ΠΟΣΟ ΦΑΓΗΤΟ ΠΕΤΑΜΕ ΚΑΙ ΠΩΣ ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΝΑ ΤΟ ΑΛΛΑΞΟΥΜΕ

Στην εποχή της πληροφορίας, της τεχνολογικής προόδου και της αφθονίας προϊόντων, το παγκόσμιο σύστημα τροφίμων αποδεικνύεται εξαιρετικά αναποτελεσματικό και βαθιά άνισο. Κεντρική εκδήλωση αυτής της αποτυχίας είναι η εκτεταμένη σπατάλη τροφίμων: δισεκατομμύρια τόνοι τροφίμων πετιούνται κάθε χρόνο, ενώ εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι υποσιτίζονται.

Η σπατάλη τροφίμων δεν αποτελεί μόνο ηθικό παράδοξο. Πρόκειται για ζήτημα που συνδέεται άμεσα με την κλιματική κρίση, την επισιτιστική ασφάλεια, τη φτώχεια και την ορθολογική διαχείριση φυσικών πόρων. Η μείωση της σπατάλης τροφίμων έχει αναδειχθεί σε προτεραιότητα διεθνών οργανισμών, κυβερνήσεων και της επιστημονικής κοινότητας, καθώς μπορεί να συμβάλει ταυτόχρονα στην προστασία του περιβάλλοντος, στη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου και -φυσικά- στην καταπολέμηση της πείνας.

Η έκταση του προβλήματος: Δεδομένα και επιπτώσεις

Σύμφωνα με την Έκθεση Δείκτη Σπατάλης Τροφίμων 2024 του Προγράμματος Περιβάλλοντος του ΟΗΕ (UNEP), ετησίως απορρίπτονται 1,05 δισεκατομμύρια τόνοι τροφίμων, ποσότητα που αντιστοιχεί σε 19% της συνολικής παραγόμενης τροφής. Το 60% αυτής της ποσότητας απορρίπτεται από νοικοκυριά, 28% από χώρους εστίασης και 12% από το λιανεμπόριο.

Η σπατάλη τροφίμων αφήνει πίσω της ένα δραματικό περιβαλλοντικό και κοινωνικό αποτύπωμα.

Συμβάλλει κατά 8-10% στις παγκόσμιες εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, καθιστώντας την έναν από τους πλέον επιβαρυντικούς παράγοντες για την κλιματική κρίση. Παράλληλα, σπαταλώνται τεράστιες ποσότητες φυσικών πόρων: περίπου το 25% του νερού που χρησιμοποιείται στη γεωργία, αλλά και πολύτιμη καλλιεργήσιμη γη και ενέργεια καταλήγουν χαμένα.

Όταν τα τρόφιμα αποσυντίθενται σε χωματερές, εκλύεται μεθάνιο –ένα αέριο του θερμοκηπίου έως και 84 φορές ισχυρότερο από το διοξείδιο του άνθρακα σε ορίζοντα 20 ετών.

Σε οικονομικό επίπεδο, η σπατάλη τροφίμων αγγίζει το αστρονομικό κόστος του 1 τρισεκατομμυρίου δολαρίων ετησίως, διευρύνοντας τις παγκόσμιες κοινωνικές και επισιτιστικές ανισότητες.

Κι όλα αυτά ενώ το παγκόσμιο διατροφικό σύστημα βρίσκεται σε κρίση: περισσότεροι από 783 εκατομμύρια άνθρωποι ζουν σε καθεστώς πείνας ή σοβαρού υποσιτισμού. Τα στοιχεία είναι αμείλικτα -το φαγητό που καθημερινά καταλήγει στα σκουπίδια θα μπορούσε να θρέψει εκατομμύρια στόματα.

Γεωγραφική και κοινωνική κατανομή της σπατάλης

Η σπατάλη τροφίμων εμφανίζεται τόσο στις ανεπτυγμένες όσο και στις αναπτυσσόμενες χώρες, αλλά με διαφορετικά χαρακτηριστικά:

Στις πλούσιες χώρες, η σπατάλη εντοπίζεται κυρίως στη φάση κατανάλωσης (νοικοκυριά, εστίαση), λόγω υπερκατανάλωσης, λανθασμένων αγοραστικών συνηθειών και έλλειψης ενημέρωσης.

Στις αναπτυσσόμενες χώρες, οι απώλειες σημειώνονται κυρίως στη φάση παραγωγής και διανομής, λόγω ελλιπών υποδομών, αποθήκευσης, ψύξης και μεταφοράς.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση εκτιμά ότι ετησίως πετιούνται 59 εκατομμύρια τόνοι τροφίμων, με τα νοικοκυριά να ευθύνονται για το 54% της σπατάλης. Ο μέσος Ευρωπαίος πολίτης πετάει περίπου 127 κιλά τροφίμων τον χρόνο.

Νομοθετικές και πολιτικές πρωτοβουλίες

Η Βιώσιμη Ανάπτυξη και η διατροφική επάρκεια επιβάλλουν συντονισμένες δράσεις για την καταπολέμηση της σπατάλης τροφίμων. Στο πλαίσιο του Στόχου Βιώσιμης Ανάπτυξης 12.3, τα κράτη δεσμεύονται να μειώσουν κατά 50% τη σπατάλη έως το 2030, σε επίπεδο λιανεμπορίου, εστίασης και νοικοκυριών.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, μέσω της στρατηγικής “Farm to Fork”, έχει θεσπίσει συγκεκριμένες κατευθύνσεις:

• Υποχρεωτική παρακολούθηση και αναφορά σπατάλης τροφίμων σε επιχειρήσεις.
• Προώθηση της δωρεάς τροφίμων σε ευπαθείς ομάδες.
• Χρηματοδότηση για καινοτόμες λύσεις κυκλικής οικονομίας, όπως κομποστοποίηση και παραγωγή βιοαερίου.
• Κίνητρα για τη χρήση “άσχημων” αλλά ασφαλών προϊόντων.

Ανάλογες πρωτοβουλίες έχουν υιοθετήσει χώρες όπως η Γαλλία (υποχρεωτική δωρεά αδιάθετων τροφίμων από σούπερ μάρκετ), η Ιταλία και η Δανία, όπου παρατηρούνται μειώσεις σπατάλης άνω του 20% μέσα σε μία πενταετία.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση και τα κράτη-μέλη της έχουν δεσμευτεί να επιτύχουν τον Στόχο Βιώσιμης Ανάπτυξης 12.3 του ΟΗΕ: τη μείωση κατά 50% της κατά κεφαλήν σπατάλης τροφίμων σε επίπεδο λιανεμπορίου και κατανάλωσης, καθώς και τη μείωση των απωλειών τροφίμων σε ολόκληρη την εφοδιαστική αλυσίδα έως το 2030.

Προς αυτή την κατεύθυνση, η ΕΕ έχει θεσπίσει σειρά πολιτικών και νομικών εργαλείων για την επιτάχυνση της δράσης. Η οδηγία-πλαίσιο για τα απόβλητα καθορίζει μια ιεραρχία διαχείρισης που προτάσσει την πρόληψη ως την πιο αποτελεσματική στρατηγική, ακολουθούμενη από την επαναχρησιμοποίηση, την ανακύκλωση και την ανάκτηση ενέργειας:

• Πρόληψη: Αποτροπή της σπατάλης πριν αυτή προκύψει.
• Επαναχρησιμοποίηση: Αναδιανομή ασφαλών, πλεοναζόντων τροφίμων μέσω τραπεζών τροφίμων ή μετατροπή σε ζωοτροφές.
• Ανακύκλωση: Ανάκτηση θρεπτικών συστατικών, κυρίως μέσω λιπασματοποίησης.
• Ανάκτηση ενέργειας: Καύση οργανικών αποβλήτων για παραγωγή ενέργειας.

Αυτή η αντίστροφη πυραμίδα ιεραρχίας εφαρμόζεται ως πλαίσιο υποχρεώσεων για τα κράτη-μέλη, τα οποία καλούνται:

• Να μειώσουν τις απώλειες τροφίμων στο στάδιο παραγωγής και διανομής.
• Να περιορίσουν τη σπατάλη σε επίπεδο νοικοκυριών.
• Να ενθαρρύνουν τη συστηματική δωρεά τροφίμων.
• Να παρακολουθούν και να αξιολογούν την αποτελεσματικότητα των μέτρων.
• Να αξιοποιούν πλεονάζουσες ποσότητες μέσω εναλλακτικών χρήσεων, όπως η ζωοτροφή και η κομποστοποίηση.

Τον Ιούλιο του 2023, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρότεινε την αναθεώρηση της οδηγίας-πλαισίου για τα απόβλητα, εισάγοντας δεσμευτικούς στόχους για τη μείωση της σπατάλης τροφίμων έως το 2030.

Ακολούθως, τον Ιούνιο του 2024, το Συμβούλιο της ΕΕ διαμόρφωσε τη διαπραγματευτική του θέση έναντι του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, ενώ τον Φεβρουάριο του 2025 οι δύο θεσμοί κατέληξαν σε προσωρινή συμφωνία, η οποία περιλαμβάνει συγκεκριμένα ποσοτικά όρια για τη μείωση της σπατάλης τροφίμων στην ΕΕ.

Τεχνολογική καινοτομία και κοινωνική κινητοποίηση

Μπορούμε να αλλάξουμε τη σπατάλη τροφίμων ξεκινώντας από απλές, καθημερινές πρακτικές: να αγοράζουμε μόνο όσα χρειαζόμαστε, να αποθηκεύουμε σωστά τα τρόφιμα ώστε να διαρκούν περισσότερο και να αξιοποιούμε τα περισσεύματα αντί να τα πετάμε. Παράλληλα, απαιτείται αλλαγή νοοτροπίας –να απομακρυνθούμε από την κουλτούρα της αφθονίας και της υπερκατανάλωσης, και να δούμε την τροφή ως πολύτιμο πόρο, όχι ως αναλώσιμο προϊόν.

Σε επίπεδο πολιτικής, η ενίσχυση των τραπεζών τροφίμων, η υποστήριξη σε αγρότες για τη διάθεση αδιάθετων προϊόντων και η υποχρεωτική μέτρηση της σπατάλης σε επιχειρήσεις τροφίμων μπορούν να φέρουν συστημική αλλαγή. Με συλλογική δράση –πολιτών, κρατών και επιχειρήσεων– η μετάβαση προς ένα βιώσιμο, δίκαιο διατροφικό σύστημα είναι εφικτή.

Η τεχνολογία προσφέρει λύσεις μέσω ψηφιακών εφαρμογών όπως το Too Good To Go, που επιτρέπει σε καταναλωτές να αγοράζουν πλεονάζοντα τρόφιμα σε μειωμένες τιμές, ή πλατφόρμες foodsharing, που προωθούν την ανταλλαγή τροφίμων.

Παράλληλα, επιχειρηματικά μοντέλα βασισμένα στην κυκλική οικονομία αξιοποιούν τα υποπροϊόντα τροφίμων για τη δημιουργία ζωοτροφών, λιπασμάτων ή ακόμα και βιοκαυσίμων.

Κρίσιμη, όμως, είναι και η ενημέρωση του κοινού: καμπάνιες για την κατανόηση ενδείξεων όπως “κατά προτίμηση πριν” (best before) έναντι “ανάλωση έως” (use by), μαθήματα διατροφικής παιδείας στα σχολεία και προγράμματα ευαισθητοποίησης στα ΜΜΕ μπορούν να επηρεάσουν συμπεριφορές.

Στην Ελλάδα: Μεμονωμένες πρωτοβουλίες, ανάγκη για εθνική στρατηγική

Στην Ελλάδα, παρά τη δραστηριοποίηση αρκετών οργανώσεων, δεν υπάρχει ακόμα ολοκληρωμένη εθνική στρατηγική για τη σπατάλη τροφίμων. Οι ελλείψεις αφορούν:

• Έλλειψη καταγραφής και δεικτών σπατάλης σε όλους τους κρίκους της αλυσίδας.
• Ανυπαρξία υποχρεωτικής νομοθεσίας για δωρεές ή φορολογικά κίνητρα.
• Μικρή εκπαιδευτική παρέμβαση στον πληθυσμό.

Στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής πολιτικής, η Ελλάδα καλείται να συμμορφωθεί με τους στόχους για 30% μείωση έως το 2025 και 50% έως το 2030. Σύμφωνα με τον ΟΗΕ, η σπατάλη τροφίμων μπορεί να αποτελεί ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο, εντούτοις έχει ένα ξεκάθαρο αποτέλεσμα: πετάμε τρόφιμα που κάποιοι άλλοι χρειάζονται. Σύμφωνα με τον ΟΗΕ, το 60% των τροφίμων πετιέται από το νοικοκυριά (60%) και ακολουθούν οι υπηρεσίες φαγητού (28%) και το λιανικό εμπόριο (12%). Σημαντική συμβολή έχει και η Ελλάδα, που αναδεικνύεται σε μια από τις «πρωταθλήτριες» ευρωπαϊκές χώρες στο food waste.

Το 46% της σπατάλης των τροφίμων στην Ελλάδα προξενείται από τα νοικοκυριά

Σύμφωνα με όσα επικαλείται η έκθεση του ΟΗΕ, με στοιχεία που συγκέντρωσε η Eurostat, η Ελλάδα πέταξε το 2020 συνολικά περισσότερους από 2 εκατομμύρια τόνους φαγητού. Η κατά κεφαλήν σπατάλη τροφίμων ανήλθε στα 191 κιλά, εκ των οποίων τα 87 πετάχτηκαν από τα ελληνικά νοικοκυριά. Η Ελλάδα βρίσκεται στην τέταρτη θέση μεταξύ των χωρών της Ε.Ε. στη σχετική λίστα.

Ο σχετικός ευρωπαϊκός μέρος όρος ανέρχεται σε 70 πεταμένα κιλά ανά νοικοκυριό. Αντίστοιχα, ο σχετικός παγκόσμιος μέσος όρος ανέρχεται σε 79 κιλά πεταμένου φαγητού ανά νοικοκυριό. Στην έκθεση του ΟΗΕ αναγράφεται πως σε ό,τι αφορά τη σπατάλη μόνο από νοικοκυριά, υπηρεσίες φαγητού και λιανικό εμπόριο, η Ελλάδα βρίσκεται στην τρίτη θέση της κατά κεφαλήν σπατάλης τροφίμων στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης, πίσω μόνο από Μάλτα και Πορτογαλία.

Η σπατάλη τροφίμων συνιστά μια σύνθετη και πολυδιάστατη κρίση που δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί με μεμονωμένες παρεμβάσεις. Απαιτεί μια ολιστική, διατομεακή προσέγγιση, με τη συνεργασία της επιστήμης, της πολιτικής, των επιχειρήσεων και της κοινωνίας των πολιτών. Η μείωσή της δεν αποτελεί απλώς μια περιβαλλοντική επιλογή, αλλά πράξη κοινωνικής δικαιοσύνης, αλληλεγγύης και υπεύθυνης διαχείρισης των κοινών πόρων.