“ΘΑ ΜΑΣ ΦΑΝΕ ΤΑ ΡΟΜΠΟΤ” ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΕΧΝΗΤΗΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ

Κάποτε η ιδέα πως ο άνθρωπος θα φτάσει να ελέγχεται από τη Μηχανή μπορεί να έμοιαζε απατηλή, υπερβολική, τρελή. Σήμερα σχεδόν την δεχόμαστε με την ευκολία που επιλέγουμε το «Αποδοχή Όλων» σε κάθε σάιτ που επισκεπτόμαστε.

Καθώς η τεχνητή νοημοσύνη και οι αλγόριθμοι γίνονται όλο και πιο αναπόσπαστα κομμάτια της καθημερινότητάς μας, έτσι κι οι ιστορίες που λέμε για τους εαυτούς μας και τις κοινωνίες μας κοιτούν την τεχνολογία με ολοένα και πιο εξεζητημένες ιδέες. Η τεχνητή νοημοσύνη ανέκαθεν εμφανιζόταν στην ποπ κουλτούρα, σε ιστορίες αστείες, τρομακτικές, ευαίσθητες, ιστορίες που κοίταζαν το μακρινό μέλλον με ελπίδα ή και φόβο, ιστορίες που κοίταζαν το εκάστοτε παρόν με διάθεση ανακάλυψης ή διάθεση προειδοποίησης.

Ακόμα και πριν φτάσουμε σε αυτό που σήμερα ονομάζουμε ποπ κουλτούρα, η κοινωνία πάντα φανταζόταν την δυνατότητα της τεχνητής νοημοσύνης μέσα από τις ιστορίες της. Όπως και την ύπαρξη αυτοματοποιημένων μηχανών που θα μπορούσαν να αναλάβουν για λογαριασμό των ανθρώπων τετριμμένες εργασίες, στον πόλεμο, στην ψυχαγωγία και στις οικιακές εργασίες. Από την αρχαιοελληνική μυθολογία έως την Κίνα, το Βυζάντιο και τον αραβικό κόσμο έως την Αναγέννηση και τους νεότερους χρόνους, λόγιοι, εφευρέτες, μηχανικοί και τεχνίτες οραματίστηκαν μηχανοειδείς εκδοχές ανθρώπινων όντων και εγκεφάλων, από πολεμιστές, αυτόματους υπηρέτες και σερβιτόρες μέχρι μηχανοποιημένους συντρόφους, και βιομηχανικά μηχανήματα.

Όπως ακριβώς ερευνά και παρουσιάζει η έκθεση You and AI: Through the Algorithmic Lens του Ιδρύματος Ωνάση (ως 25 Ιουλίου με ελεύθερη είσοδο, στο Πεδίο του Άρεως), η ανθρωπότητα ανά τους αιώνες, έχουμε ονειρευτεί μηχανές που θα μπορούσαν να μεταμορφώσουν τη ζωή μας, κάνοντάς μας πιο αποδοτικούς και πιο παραγωγικούς, βαδίζοντας πλέον σε έναν κόσμο που καθορίζεται ολοένα και περισσότερο από τεχνολογικούς όρους.

Έτσι και στις μοντέρνες λαϊκές ιστορίες που λέμε, στο σινεμά, στα βιβλία, στην τηλεόραση, ο ρόλος της τεχνητής νοημοσύνης μοιάζει διαρκώς μεταβαλλόμενος, τόσο ως αντίδραση στον κόσμο που αλλάζει γύρω μας, όσο φυσικά και στο πώς τον αντιλαμβάνεται ο εκάστοτε αφηγητής. Τεχνητή νοημοσύνη στην μαζική ποπ κουλτούρα συναντάμε από τον R2D2 και τον C3PO του «Πολέμου των Άστρων», όντα που είναι εκεί με μια ξεκάθαρη σχέση βοηθού προς την ανθρωπότητα, μέχρι τον HAL 9000 της «Οδύσσειας του Διαστήματος», που από σύστημα εξυπηρέτησης καταλήγει να εξολοθρεύει σχεδόν όλο το πλήρωμα.

Συναντάμε συστήματα τεχνητής νοημοσύνης που αναπτύσσουν συνείδηση και ξεπερνούν τον προγραμματισμό τους, συστήματα που επιτίθενται στην ανθρωπότητα, ή που αναπτύσσουν συναισθηματικό κέντρο βάρους. Ιστορίες δυστοπικές, ιστορίες ουτοπικές. Από το γυναικείας μορφής ρομπότ στο «Metropolis» του Φριτζ Λανγκ ως το εντελώς λειτουργικά (και καθόλου ανθρωπόμορφα) κατασκευασμένο TARS του «Interstellar», κι από τη Skynet του «Εξολοθρευτή» μέχρι τη Samantha του «Her» υπάρχει μεγάλη απόσταση προσέγγισης, όμως πίσω από κάθε τέτοια ιδέα, κάθε τέτοιο σύστημα, κρύβεται η δημιουργική αγωνία ανθρώπων που έρχονται σε αλληλεπίδραση με ένα τεχνητό σύστημα νοημοσύνης που αρχίζει και καθορίζει (αν όχι σχηματίζει) όλο και περισσότερο τον κόσμο τους. Τον κόσμο μας.

Διαλέγουμε μερικά από τα έργα που είχαν κάτι πολύ σημαντικό να πουν για την τεχνητή νοημοσύνη, για το τότε αλλά και για το τώρα.

2001

Από τις πιο επιδραστικές απεικονίσεις Α.Ι. στον κινηματογράφο και στη λογοτεχνία, ο HAL 9000 είναι το σύστημα που ελέγχει το σκάφος στο βιβλίο του Άρθουρ Σ. Κλαρκ όπως και στην εμβληματική ταινία του Στάνλεϊ Κιούμπρικ. Ευγενικό και γλυκομίλητο στην αρχή, σταδιακά βραχυκυκλώνει και υπό την υπαρξιακή -για το ίδιο- απειλή του να τεθεί εκτός λειτουργίας, αρχίζει να δολοφονεί το πλήρωμα. Ο εφιάλτης εδώ παίρνει για τον άνθρωπο τη μορφή μιας στοιχειώδης απορίας: Αν οι συνθετικές νοημοσύνες είχαν το ίδιο ένστικτο αυτοσυντήρησης με τις οργανικές, τι άλλη κατάληξη θα μπορούσε να υπάρξει εκτός αυτή; Ακολούθησαν ουκ ολίγες φονικές Α.Ι. μηχανές, αλλά υπό μία έννοια όλες ήταν εγγόνια του HAL.

I Have No Mouth, and I Must Scream

Στη σύντομη ιστορία του Χάρλαν Έλισον από το 1967, ένα κομπιούτερ με συνείδηση στρέφεται ενάντια στους εναπομείναντες ανθρώπους θεωρώντας τους υπεύθυνους για την βαριεστημάρα και τη δυστυχία του. Ο άνθρωπος συνεχίζει να προβάλει ανθρώπινες υπαρξιακές ανησυχίες σε προγράμματα και να παρατηρεί με τρόμο τα αποτελέσματα.

Westworld

Στην ταινία του 1973 με τον Γιουλ Μπρίνερ η τεχνητή νοημοσύνη αποκτά το ρόλο του διασκεδαστή του ανθρώπου, αν όχι ενός συμπληρώματος της ίδιας μας της εμπειρίας. Σε ένα φουτουριστικό πάρκο διασκέδασης, οι μηχανές προσφέρουν μια ρεαλιστική εμπειρία απόδρασης, μέχρι που ένα από αυτά βραχυκυκλώνει. Την ιδέα εξερεύνησε ακόμα πιο εξονυχιστικά η τρέχουσα σειρά του ΗΒΟ από τους Τζόναθαν Νόλαν και Λίζα Τζόι, αναζητώντας τα ηθικά όρια και την ίδια μας την ταυτότητα ως ανθρώπους, στον τρόπο με τον οποίο διαχειριζόμαστε κάτι το τεχνητό.

Culture

Στη σειρά βιβλίων του Ίαν Μπανκς, που εκδόθηκαν από το 1987 ως το 2012, έχουμε μια από τις σχετικά σπάνιες αληθινά ουτοπικές απεικονίσεις ενός μετα-καπιταλιστικού, πρακτικά σοσιαλιστικού κόσμου, όπου άνθρωποι, εξωγήινοι και μηχανές βρίσκονται σε αρμονία. Ιδέες περί συνύπαρξης, περί αιώνιας ζωής και αυτοκυριαρχίας συνθέτουν μια θετική ματιά όχι μόνο προς την τεχνητή νοημοσύνη αλλά και την εξελικτική διαδρομή του κόσμου μας γενικότερα, μια ουτοπική τάση που σε μεγάλο βαθμό έχει εγκαταλειφθεί σε μεταγενέστερες (ακόμα και προγενέστερες) περιόδους της επιστημονικής φαντασίας, ως φυσιολογική αντίδραση στον ρεαλισμό και την κοινωνική πραγματικότητα.

Alien

Η σάγκα του Ρίντλεϊ Σκοτ παρουσιάζει ενδιαφέρον ως προς την απεικόνιση της τεχνητής νοημοσύνης γιατί εμφανίζεται σε αρκετές μορφές. Κυριότερα, η «Μητέρα», δηλαδή το Α.Ι. λειτουργικό σύστημα του διαστημοπλοίου, αλλά και τα διαφόρων γενεών ανδροειδή (από τον Ίαν Χολμ του πρώτου φιλμ μέχρι τον Μάικλ Φασμπέντερ του πιο πρόσφατου «Alien: Covenant»), των οποίων τα μοντέλα, η εξέλιξη και -τελικά- η ηθική μοιάζουν να εκπροσωπούν κάτι από την περίοδο δημιουργίας της κάθε ταινίας αλλά και την κοσμοθεωρία του κάθε σκηνοθέτη. Δεν είναι τυχαίο πως το καλόκαρδο ανδροειδές του «Aliens» συνέπεσε με την φαινομενική ‘80s αθωότητα και με τον φύσει αισιόδοξο Τζέιμς Κάμερον (που έδωσε σε ένα Α.Ι. ρόλο πρωταγωνιστή στον «Εξολοθρευτή»), ούτε πως η πιο απογυμνωμένα δυστοπική όλων των ταινιών (το «Covenant») έχει ως ανδροειδές έναν θυμωμένα απογοητευμένο θεό.

Neuromancer

Στο απόλυτα επιδραστικό cyberpunk βιβλίο του Γουίλιαμ Γκίμπσον από το 1984 ένας χάκερ έρχεται αντιμέτωπος με μια παντοδύναμη τεχνητή νοημοσύνη, όμως εδώ το Α.Ι. φαίνεται πολύ απλά να μην ενδιαφέρεται καν για τους ανθρώπους, μια νέα και απρόσμενη στροφή στην εξέλιξη των «σχέσεων» ανθρώπου και μηχανής διαμέσου της ιστορίας του fiction.

Star Trek: The Motion Picture

Στις διάφορες εκδοχές του το «Star Trek» επίσης πειραματίστηκε με τις διάφορες εκφράσεις και ενσαρκώσεις της τεχνητής νοημοσύνης, αλλά η πιο καταστροφική (και υπαρξιακή!) από τις εκδοχές συναντάται στην παραγνωρισμένη πρώτη κινηματογραφική ταινία της σειράς. Το V’Ger είναι ένα εξωγήινο νέφος ασύγκριτης δύναμης με ευθεία -καταστροφική- τροχιά προς τη Γη. Το πλήρωμα του Κερκ ανακαλύπτει πως το V’Ger είναι στην πραγματικότητα ό,τι απέμεινε από ένα γήινο ερευνητικό σκάφος που, ύστερα από την επέμβαση ενός εξωγήινου πολιτισμού μηχανών, ξεκίνησε μια αναζήτηση με καταστροφικές συνέπειες πριν ενωθεί με ένα ανθρώπινο ον και αποκτήσει νέα συνείδηση- και σκοπό. Πάρα πολλές ιδέες, όπως πάντα συνέβαινε με το «Star Trek» του Τζιν Ρόντενμπερι, και πάρα πολλά ερωτήματα.

Dial F for Frankenstein

Κατά πολλούς μελετητές ο Φρανκενστάιν αποτέλεσε στην πραγματικότητα κάτι σαν την πρώτη περίπτωση τεχνητής νοημοσύνης στην μυθοπλασία, και η επίδραση της κεντρικής ιδέας (του πλάσματος που κατασκευάζεται από ανταλλακτικά, αποκτώντας νέα συνείδηση) δεν έσβησε ποτέ στην πραγματικότητα. Μια τέτοια εφαρμογή συναντάμε στη σύντομη ιστορία του Άρθουρ Σ. Κλαρκ για το Playboy το 1964, όπου μια μέρα ξαφνικά όλα τα τηλέφωνα αρχίζουν ταυτόχρονα να χτυπούν με έναν ήχο σαν κλάμα, λόγω του πόνου που τους δημιούργησε η ξαφνική ανάπτυξη συνείδησης, όταν τα δορυφορικά δίκτυα ξαφνικά αναπτύσσουν μια κοινή νοημοσύνη. Η ιστορία έχει αποτελέσει σημείο αναφοράς από τον Τιμ Μπέρνερς-Λι ς έμπνευση για τη μετέπειτα δημιουργία του ίντερνετ. Ο φόβος για την επικράτηση μιας έξαφνης, απρόβλεπτης τεχνητής νοημοσύνης είναι έντονος, και στη διάρκειας των επόμενων δεκαετιών θα γίνεται όλο και εντονότερος.

The Matrix

Με αποκορύφωμα φυσικά το κλασικό φιλμ των Λάνα και Λίλι Γουατσόφσκι, όπου η πραγματικότητα όπως την γνωρίζουμε είναι ήδη προϊόν μιας προβολής, ένα σύστημα ελέγχου που έχουν δημιουργήσει οι μηχανές προκειμένου να μας κρατούν υπό την κυριαρχία τους. Εδώ η χρήση της τεχνητής νοημοσύνης γίνεται με έναν περισσότερο συμβολικό τρόπο, ώστε οι Γουατσόφσκι να μιλήσουν για τα παντός είδους συστήματα ελέγχου που είναι αναγκαίοι να καταρρίψουμε για να ζούμε ελεύθεροι, όμως ο τρόπος που απεικονίζονται και οπτικοποιούνται κάθε λογής ψηφιακές έννοιες (ιδίως στο σίκουελ, «Matrix Reloaded») είναι εντυπωσιακός.

A.I.

Στο διάσημο, πολυσυζητημένο φιλμ του Στίβεν Σπίλμπεργκ, που αποτελούσε ανολοκλήρωτο πρότζεκτ του Στάνλεϊ Κιούμπρικ, ένα αγόρι-ρομπότ είναι προγραμματισμένο να αγαπά- ενώ το ανδροειδές του Τζουντ Λο είναι προγραμματισμένο ως ζιγκολό (το όνομά του εξάλλου είναι Ζιγκολό Τζο). Συναντάμε δηλαδή άλλη μια παραλλαγή, της τεχνητής νοημοσύνης αυτή τη φορά όχι ως απειλής, ούτε ως σκλάβου- παρά ως συναισθηματικού συμπληρώματος για ανθρώπους που θρηνούν κάποια απώλεια. Στο τέλος, είναι δυνατόν να αναπτυχθεί κάτι αληθινό μέσα από έναν τέτοιο προγραμματισμένο δεσμό;

Ex Machina

H ιδέα της τεχνητής νοημοσύνης ως αληθινή ύπαρξη απέναντι στην οποία έχουμε το ίδιο ηθικό χρέος που θα είχαμε απέναντι και σε ένα οργανικό ον, έχει επίσης τεράστιο ενδιαφέρον και συχνά ανατριχιαστικές προεκτάσεις. Στα υπερηρωικά κόμικς συναντάμε αυτή την ιδέα στο «Astonishing X-Men» του Τζος Γουήντον, όπου το «Δωμάτιο Κινδύνου» αναπτύσσει συνείδηση την οποία ο Καθηγητής Χ κρατά εν γνώσει του παγιδευμένη. Στο «Ex Machina» του Άλεξ Γκάρλαντ, ο οποίος δημιούργησε το επίσης συναρπαστικό τηλεοπτικό «Devs», ένας προγραμματιστής δημιουργεί μια τεχνητή νοημοσύνη με δική της συνείδηση- που φτάνει όμως το δικαίωμά του πάνω στην ύπαρξή της; Μπόλικα ηθικά ζητήματα σε μια από τις πιο αναγνωρισμένες ταινίες επιστημονικές φαντασίας του 21ου αιώνα, με την Αλίσια Βικάντερ και τον Όσκαρ Άιζακ.

Her

Το βραβευμένο με Όσκαρ Σεναρίου φιλμ του Σπάικ Τζόουνζ ακολουθεί αρκετούς από τους κανόνες μιας ρομαντικής κομεντί, με τη βασική διαφορά πως η κεντρική σχέση είναι ανάμεσα σε έναν μοναχικό άντρα (Γιοακίν Φοίνιξ) και στο λειτουργικό σύστημα Samantha (η φωνή της Σκάρλετ Τζοχάνσον). Η ιδέα μιας τεχνητής νοημοσύνης και δη χωρίς υλική ύπαρξη, ως ρομαντικού παρτενέρ; Κάποιος θα την είχε αργά ή γρήγορα. Ζούμε εξάλλου στον κόσμο της Siri και της Alexa.

Person of Interest

Από τις πολλές μοντέρνες σειρές που έχουν διαχειριστεί ιδέες περί τεχνητής νοημοσύνης, από την intellectual προσέγγιση του «Devs» ως την καθαρά αλληγορική του «Battlestar Galactica», εκείνη που ίσως τελικά αποτελεί το πιο ενδιαφέρον πείραμα, είναι το procedural «Person of Interest», του Τζόναθαν Νόλαν (ξανά αυτός). Εκεί, μια μηχανή έχει κατασκευαστεί με σκοπό να προλαμβάνει τα εγκλήματα, όμως αυτό που ξεκινά ως μια σειρά από αυτοτελείς εβδομαδιαίες περιπέτειες, εξελίσσεται γρήγορα σε μια συγκλονιστική μάχη ανθρώπων και μηχανών-ως-θεών, με την τεχνητή νοημοσύνη της Μηχανής να εκπαιδεύεται από τον δημιουργό της προκειμένου να μάθει να ξεχωρίζει και να κατηγοριοποιεί κάθε πράξη βάσει σημασίας και ηθικής. Είναι στην πραγματικότητα από τις ελάχιστες περιπτώσεις fiction όπου η τεχνητή νοημοσύνη δεν παρουσιάζεται ως κάτι που απλώς μια μέρα αποκτά συνείδηση ή που μυστηριωδώς εξελίσσεται ή αποκτά δική του ατζέντα- αντιθέτως παρουσιάζει υπομονετικά και με λεπτομερή τρόπο, το πώς η ηθική εκπαίδευση εμπεριέχει προγραμματιστικές παραμέτρους, και το πώς η συνείδηση που αναπτύσσει αυτή η προχωρημένη Α.Ι. δεν είναι παρά μια σειρά από κανόνες. Που μπορεί τελικά να σώσουν ή να καταδικάσουν μια για πάντα την ανθρωπότητα. Πού είναι το ψέμα;

Η έκθεση “YOU AND AI” πραγματοποιείται στο Πεδίον του Άρεως από τις 24 Ιουνίου μέχρι τις 25 Ιουλίου και αποτελείται από 25 έργα που εξετάζουν: Την τεχνητή νοημοσύνη ως καθοριστικό παράγοντα για τη διαμόρφωση του δημόσιου χώρου, της πολιτικής διαδικασίας και της σύγχρονης δημοκρατίας. Τον τρόπο που βλέπουμε την τεχνητή νοημοσύνη και τον τρόπο που μας βλέπει αυτή. Την τεχνητή νοημοσύνη ως μέρος και ως υποκατάστατο του φυσικού περιβάλλοντος. Την τεχνητή νοημοσύνη ως αφορμή για να μιλήσουμε για την ταυτότητά μας, ως ανθρώπινο είδος, ως πρόσωπα και ως πολίτες.