματα – φυλακές, πρέπει να απαιτήσουμε και να βοηθήσουμε να δημιουργηθούν κοινοτικές δομές και παράλληλα να μάθουμε όλοι να δεχόμαστε και να συμβιώνουμε  με τους ανθρώπους με προβλήματα ψυχικής υγείας μέσα στην κοινότητα».