Το αρχείο της Κατερίνας Ζαχαροπούλου μετατρέπει την Τέχνη σε Μνήμη και Γιορτή

To Save the Dates – ένα οπτικοακουστικό αρχείο για τη σύγχρονη τέχνη είναι η πρώτη ψηφιακή, εκπαιδευτική και ερευνητική πλατφόρμα στην Ελλάδα για τη διεθνή και την Ελληνική σύγχρονη τέχνη. Αποτελεί ένα σπάνιο παράδειγμα συνάντησης της τέχνης με την τηλεοπτική και ραδιοφωνική μνήμη, καθώς σχηματίστηκε σε διάστημα 30 χρόνων και περιλαμβάνει 776 τηλεοπτικά και ραδιοφωνικά αρχεία, πλήρως τεκμηριωμένα και ταξινομημένα σε θεματικές κατηγορίες (καλλιτέχνες, ιστορικοί τέχνης, διευθυντές μουσείων, Μπιενάλε, μεγάλες εκθέσεις).

Η ψυχή του αρχείου είναι η εικαστικός και επιμελήτρια Κατερίνα Ζαχαροπούλου, που αφιέρωσε τρεις δεκαετίες στο να συγκεντρώσει, να επιμεληθεί και να διαφυλάξει πολύτιμες καταγραφές της σύγχρονης τέχνης.

Οι εκπομπές που η ίδια σχεδίασε, επιμελήθηκε και παρουσίασε την περίοδο 1995 -2025 (από το 1995 έως το 1999 στον τηλεοπτικό σταθμό SevenX, και από το 2000 έως το 2025 στην ΕΡΤ, με την παραχώρηση υλικού από το Αρχείο ΕΡΤ) αποτελούν τον θεμέλιο λίθο της πρωτοβουλίας. Η αφοσίωσή της, η διορατικότητά της και η αγάπη της για την τέχνη, έδωσαν στο Save the Dates το βάθος και τον πλούτο που το καθιστούν μοναδικό.

Το πρόγραμμα Save the Dates – ένα οπτικοακουστικό αρχείο για τη σύγχρονη τέχνη δεν είναι απλώς μια καταγραφή: είναι ένα ζωντανό σώμα μνήμης και έρευνας, ανοιχτό σε όσους επιθυμούν να εργαστούν, να ερευνήσουν, να εμπνευστούν, να γνωρίσουν, να θυμηθούν, να ανακαλύψουν και να μεταπλάσουν το περιεχόμενό του δημιουργικά.

Η πλατφόρμα, με την ευθύτητα και την επιστημονική ακρίβεια που τη διακρίνει, λειτουργεί αποκλειστικά στο ΕΜΣΤ και στη Βιβλιοθήκη της ΑΣΚΤ, με ελεύθερη πρόσβαση. Στο μεσοπάτωμα του ΕΜΣΤ, έχει διαμορφωθεί ένας ειδικός χώρος που συνδυάζει την αίσθηση του αρχείου με τη ζωντανή παρουσία της σύγχρονης τέχνης, καθιστώντας το Save the Dates όχι μόνο μια ψηφιακή βιβλιοθήκη αλλά και ένα σύγχρονο καταφύγιο για τον στοχασμό και την ανακάλυψη.

Πώς ξεκίνησαν όλα…

“Η ιδέα ξεκίνησε από την ανάγκη να διαφυλαχθούν και να αξιοποιηθούν οι εκπομπές που καταγράφουν την διαμόρφωση της σύγχρονης τέχνης, αρχικά στην ελληνική σκηνή και σταδιακά στο διεθνές περιβάλλον της τέχνης. Από το 1995 κρατούσα πάντα αντίγραφα των επεισοδίων και μια μέρα είδα την βιβλιοθήκη μου γεμάτη κασέτες VHS, κάποιες Betta και αργότερα dvd και σκληρούς δίσκους.

Η συσσώρευση του υλικού που στα πρώτα στάδια ήταν αναλογικό και αργότερα ψηφιακό ζητούσε ανάγνωση εκ νέου. Άρχισα να βλέπω αναδρομικά όλη τη δουλειά που είχε γίνει στις εκπομπές, τα ονόματα καλλιτεχνών, επιμελητών, τους τίτλους μεγάλων εκθέσεων, τις Μπιενάλε, τις χρονολογίες και αντιλήφθηκα πως αυτό λεγόταν Αρχείο και είχε σχηματιστεί σαν ξεχωριστή αυτόνομη οντότητα αναζητώντας το πρόσωπό του. Το 2019 με μια μικρή ομάδα συνεργατών, αρχικά με την Φαίδρα Βασιλειάδου και τον Σέργιο Ζαλμά.

Στη συνέχεια, και μετά την αποχώρηση της Φαίδρας, με την Δώρα Βασιλάκου ξεκίνησε ο μεγάλος όγκος δουλειάς και ταξινόμησης μοιρασμένος ανάμεσα σε εμένα και σε εκείνους. Πρώτη μας έδρα εργασίας ήταν η βιβλιοθήκη της ΑΣΚΤ υπό την πρυτανεία του Πάνου Χαραλάμπους” αναφέρει η Κατερίνα Ζαχαροπούλου στο NEWS 24/7 μιλώντας για το πώς ξεκίνησε η ιδέα του Save the Dates.

Και συνεχίζει: “Ο Σέργιος Ζαλμάς με σπουδές στον κινηματογράφο είχε την ευθύνη του τηλεοπτικού υλικού και της ψηφιακής του μετατροπής καθώς και την επιμέλεια του σχεδιασμού της πλατφόρμας, η Δώρα Βασιλάκου ως ιστορικός τέχνης, τις τεκμηριώσεις και την επιμέλεια περιεχομένου. Δουλεύαμε αδιάκοπα, ταξινομούσαμε και στήναμε τα περιεχόμενα. Είναι τεράστια η συμβολή τους στο αποτέλεσμα. Ήμουν τυχερή να τους έχω κοντά μου, νέα παιδιά που τους ενδιέφερε η προοπτική, το χτίσιμο της ιδέας ενός ψηφιακού αρχείου πλήρως τεκμηριωμένου και κατηγοριοποιημένου.

Και ήταν η πρώτη φορά για όλους μας σε κάτι τόσο μεγάλο, πρωτότυπο, με την ευθύνη να είναι άρτιο, ιστορικά σωστό και χρηστικά βοηθητικό. Δουλεύαμε γοητευμένοι με το υλικό και, όσο κι αν εγώ το γνώριζα καλά, δεν έμεινα έξω από αυτή την απρόσμενη χαρά, τον ενθουσιασμό για ό,τι σχηματιζόταν. Από εκεί και πέρα βρεθήκαμε σε ένα δρόμο με πολλές κατευθύνσεις”.

Πώς ήταν η εμπειρία να επιμελείστε εκπομπές για τη σύγχρονη τέχνη επί 30 χρόνια; Τι κρατάτε ως πιο καθοριστική στιγμή αυτής της διαδρομής;

“Η εμπειρία εκ των υστέρων καταγράφεται ως συναρπαστική. Όχι πως δεν ήταν από την αρχή, αλλά όταν συνέβαινε δεν κατανοούσα την σημασία της, ζούσα τη στιγμή… Η άθροιση έφερε τον απολογισμό και είναι πέρα από κάθε προσδοκία. Ως εικαστικός η ίδια βρέθηκα την κατάλληλη στιγμή μέσα σε ένα περιβάλλον που παλλόταν από ιδέες, ανάγκες προσδιορισμού νέων δεδομένων στην κοινωνία, νέων εργαλείων και μεθόδων. Ήταν ένα αδιανόητο εργαστήριο, κάθε γύρισμα και μια αποκάλυψη.

Παράλληλα με την υλοποίηση των εκπομπών για προβολή στην τηλεόραση, στο παρασκήνιο βίωνα μια πρωτοφανή, την δεκαετία του ’90, αλλαγή παραδείγματος. Με ενδιέφερε προσωπικά όλη αυτή η υπόθεση, ίσως είναι και ένας από τους λόγους της διάρκειας των εκπομπών σε τόσο μεγάλο χρονικό εύρος που έφερε τελικά τον σχηματισμό του αρχείου. Το 1999 ο τηλεοπτικός σταθμός Seven X από που ξεκίνησα το 1995, άλλαξε κατεύθυνση, ενώ τα πρόσωπα που συνετέλεσαν στην δημιουργία του αποχώρησαν. Ο σταθμός πουλήθηκε και μετά από λίγο έκλεισε οριστικά. Πολλά αρχεία εκπομπών καταστράφηκαν, πρόλαβα και έσωσα τα δικά μου.

Παραμονές του 2000 στο μιλένιουμ, βρέθηκα στο δίλημμα αν θα πρέπει να συνεχίσω στην τηλεόραση ή να αποχωρήσω οριστικά. Δεν υπήρξα άνθρωπος των μίντια εξ΄αρχής ούτε ήμουν δημοσιογράφος. Ήμουν καλλιτέχνις, ζούσα μέσα στην εικαστική κοινότητα και μόνο από αυτή τη θέση και ιδιότητα θα μπορούσα να υπάρχω σε μιντιακό περιβάλλον.

Τότε μου ήρθε η ιδέα μιας πρότασης προς την ΕΡΤ για μια εκπομπή εντελώς πρωτοποριακή στον σχεδιασμό και στην εκτέλεση. Έγινε αποδεκτή χάριν στην τότε διευθύντρια προγράμματος Ελένη Βλάχου. Η σειρά ονομάστηκε Video Gallery. Κάλεσα ως σκηνοθέτη τον φίλο μου και εικαστικό βίντεο καλλιτέχνη Μάκη Φάρο κι’ ένιωθα καλά γιατί ήταν μια εκπομπή φτιαγμένη από καλλιτέχνες για καλλιτέχνες.

Ο τηλεοπτικός χώρος προσφερόταν σε καλλιτέχνες των οποίων τα εκφραστικά μέσα εκείνη την περίοδο ήταν το βίντεο και τα νέα μέσα. Για 15’ καλούνταν να σκηνοθετήσουν και να αξιοποιήσουν αυτόν τον χρόνο ως χώρο παρουσίασης του έργου τους. Με ένα «τηλεοπτικής μορφής» ύφος και με αναφορές στους πρωτεργάτες της βίντεο τέχνης ,δουλέψαμε με όρους αντι-τηλεθέασης, όπως έλλειψη ήχου για αρκετά λεπτά, ανορθόδοξα πλάνα, εισαγωγές και προτροπές, δηλαδή το απόλυτο πείραμα για τα ελληνικά δεδομένα.

Εγώ έπαιζα στην κυριολεξία τον ρόλο μιας «παρουσιάστριας» που αφηγείται παράξενα πράγματα πλην όμως ιστορικά τεκμηριωμένα για την σχέση τηλεοπτικού δέκτη- έργου τέχνης και τεχνολογίας. Ο Ναμ Τζουν Πάικ ήταν ο εμπνευστής μας και το εισιτήριο εισόδου σε αυτό το τρελό εγχείρημα. Θεωρώ ότι ήταν η πρώτη μου περφόρμανς μέσα στην ίδια την τηλεόραση. Υπήρξε η καθοριστική στιγμή που με βοήθησε και με ενθάρρυνε να βρω ένα νόημα στον σχεδιασμό προγραμμάτων για τη σύγχρονη τέχνη. Τρία χρόνια μετά ήρθε η Εποχή Των Εικόνων”.

Save the Dates: Ένα αποθετήριο για την ίδια την τέχνη

Θεωρείτε το Save the Dates ένα καλλιτεχνικό έργο από μόνο του; Αν ναι, τι το καθιστά τέτοιο;

“Είναι ένα καλλιτεχνικό έργο αλλά όχι με τους όρους του παραδοσιακού έργου τέχνης. Το Save the Dates αποτελείται από δεδομένα και αρχεία, είναι ένα αποθετήριο για την ίδια την τέχνη. Ταυτόχρονα είναι από μόνο του μια μορφή τέχνης, της αρχειοθέτησης, της αφήγησης, της συγκίνησης, της συλλογικότητας, της συμπερίληψης, των προθέσεων. Πολλοί μου λένε πως αυτό το αρχείο είναι έργο τέχνης αφού η σύλληψή και το περιεχόμενό του κατάφερε να είναι κάτι περισσότερο από συγκέντρωση πληροφοριών. Το δέχομαι και με τιμά, ίσως και να με δικαιώνει κάπου”.

Πώς πιστεύετε πως αλλάζει η κατανόηση της σύγχρονης τέχνης όταν τη βλέπει κανείς μέσα από ένα αρχειακό, χρονολογικό ή θεματικό πρίσμα;

“Θα φανεί με τον καιρό… Εγώ μπορώ μόνο να προτείνω σε όσους ενδιαφέρονται να κατανοήσουν τη σύγχρονη τέχνη να έρθουν σε επαφή με το αρχείο. Ενδεχομένως θα βρεθούν μπροστά σε μία έκπληξη, σε μια αποκάλυψη θα έλεγα, αφού θα δουν πόσο η σύγχρονη τέχνη εστιάζει στην ίδια τη ζωή, πόσα σπουδαία πράγματα έγιναν μέσα σε 30 χρόνια στον τόπο, πόσο καλούς καλλιτέχνες έχουμε και, το πιο σημαντικό, θα καταλάβουν πως η κατανόηση της σύγχρονης τέχνης προϋποθέτει να έχουμε ήδη αγαπήσει την ιστορική και μοντέρνα περίοδο της τέχνης και πως αυτή η ορολογία περί σύγχρονου δεν είναι κενή περιεχομένου ούτε σημασιοδοτεί μια ελίτ φιλότεχνων και φιλόδοξων επαγγελματιών.

Πρόκειται για μια καταβύθιση στην ανθρώπινη συνθήκη έτσι όπως διαμορφώθηκε στο τέλος του 20ου και στην αρχή του 21ου αιώνα. Οι χρονολογίες και οι θεματικές του αρχείου δείχνουν πότε, πώς, ποιοίι και γιατί δημιούργησαν, στοχάστηκαν, μετακινήθηκαν και με ποιητικό τρόπο μίλησαν για την τέχνη τους, τις ιδέες τους, τις ανησυχίες τους.

Ποιες εκπομπές ή συνεντεύξεις που συμπεριλαμβάνονται στο αρχείο θεωρείτε σταθμό για την πορεία της σύγχρονης τέχνης στην Ελλάδα;

“Η απάντηση βρίσκεται μέσα στο αρχείο στην κατηγορία «Μεγάλες εκθέσεις». Εκεί βλέπει κανείς ποιά εικαστικά γεγονότα μεγάλου εύρους συνέβαλαν στην πορεία της σύγχρονης τέχνης στην Ελλάδα, ποιοί καλλιτέχνες σχηματίζουν το προφίλ της, ποιοι επιμελητές και ιστορικοί αλλά και συλλέκτες με όραμα αποτελούν το σώμα της. Η ιστορία δεν γράφεται από έναν, χρειάζονται συνέργειες και διαίσθηση για την κατεύθυνση που μπορούν να πάρουν τα πράγματα.

Η έκθεση για την Ρωσική πρωτοπορία στην Εθνική Πινακοθήκη σε επιμέλεια της Άννας Καφέτση την δεκαετία του ’90 παραδείγματος χάριν, η πρώτη περίοδος των εκθέσεων του ΕΜΣΤ από το 2000, η έκθεση OUTLOOK το 2003 του Χρήστου Ιωακειμίδη, η έκθεση του Γιάννη Κουνέλλη στο πλοίο ΙΟΝΙΟΝ το 1994, οι εκθέσεις του οργανισμού NEON τα τελευταία έντεκα χρόνια και πριν από αυτές οι εκθέσεις του ιδρύματος ΔΕΣΤΕ, οι προσπάθειες και οι εκθέσεις του τότε Μ.Μ.Σ.Τ ,σημερινού MOMus στην Θεσσαλονίκη επίσης έβαλαν προς συζήτηση σημαντικά ζητήματα μέσα από εξαιρετικές εκθέσεις Ελλήνων καλλιτεχνών. Η πρώτη Μπιενάλε της Αθήνας το 2007 και σήμερα, το πλήρες άνοιγμα του ΕΜΣΤ προς την κοινωνία επί καλλιτεχνικής διεύθυνσης Κατερίνας Γρέγου, με μονογραφικές , και όχι μόνο, εκθέσεις ελλήνων καλλιτεχνών έχει συμβάλλει θεαματικά στην συνέχεια αυτής της πορείας. Δίνω ελάχιστα παραδείγματα όπως καταλαβαίνετε. Το αρχείο περιέχει πλήθος εκπομπών για μια περισσότερο τεκμηριωμένη απάντηση στο ερώτημα”.

Υπάρχουν σχέδια για τη διεύρυνση ή τον εμπλουτισμό του Save the Dates στο μέλλον;

“Ελπίζω σε πιθανή συνέχεια της Εποχής των Εικόνων, κάτι που εξαρτάται από τις αποφάσεις της ΕΡΤ. Ένας ακόμη κύκλος θα επέτρεπε την συμπλήρωση του αρχείου με κάποιες εξαιρετικές εκθέσεις και με σημαντικούς καλλιτέχνες που εκθέτουν αυτή την περίοδο στην Αθήνα. Όσο είναι στις δικές μου δυνάμεις θα προσπαθήσω ώστε το αρχείο να κρατηθεί ζωντανό αλλά ας μην ξεχνάμε πως ό,τι έγινε ως εδώ είναι ήδη πολύ μεγάλο. Ο εμπλουτισμός είναι ζητούμενο ωστόσο ο πλούτος των 30 χρόνων καταγραφής έχει ήδη καταχωρηθεί.

Η τηλεόραση εξακολουθεί να είναι ισχυρή καθημερινή συνήθεια, έχει ακόμη αίγλη και πιστούς θεατές αλλά ελάχιστες εκπομπές για την τέχνη. Η Εποχή των Εικόνων παραδόξως μακροημέρευσε και οφείλω να πω ότι η ΕΡΤ της φέρθηκε καλά, την τίμησε και την αγάπησε ή τουλάχιστον κατανόησε τη σημασία της. Οι καιροί άλλαξαν, η γλώσσα άλλαξε, η τηλεόραση έχει άλλες κατευθύνσεις, η αγορά επίσης.
Οι νεότερες γενιές αδιαφορούν σχεδόν πλήρως για την τηλεόραση και στρέφονται σε άλλες πηγές θέασης. Και ο ψηφιακός κόσμος ήρθε όχι μόνο για να μείνει αλλά και για να κυριαρχήσει.

Ας περιμένουμε να δούμε τι επιφυλάσσει το μέλλον, οι αντοχές και οι συγκυρίες. Ό,τι ως σήμερα έγινε εκ μέρους μου σε τηλεοπτικό περιβάλλον βρίσκω απίθανο να μπορεί να συμβεί στο μέλλον με τόσο μεγάλη διάρκεια, όχι γιατί υπήρξα μοναδική αλλά κυρίως γιατί η δική μου γενιά ζητούσε και ζητά εκείνους τους τρόπους έκφρασης και επικοινωνίας που εγκαθιστούσαν σχέσεις, δεσμούς και συγκινήσεις με διάρκεια στο χρόνο και με άλλα αιτήματα ανάγνωσης και αναγνώρισης. Αυτά διασώζει το αρχείο SAVE THE DATES, το λέει και τ’ όνομά του. Και δεν είναι μνημόσυνο, αλλά γιορτή!”