Μπήκαμε στην έκθεση του Van Gogh: Το challenge με τα κίτρινα ηλιοτρόπια

Η έκθεση/εμπειρία Van Gogh: The Immersive Experience έφτασε στην Αθήνα, προσκαλώντας το κοινό σε μια πολυαισθητηριακή προσέγγιση του έργου του Ολλανδού ζωγράφου. Μέσα στις γιορτινές ημέρες, αποτέλεσε μια καλή αφορμή να αφιερώσουμε χρόνο και να τη δούμε κι εμείς από κοντά. Μπαίνοντας στην έκθεση στο Γουδί, μας υποδέχτηκαν τα ηλιοτρόπια, ανθισμένα και φωτεινά, ανοίγοντας μια πόρτα προς μια διαφορετική θέαση έργων που σήμερα βρίσκονται στην κορυφή του χρηματιστηρίου της τέχνης.

Από τα πρώτα λεπτά γίνεται σαφές ότι εδώ η ζωγραφική δεν ζητά απλώς να την κοιτάξεις. Ζητά να μπεις μέσα της. Το σώμα προηγείται του βλέμματος, ο χώρος καταργεί την απόσταση και οι πίνακες διαλύονται σε φως, κίνηση και ήχο, μετατρέποντας το έργο του Βίνσεντ βαν Γκογκ σε περιβάλλον.

Και γιατί Βαν Γκογκ; Γιατί να δοκιμαστεί σε ένα τόσο σύγχρονο, τεχνολογικό πλαίσιο; Η απάντηση μοιάζει σχεδόν αυτονόητη. Το έργο του προσφέρεται ιδανικά για μια εμπειρία βασισμένη στην κίνηση και την περιβάλλουσα εικόνα. Τα έντονα χρώματα, οι επαναλαμβανόμενες φόρμες, οι κυματιστές πινελιές, η σχεδόν κινηματογραφική αίσθηση των τοπίων του κάνουν τη μετάβαση από τον καμβά στον χώρο να μοιάζει φυσική, σχεδόν αναπόφευκτη.

Η εμπειρία εξελίσσεται ως μια συνεχής ροή πληροφοριών και εικόνων που κυκλώνουν τον επισκέπτη από παντού. Πάτωμα, τοίχοι και οροφή παύουν να λειτουργούν ως αρχιτεκτονικά όρια και μετατρέπονται σε επιφάνειες αφήγησης. Οι γνωστές μορφές επανέρχονται διαρκώς: τα ηλιοτρόπια, τα τοπία, τα πορτρέτα, οι στροβιλισμοί της Έναστρης Νύχτας. Όλα κινούνται, ενώνονται, αποσυντίθενται και επανεμφανίζονται. Η ζωγραφική χάνει τη στατικότητα του μουσείου και αποκτά ρυθμό.

Van Gogh – Πέθανε χωρίς να γνωρίσει την αναγνώριση

Ο Βίνσεντ βαν Γκογκ γεννήθηκε το 1853 στο Ζούντερτ της Ολλανδίας και μέσα σε μόλις δέκα χρόνια καλλιτεχνικής δημιουργίας πρόλαβε να αλλάξει για πάντα την πορεία της δυτικής ζωγραφικής. Άρχισε να ζωγραφίζει συστηματικά σχετικά αργά, έχοντας ήδη δοκιμαστεί ως έμπορος τέχνης, δάσκαλος και ιεροκήρυκας.

Η καλλιτεχνική του γλώσσα διαμορφώθηκε μέσα από διαρκείς μετακινήσεις: από την Ολλανδία στο Παρίσι, όπου ήρθε σε επαφή με τον ιμπρεσιονισμό και τον μεταϊμπρεσιονισμό, και έπειτα στην Αρλ, όπου το χρώμα απέκτησε ένταση, όγκο και ψυχική φόρτιση.

Η ζωή του σημαδεύτηκε από οικονομική ανέχεια, ψυχικές κρίσεις και μια επίμονη αίσθηση απομόνωσης, που όμως συνυπήρξε με αδιάκοπη καλλιτεχνική πειθαρχία. Στο διάστημα αυτό δημιούργησε περισσότερα από 800 έργα, ανάμεσά τους τα Ηλιοτρόπια και τις πολυάριθμες αυτοπροσωπογραφίες του. Πέθανε στις 29 Ιουλίου 1890, σε ηλικία μόλις 37 ετών (δύο ημέρες αφού πυροβολήθηκε στην κοιλιά στο Οβέρ-συρ-Ουάζ, στη Γαλλία) χωρίς να έχει εισπράξει την αναγνώριση. Το απλό ξύλινο φέρετρό του ήταν στολισμένο με κίτρινα λουλούδια, ανάμεσά τους και ηλιοτρόπια.

Τα ηλιοτρόπια – Ένα μπουκέτο ελπίδας

Τα ηλιοτρόπια του Βαν Γκογκ είναι ένα ημερολόγιο ψυχής, γραμμένο με κίτρινο. Το 1888, στην Αρλ, ζωγραφίζει μια σειρά από ηλιοτρόπια για να στολίσει το Κίτρινο Σπίτι, εκεί όπου περίμενε τον φίλο του, τον Γκογκέν. Ήθελε το σπίτι να γίνει κοινότητα καλλιτεχνών, μια μικρή ουτοπία με χρώμα στους τοίχους και φως στα παράθυρα. Τα ηλιοτρόπια ήταν το καλωσόρισμα.

Το κίτρινο εκείνη την περίοδο δεν ήταν για εκείνον διακοσμητικό στοιχείο. Ήταν εμμονή, καταφύγιο, σχεδόν προσευχή. Ο Βαν Γκογκ έβλεπε στο κίτρινο τον ήλιο της Προβηγκίας, τη ζεστασιά που του έλειπε, τη ζωή που προσπαθούσε να κρατήσει όρθια. Τα ηλιοτρόπια, ακόμη κι όταν μαραίνονται, στέκονται σαν χαρακτήρες τραγωδίας: περήφανα, εκτεθειμένα, αληθινά.

Τεχνικά, η επιλογή ήταν ριζοσπαστική. Πολλές αποχρώσεις του ίδιου χρώματος, κίτρινο πάνω σε κίτρινο, χωρίς «ανάσα» για το μάτι. Ένα ρίσκο που τότε έμοιαζε λάθος και σήμερα διαβάζεται ως ιδιοφυΐα.

Τα άνθη δεν στρέφονται προς τον ήλιο· στρέφονται προς τον θεατή. Άλλα σφύζουν από ζωή, άλλα έχουν ήδη μαραθεί. Η συνύπαρξή τους στον ίδιο καμβά συμπυκνώνει τον χρόνο: αρχή, ακμή και τέλος παρόντα ταυτόχρονα.

Η επιστήμη έχει μπει βαθιά μέσα σε αυτά τα έργα. Μελέτες του Van Gogh Museum σε συνεργασία με το Rijksmuseum και ευρωπαϊκά πανεπιστήμια έδειξαν ότι ο Βαν Γκογκ χρησιμοποίησε χρωστικές εξαιρετικά ασταθείς. Το χρώμιο κίτρινο αλλοιώνεται με το φως, σκουραίνει, χάνει τη λάμψη του. Τα κίτρινα του Βαν Γκογκ έχουν αλλοιωθεί με τον χρόνο. Άρα, σε αρκετές περιπτώσεις, εμείς σήμερα δεν βλέπουμε ακριβώς το ίδιο κίτρινο που ζωγράφισε εκείνος.

Η φθορά είναι εγγεγραμμένη στο ίδιο το έργο. Άλλες έρευνες αποκάλυψαν επαναλαμβανόμενες διορθώσεις κάτω από τις επιφάνειες του κίτρινου, δείχνοντας ότι τίποτα δεν ήταν αυθόρμητο. Ήταν μεθοδική ένταση, έλεγχος πάνω στο χάος.

Κι εδώ βρίσκεται η ουσία: τα ηλιοτρόπια δεν είναι αισιόδοξα έργα. Είναι έργα έντασης που παριστάνουν τη χαρά. Μιλούν για τη ζωή ακριβώς επειδή δεν αποστρέφονται τη φθορά.

Η έκθεση στην Αθήνα – Περπατάς μέσα στα έργα του Βαν Γκογκ

Στην ίδια την έκθεση, τα δυνατά σημεία εντοπίζονται πρωτίστως στον τρόπο που ξεδιπλώνεται ο χαρακτήρας του Βαν Γκογκ και το ανθρώπινο πλαίσιο της ζωής του. Η οικογένειά του, οι αδελφές του, ο αγαπημένος του αδελφός Τεό, τα ζητήματα ψυχικής υγείας και η βαθιά, υπαρξιακή σχέση του με το χρώμα παρουσιάζονται ως οργανικό μέρος της δημιουργίας του. Λειτουργούν ως νήματα που συνδέουν τη ζωή με το έργο.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η εμπειρία γίνεται κυριολεκτική. Μπορείς να καθίσεις μέσα στο δωμάτιο του Βαν Γκογκ, να περπατήσεις ανάμεσα στα ηλιοτρόπια, να αφήσεις το σώμα και το βλέμμα να συγχρονιστούν με την εικόνα. Μπορείς να χαλαρώσεις σε μια άνετη “ξαπλώστρα” στην κεντρική αίθουσα, εκεί όπου 60 προβολείς υψηλής ανάλυσης σε περικλείουν από όλες τις πλευρές και η φωνή του Αιμίλιου Χειλάκη αφηγείται αποσπάσματα από την ψυχή του ζωγράφου. Είναι μια στιγμή όπου εικόνα, λόγος και συναίσθημα λειτουργούν μαζί, σχεδόν θεατρικά, χωρίς υπερβολή.

Και αφού έχεις περάσει από όλα τα βασικά κεφάλαια της ζωής και του έργου του, λίγο πριν το τέλος έρχεται η πιο κυριολεκτική immersive εμπειρία της διαδρομής: το VR. Κάτι που δύσκολα περιγράφεται και μάλλον δεν χρειάζεται να εξηγηθεί. Η εικονική πραγματικότητα σε τοποθετεί κυριολεκτικά μέσα στους πιο γνωστούς πίνακές του, με τρόπο που δεν θα μπορούσες ποτέ να ζήσεις απλώς κοιτάζοντας έναν καμβά. Δεν λειτουργεί ανταγωνιστικά προς την αυθεντική εμπειρία της ζωγραφικής. Λειτουργεί συμπληρωματικά, ως μια σωματική είσοδος στον κόσμο του, που σε στιγμές αποδεικνύεται απρόσμενα δυνατή.

Εδώ βρίσκεται και η βασική αρετή της έκθεσης, που είναι ιδανική για να έρθουν και τα παιδιά σε επαφή με το μεγαλείο και την εσωτερικότητα της τέχνης. Δεν προσποιείται ότι αντικαθιστά την αυθεντική επαφή με το έργο. Χτίζει μια άλλη σχέση: άμεση, συναισθηματική, προσβάσιμη. Η τεχνολογία λειτουργεί ως “μεταφραστής” και όχι ως πρωταγωνιστής. Δεν εξηγεί τον Βαν Γκογκ. Τον αφηγείται με τα εργαλεία της εποχής μας.

Τελικά, αυτό που μένει δεν είναι μια νέα ανάγνωση του Βαν Γκογκ, αλλά μια εμπειρία επαφής μαζί του. Ένα γεγονός που λειτουργεί περισσότερο ως πύλη παρά ως προορισμός.

Η Van Gogh: The Immersive Experience απευθύνεται σε όσους θέλουν να πλησιάσουν την τέχνη χωρίς τον φόβο της αυθεντίας, χωρίς το βάρος της ιερότητας του καλλιτέχνη. Αν φύγεις με την επιθυμία να δεις έναν πίνακα του Βαν Γκογκ σε πραγματικό χώρο, τότε η έκθεση έχει πετύχει τον στόχο της.