Οι Μαύρες Κυρίες της Simone Leigh και οι ιστορίες που κρύβουν

Τη Simone Leig, μια από τις πιο διάσημες γλύπτριες στις Ηνωμένες Πολιτείες αυτή τη στιγμή, είχαμε την ευκαιρία να δούμε από κοντά στο ΚΠΙΣΝ, όπου εγκαινιάστηκε στην Αγορά η έκθεσή της με τίτλο “Anatomy of Architecture – Ανατομία της Αρχιτεκτονικής”.

Τα Vessel, Bisi και Herm –  τα τρία εμβληματικά γλυπτά από μπρούντζο της διεθνούς καταξιωμένης εικαστικού (που το 2022 εκπροσώπησε την Αμερική για πρώτη φορά στην Biennale της Βενετίας, κερδίζοντας μάλιστα τον Χρυσό Λέοντα με το έργο “Brick House”) έχουν τοποθετηθεί σχεδόν αντικριστά στην Αγορά του ΚΠΙΣΝ και θα παραμείνουν εκεί έως τις 31 Οκτωβρίου 2025.

Στον απόηχο του WOW Festival, το ΚΠΙΣΝ φιλοξενεί την Αφροαμερικανίδα καλλιτέχνιδα Simone Leigh και τις “μαύρες κυρίες” της, που παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά το 2023 στο Smithsonian’s Hirshhorn Museum στην Ουάσιγκτον και κρύβουν ιστορίες της αντίστασης των μαύρων γυναικών ενάντια: στην αποικιοκρατία, τον ρατσισμό, τον σεξισμό και τη λευκή υπεροχή.

Simone Leigh – Στο σταυροδρόμι της γλυπτικής και της μαύρης φεμινιστικής σκέψης

Η Simone Leigh – πρωτίστως κεραμίστρια όπως λέει η ίδια – γεννήθηκε το 1967 στο Σικάγο και οι γονείς της ήταν Τζαμαϊκανοί ιεραπόστολοι. Οι σπουδές της στη φιλοσοφία το 1990 της άνοιξαν δρόμους που δεν είχε φανταστεί: “Έφτασα στην καλλιτεχνική μου πρακτική μέσω της μελέτης της φιλοσοφίας, των πολιτισμικών σπουδών και ενός έντονου ενδιαφέροντος για την αφρικανική και αφροαμερικανική τέχνη, το οποίο έχει διαποτίσει το έργο μου” έχει δηλώσει η ίδια, που σήμερα ζει και εργάζεται στο Μπρούκλιν της Νέας Υόρκης. Το έργο της εστιάζει στη μαύρη γυναικεία υποκειμενικότητα, την ιστορική αορατότητα και την πολιτισμική κληρονομιά της αφρικανικής διασποράς.​

Η δουλειά της Simone Leigh βρίσκεται σταθερά στο σταυροδρόμι της γλυπτικής, της μαύρης φεμινιστικής σκέψης, της αποικιοκρατικής ιστορίας και της συλλογικής μνήμης.

Η Leigh περιγράφει την πρακτική της ως “αυτο-εθνογραφική”, συνδυάζοντας στοιχεία από την αφρικανική τέχνη, τη λαϊκή αρχιτεκτονική, τον φεμινισμό και την επιτελεστική τέχνη. Χρησιμοποιεί συχνά κεραμικά και μπρούντζο, δημιουργώντας μορφές που παραπέμπουν σε παραδοσιακές αφρικανικές τεχνικές και αρχιτεκτονικές δομές – έργα που μιλούν για το σώμα της μαύρης γυναίκας ως φορέας γνώσης, αντοχής και πολιτισμού.

Μιλώντας στο ΚΠΙΣΝ για τα έργα της, θα μπορούσες άνετα να τη φανταστείς να δίνει διάλεξη σε κάποιο αμερικανικό πανεπιστήμιο.

“Σκέφτομαι εδώ και καιρό τι σημαίνει η γλυπτική μου — ή τι μπορεί να κάνει — μέσα σε αυτό το διεθνές πλαίσιο, και ποιος είναι ο ρόλος του καλλιτέχνη σε περιόδους φασισμού. Σε αυτή την αναζήτηση, στρέφομαι σε στρατηγικές του μαύρου φεμινισμού, και γενικότερα, σε στρατηγικές Αφροαμερικανών και Τζαμαϊκανών σε τέτοιες στιγμές της ιστορίας. 

Οι Maroon της Τζαμάικα (Στα 1739 γίνονταν οι πρώτοι υπόδουλοι Αφρικανοί που κέρδισαν την ελευθερία και την ανεξαρτησία τους από τους ευρωπαίους) ήταν ομάδες σκλάβων που κατάφεραν να αποδράσουν, κυρίως στον Νότο, και κατέφυγαν σε βάλτους, πολλές φορές ζώντας ακόμα και μέσα σε κουφάρια δέντρων. Στην Τζαμάικα, κάποιοι από αυτούς κατάφεραν να κατακτήσουν γη που μέχρι και σήμερα ανήκει στις κοινότητές τους.

Εστιάζω τόσο στην ιστορική καταγραφή τους, αλλά σε αυτό που αντιπροσωπεύουν ως οντολογική στάση οι Maroon. Στην ιδέα ότι, σε κάποιες περιστάσεις, για να προστατεύσεις τον εαυτό σου, για να συνεχίσεις να αναπτύσσεσαι, να επιβιώσεις και να κινηθείς προς το μέλλον, χρειάζεται να δράσεις υπόγεια.

Οι Maroon επέζησαν μέσα από την αορατότητα. Το γεγονός ότι δεν ήταν ορατοί, ότι δεν ήταν παρόντες, ήταν αυτό που τους προστάτευσε. Η ύπαρξή τους βασίστηκε στο να παραμένουν αόρατοι.

Γι’ αυτό και, για εμένα, είναι η μεγαλύτερη χαρά της ζωής μου που μπορώ να κάνω πιο ορατές τις ιστορίες, τις εμπειρίες και τις μορφές γνώσης των μαύρων γυναικών.”

Το έργο της λειτουργεί ως αντι-αρχείο: αποτυπώνει φωνές και εμπειρίες που δεν έχουν καταγραφεί στην “επίσημη” Ιστορία. Συχνά συνδέει την καθημερινή ζωή των μαύρων γυναικών με τη μεγάλη αφήγηση της αποικιοκρατίας, της υποδούλωσης και της αντίστασης. Οι μορφές της είναι “υγρές” τα πρόσωπα δεν απεικονίζονται με λεπτομέρεια, τα μάτια είναι “αόρατα” γιατί όπως λέει η ίδια δεν θέλει να φτιάξει πορτρέτα με συγκεκριμένα αναγνωρίσιμα χαρακτηριστικά. Οι γυναίκες της είναι πανανθρώπινες.

Αφαιρώντας αυτά τα προσωπικά χαρακτηριστικά, η καλλιτέχνιδα δημιουργεί έργα που έχουν απήχηση σε διαφορετικούς ανθρώπους και εμπειρίες. Με αυτό το στοιχείο της αφαίρεσης, εξηγεί η Leigh, “φαντάζομαι ένα είδος εμπειρίας, μια κατάσταση της ύπαρξης, και όχι έναν συγκεκριμένο άνθρωπο“.

“Ανατομία της Αρχιτεκτονικής” στο ΚΠΙΣΝ

Η Leigh δήλωσε σχετικά με την έκθεση της στο ΚΠΙΣΝ: “Είναι τιμή μου που θα δείξω τη δουλειά μου σε μια χώρα που θεωρείται ένα από τα λίκνα του πολιτισμού. Η γλυπτική έχει τεράστια παράδοση στην Αθήνα και με τιμά πολύ το ότι θα δω τα έργα μου σε αυτόν τον τόπο”.

Vessel – Η φιγούρα στηρίζεται σε ένα πόδι, ένδειξη δύναμης και ισορροπίας

[2023, Μπρούντζος, 275 x 75 x 58εκ.]

Το έργο Vessel είναι ένα επιβλητικό μπρούντζινο γλυπτό -μια θηλυκή φιγούρα που αντί για σώμα, έχει μια οβάλ φόρμα που είναι κενή στο εσωτερικό της. Ο τίτλος του γλυπτού και η εντυπωσιακή αφαιρετική μορφή του είναι χαρακτηριστικά δείγματα του έργου της καλλιτέχνιδας, η οποία συνδέει το γυναικείο σώμα με δοχεία οικιακής χρήσης και άλλα χρηστικά δοχεία για να εστιάσει το ενδιαφέρον σε ιστορίες φροντίδας, μόχθου και κατανάλωσης. Η φιγούρα στηρίζεται γερά, αλλά μόνο σε ένα πόδι -το δεξί- που εκτείνεται ως συνέχεια του κάτω μέρους του οβάλ σώματος, εκπέμποντας την αίσθηση της δύναμης, της ισορροπίας και της σταθερότητας.

Η μνημειακή κλίμακα του Vessel ορθώνεται σαν δυνατός φάρος και αντανακλά τη διερεύνηση της «θηλυκότητας που δεν είναι εύθραυστη, αλλά στιβαρή –μιας ομορφιάς που σχετίζεται με τη δύναμη και την ισχύ».  

Στο κεφάλι, τα μαλλιά είναι φορμαρισμένα σε ένα εντυπωσιακό κοντό καρέ κούρεμα με αφέλειες και καμπυλωτές προς τα έξω άκρες, ένα στιλ που κυριαρχούσε κατά τη δεκαετία του 1960 και το οποίο χρησιμοποιεί για πρώτη φορά η Simone Leigh, εμπλουτίζοντας έτσι το ενδιαφέρον της για την ιστορία των χτενισμάτων και της πολιτιστικής τους σημασίας. Τα διάφορα στιλ κομμώσεων είναι εδώ και πολλά χρόνια ένα από τα σημαντικά θέματα που επεξεργάζεται η καλλιτέχνιδα. Στις κομμώσεις που έχει χρησιμοποιήσει στα γλυπτά της, συμπεριλαμβάνονται οι περίτεχνες πλεξούδες και τα εντυπωσιακά αφρικανικά χτενίσματα με μικροσκοπικές ροζέτες που είναι δουλεμένες μία-μία στο χέρι. Για να δημιουργήσει την επιβλητικά ψηλή, μπρούντζινη μορφή του Vessel, η Leigh έφτιαξε πρώτα το γλυπτό με πηλό. 

Bisi – Προσφέρει καταφύγιο και προστασία

[2023, Μπρούντζος, 277 x 64 x 53εκ. ]

Το έργο Bisi είναι ένα ψηλό μπρούντζινο γλυπτό που απεικονίζει τον κορμό μιας γυναίκας, ο οποίος αναδύεται από μια κοίλη βάση που μοιάζει με φούστα. Το γλυπτό είναι χαρακτηριστικό του έργου της Leigh, η οποία συνδυάζει το γυναικείο σώμα με οικιακής χρήσης δοχεία ή αρχιτεκτονικά στοιχεία που εστιάζουν σε παραγνωρισμένες πράξεις μόχθου και φροντίδας, ειδικά όσον αφορά στις μαύρες γυναίκες. Η καλλιτέχνιδα δημιούργησε μια εσοχή σαν σπηλιά για να φιλοξενήσει την όρθια φιγούρα της Bisi. Το στρογγυλεμένο άνοιγμα προσκαλεί δυνάμει τους επισκέπτες να μπουν στην κυρτή μπρούντζινη βάση και να σταθούν μέσα στη γεμάτη δύναμη φιγούρα της Bisi. Επομένως, το επιβλητικό κάτω μέρος του γλυπτού λειτουργεί τόσο σαν καταφύγιο που προσφέρει προστασία, όσο και σαν συμβολική μήτρα που παραπέμπει στην ανατροφή και στη φροντίδα. 

Ο τίτλος του γλυπτού αποτίει φόρο τιμής στην εκλιπούσα Νιγηριανή επιμελήτρια Bisi Silva, την οποία η Leigh θεωρεί μέντορά της.

Η βάση της Bisi που μοιάζει με φούστα έχει πολλές αναφορές, μεταξύ των οποίων ένα εστιατόριο στο Μισισίπι τη δεκαετία του 1940 που λεγόταν Mammy’s Cupboard, οι καλύβες στην Αποικιακή Έκθεση του Παρισιού το 1931 και ο πίνακας “Las Meninas” που φιλοτέχνησε ο Diego Velázquez το 1656.  Ανοίγοντας τη βάση του γλυπτού και κάνοντάς την ένα καταφύγιο, όπου δυνάμει μπορούν να μπουν οι θεατές, το έργο της Leigh αντλεί έμπνευση και συνάμα διευρύνει τη διαθεματική εξερεύνησή της του σώματος ως αρχιτεκτονικής. Το γλυπτό Bisi, με αυτόν τον μοναδικό τεράστιο χώρο-άνοιγμα, είναι ένα από τα πιο προσωπικά έργα που έχει δημιουργήσει μέχρι στιγμής η καλλιτέχνιδα.

Herm – Με έμπνευση από τα αρχαία ελληνικά αγάλματα, τις Ερμές

[2023 , Μπρούντζος, 249 x 76 x 71εκ. ] 

Το έργο Herm είναι ένας μεγάλης κλίμακας στιλιζαρισμένος γυναικείος κορμός πάνω σε μία ψηλή ορθογώνια βάση, από την οποία βγαίνει προς τα πίσω ένα γυναικείο πόδι (γάμπα και πέλμα). Η χύτευση έγινε με βάση το ίδιων διαστάσεων καλούπι από πηλό που η καλλιτέχνιδα δούλεψε με όλες του τις λεπτομέρειες στο χέρι, κι έτσι η μπρούντζινη επιφάνεια διατηρεί την αίσθηση του χειροποίητου από το αρχικό πήλινο γλυπτό.

“Ειδικά για το γλυπτό Herm άντλησα έμπνευση από τα αρχαία ελληνικά αγάλματα, τις Ερμές, που τοποθετούνταν ως προστατευτικά σε σταυροδρόμια, σε τάφους και σε άλλους δημόσιους χώρους. Αυτό το έργο, τοποθετημένο στην Αγορά του Κέντρου Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, αναλαμβάνει αυτόν τον ρόλο σε ένα σύγχρονο πλαίσιο. Έχει ιδιαίτερη σημασία το ότι δείχνω τη δουλειά μου στην Αγορά του ΚΠΙΣΝ, καθώς, παραδοσιακά, η Aγορά στις αρχαίες πόλεις-κράτη βρισκόταν στο επίκεντρο του δημόσιου βίου, αλλά ήταν, επίσης, ένα μέρος στο οποίο απαγορευόταν η πρόσβαση στις γυναίκες κατά την αρχαιότητα.» μας είπε  η Leigh.

Το έργο Herm της υποκαθιστά με τον κορμό μιας μαύρης γυναίκας την ανδρική μορφή που συνήθως είχε αυτό το είδος των γλυπτών. Στο πίσω μέρος του γλυπτού έχει προσθέσει ένα πόδι που φαίνεται σαν να κάνει ένα βήμα μπροστά. Το πόδι σε αυτή τη στάση παραπέμπει συμβολικά στον θεό Ερμή, του οποίου το πόδι απεικονίζεται συνήθως με φτερά στον αστράγαλο. Στο Herm η Leigh αφαιρεί τα φτερά από το πόδι, αφοπλίζοντας και γειώνοντας, έτσι, το άγαλμά της για να τιμήσει τη δύναμη που εδράζεται στην πραγματικότητα και όχι στη μυθολογία.

“H ανατομία της συνθήκης του να κατοικείς στο σώμα σου”

Η Simone Leigh χαρτογραφεί την ασταμάτητη κίνηση των μαύρων γυναικών προς τα εμπρός.  Αλλά  όπως πολύ εύστοχα ανέφερε η Γαβριέλλα Τριανταφύλλη, Διευθύντρια Προγραμματισμού και Παραγωγής του ΚΠΙΣΝ και επιμελήτρια της έκθεσης: “Μας καλεί να ξανασκεφτούμε ποιος έχει δικαίωμα να φαίνεται, ποιο σώμα μιλά και πώς ακούμε αυτόν τον λόγο”.

Και ακόμα: “Η Simone Leigh δεν μας ζητά απλά να κοιτάξουμε τις μορφές της. Μας προσκαλεί να σταθούμε απέναντί τους, Να σωπάσουμε για λίγο. Να αφουγκραστούμε τι γεννά αυτή η συνάντηση με την ορατότητα του άλλου. Και ακόμα μας καλεί να αναλογιστούμε πως κατοικούμε τα δικά μας σώματα. Πως τα δικά μας σώματα τα ίδια μπορούν να γίνουν μνημεία αντοχής, επιμονής και συνέχειας. Η ανατομία της αρχιτεκτονικής είναι ένας τόπος, ένας χώρος συνάντησης, ορατότητας και στοχασμού. Είναι η ανατομία της συνθήκης του να υπάρχεις, να κατοικείς στο σώμα σου και να διεκδικείς χώρο μέσα στο χώρο.”