Κοσμοπολίτες και κοσμοπολιτισμός

Το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας λέει πως ο όρος “κοσμοπολιτισμός” είναι η ελληνική απόδοση ενός ελληνογενούς, γαλλικού όρου, του “cosmopolitisme”. Είναι αστείο, αλλά ταιριάζει με τη σημασία του: μια ελληνική λέξη, που προέρχεται από τα γαλλικά, απ’ όπου δημιουργήθηκε με ελληνικές πρώτες ύλες…

Άρα είναι λογικό να σημαίνει, πρώτον, τη θεωρία, σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος είναι κατ’ αρχήν πολίτης του κόσμου και δευτερευόντως μέλος ενός κράτους ή έθνους. Δεύτερον, “κοσμοπολιτισμός” σημαίνει εκείνο τον τρόπο ζωής, ο οποίος χαρακτηρίζεται από υπέρβαση των εθνικών παραδόσεων, καθώς και αφομοίωση επιρροών από πολλές και διαφορετικές κοινωνίες και πολιτισμούς. Συνεπώς, εξ ορισμού, ο κοσμοπολίτης κινείται στους αντίποδες του εθνικιστή και του τοπικιστή.

Θα μπορούσε να πει κάποιος πως οι Έλληνες, παραδοσιακά, είναι και κοσμοπολίτες. Με την έννοια του ότι ταξίδεψαν πολύ, για πολλούς λόγους, και έφτασαν πολύ μακριά, απ’ όπου κάτι αποκόμισαν, που, αν μου επιτρέπετε, μετρίασε τον τοπικισμό τους. Ας πούμε πως έριξαν νερό στο κρασί τους.

Αυτό το νερό που έφεραν οι πρόγονοί μας, από πολλές ξένες πηγές, σε όλο τον κόσμο, θα έλεγα ότι κάπως επηρέασε το σθένος, την κράση του εθνικισμού τους. Ναι μεν η πατρίδα ήταν εκεί, στορισμένη με φωτεινά γράμματα στην καρδιά και στο μυαλό τους, αλλά οι Έλληνες διαπίστωσαν πως μπορούν να αγαπούν την Ελλάδα με ένα μη κτητικό και πιεστικό τρόπο. Να την αγαπούν εξιδανικεύοντάς την, κρατώντας όμως την καθημερινή στοργή και οικειότητα για την άλλη πατρίδα, τη δεύτερη ή την τρίτη, όπου έστησαν το σπιτικό τους, όπου γέννησαν τα παιδιά τους και έθαψαν τους γονείς τους.

Ναι, οι Έλληνες πολέμησαν πολύ για τα σύνορά τους, έχυσαν αίμα, αλλά την ίδια στιγμή κάπως σαν να τους στένευαν αυτά, σαν να τους περιόριζαν, και γι’ αυτό κάποιοι έσπευδαν με την πρώτη ευκαιρία να τα εγκαταλείψουν – όπου γης και πατρίς, άλλωστε. Αυτή η αγάπη κι αυτό το μίσος ταυτόχρονα, είναι ορατά στην έκφραση: “θα ρίξω μαύρη πέτρα πίσω μου” – οι Έλληνες συνήθιζαν να αναθεματίζουν, αν ρίχνουν το μαύρο λίθο του αναθέματος σε ανθρώπους που είχαν αγαπήσει πολύ – όπως ο εξοστρακισμός στην αρχαιότητα…

Από πού κρατάει η σκούφια μας

Κάθε λέξη κρύβει μια ιστορία. Η ετυμολογία της, δηλαδή η αναζήτηση της προέλευσής της και της αρχικής της σημασίας, μπορεί να μας οδηγήσει πολύ μακριά, τόσο στα ονόματα των ανθρώπων και των τόπων, όσο και στις λέξεις που περιγράφουν αντικείμενα και αφηρημένες έννοιες.