Ορέστης Παπαϊωάννου: “Το Ghibli προοιωνίζει τη νέα μεγάλη κρίση”

Τον Ορέστη Παπαϊωάννου τον συνάντησα για πρώτη φορά το 2019. Τότε, στα 26 του, μου μιλούσε για τον Σκαλκώτα και τη βαθιά του σχέση με την ελληνική μουσική παράδοση. Έξι χρόνια αργότερα, η συζήτησή μας επιστρέφει — αλλά όλα έχουν αλλάξει: Εκείνος ζει πια στο Αμβούργο, ολοκληρώνει το διδακτορικό του πάνω στη φωνητική έκφραση, έχει δει έργα του να ανεβαίνουν σε διεθνείς σκηνές, και η μουσική του έχει αποκτήσει νέο βάθος, πολυπλοκότητα και θεματολογική τόλμη.

Η αφορμή για τη δεύτερη μας κουβέντα είναι η νέα του όπερα “The Fall of the House of Commons”, που παρουσιάζεται στην Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής για τρεις ακόμα παραστάσεις (απόψε, το Σάββατο 10 και την Κυριακή 11 Μαΐου). Πρόκειται για μια φουτουριστική δυστοπία, με λιμπρέτο του Αλέκου Λούντζη, εμπνευσμένη από την «Πτώση του Οίκου των Άσερ» του μετρ του υποδόριου τρόμου, Έντγκαρ Άλαν Πόε, αλλά και από τη σύγχρονη τεχνολογική και πολιτική συνθήκη. Ένα έργο που κινείται ανάμεσα στη φαντασία και την πραγματικότητα, το παλιό και το καινούργιο, το ανθρώπινο και το τεχνητό.

Η φράση του «στο διαμέρισμα των Κοινών, όλοι βλέπουμε την πόρτα εξόδου» περιγράφει με ακρίβεια το υπαρξιακό αδιέξοδο των χαρακτήρων του έργου, αλλά ίσως και της γενιάς μας. Η μουσική του, γεμάτη σπειροειδείς συγχορδίες, υβριδικά στυλ και ήχους που μοιάζουν να έρχονται από το μέλλον, υποστηρίζει αυτήν την αστική ασφυξία. Το ίδιο και το τζαζ σύνολο επί σκηνής, που θυμίζει lounge μπάντα σε μετα-αποκαλυπτικό σαλόνι.

Ο Παπαϊωάννου δεν επιχειρεί να απαντήσει σε ερωτήματα. Τα ανοίγει. Και αυτό, τελικά, είναι το πιο ουσιαστικό βήμα εξέλιξης — ενός δημιουργού που εξακολουθεί να κινείται πέρα από τις ευκολίες, με σοβαρότητα, εσωτερική πειθαρχία και καθαρό προσωπικό όραμα.

Από τον Σκαλκώτα που είχαμε μιλήσει μαζί πριν μερικά χρόνια στον Πόε: Τι μεσολάβησε και πώς μεταβήκατε από την ελληνική μουσική παράδοση σε ένα έργο εμπνευσμένο από τον γοτθικό τρόμο του Πόε; Ποια ήταν η αφετηρία αυτής της δημιουργικής διαδρομής;

«Ως μουσικός αλλά και ως άνθρωπος έχω πολλά ενδιαφέροντα, καμιά φορά με ετερογενείς προσλαμβάνουσες. Ανάμεσα στο 2019 και το 2025 μεσολάβησαν δύο συγκεκριμένα, σημαντικά γεγονότα, όσον αφορά στην καλλιτεχνική μου διαδρομή: Το πρώτο ήταν ότι ότι έλαβα το λιμπρέτο του “The Fall of the House of Commons” του Αλέκου Λούντζη σε ένα πολύ καίριο για μένα χρονικό σημείο, καθώς τελείωνα τις σπουδές μου στο Λούμπεκ της Γερμανίας και έθετα μελλοντικούς μουσικούς στόχους. Το λιμπρέτο όχι μόνο μου κίνησε έντονα το ενδιαφέρον, αλλά μου γέννησε και ερευνητικά ερωτήματα, τα οποία με οδήγησαν στις διδακτορικές μου σπουδές στο πανεπιστήμιο μουσικής και θεάτρου του Αμβούργου με θέμα τις φωνητικές εκφάνσεις που κινούνται ανάμεσα σε ομιλία και τραγούδι. Στο Αμβούργο έλαβα μέρος σε πολλές παραγωγές μουσικού και μη θεάτρου, γνωρίζοντας αυτόν τον μέχρι τότε σχετικά άγνωστο για μένα κόσμο. Έτσι, αυτή την πενταετία ήρθα πολύ πιο κοντά στον κόσμο της σκηνικής μουσικής με πιο παλιά ή νέα κείμενα, ένας κόσμος που με γοήτευσε ιδιαίτερα.»

Η όπερα παρουσιάζει ένα “ραγισμένο οικοσύστημα των μεταμοντέρνων πόλεων”. Πώς αντικατοπτρίζει τις προκλήσεις της σύγχρονης αστικής ζωής και της τεχνολογικής εποχής;

«Στο διαμέρισμα των Κοινών, όλοι μας βλέπουμε την πόρτα εξόδου. Ενώ οι πρωταγωνιστές μιλούν συνεχώς για το πως θέλουν να βγουν στον έξω κόσμο, τους βλέπουμε να στέκονται αδρανείς στην φαινομενική ασφάλεια που τους παρέχει το διαμέρισμα, έχοντας κατά κάποιον τρόπο χτίσει τη δική τους φυλακή. Κάθε φορά που αποφασίζουν πως “ως εδώ ήταν” με τον έλεγχο και τον εγκλεισμό, πάντα κάτι τους κρατά πίσω. Η έξοδος είναι τόσο κοντά, αλλά και τόσο μακριά ταυτόχρονα.

Αυτήν την αίσθηση προσπάθησα να αποδώσω μουσικά με σπειροειδείς συγχορδιακές σχέσεις που έχουν φαινομενικά μία κατεύθυνση, αλλά καταλήγουν πάντα στο ίδιο σημείο, σαν έναν λαβύρινθο ή κλειστό βρόχο. Το ίδιο ισχύει και με τη δομή του έργου — ενώ έρχονται εγκιβωτισμένα πολλά νέα, φαινομενικά ανανεωτικά στοιχεία, «υφέρπει» σε όλα το μοτίβο του αναπόφευκτου, μία χρωματική μελωδία εμπνευσμένη από το “game over” των βιντεοπαιχνιδιών.»

Ο τίτλος της “The Fall of the House of Commons¨” παραπέμπει τόσο στο διήγημα του Πόε (υπάρχει μάλιστα και μια επιτυχημένη ομότιτλη τηλεοπτική σειρά τρόμου) όσο και στο βρετανικό κοινοβούλιο. Ποια είναι η σημασία αυτής της διπλής αναφοράς;

Η – όχι τόσο μακρινή – δυστοπία του έργου αποτελείται από τους Κοινούς (Commons), ανθρώπους ανώτερων τάξεων που “απολαμβάνουν” όλα τα κομφόρ εντός των διαμερισμάτων τους, με την τεχνητή νοημοσύνη να τους υπηρετεί (ή μήπως το αντίθετο;). Το λιμπρέτο είναι εμπνευσμένο από την “Πτώση του Οίκου των Άσερ”, αλλά επικοινωνεί μαζί του με μια πιο αφηρημένη έννοια — έχουν κρατηθεί κάποια μοτίβα, έχουν αντιστραφεί σχέσεις. Η πιο συγγενής αίσθηση θα έλεγα με το διήγημα του Πόε είναι η αίσθηση του εγκλεισμού και ασφυξίας που υπάρχει και στους δύο Οίκους, αλλά και η σύνδεση της Πτώσης του με το τέλος ενός «γένους» (οι τελευταίοι των Άσερ, η τελευταία των Τυχαίων). Ταυτόχρονα, το έργο πρόκειται και για μια πολιτική δυστοπία, όπου καταναλωτές βρίσκονται κάτω από απόλυτη “επίβλεψη”, με τίτλο που παραπέμπει συνειρμικά σε πρόσφατα πολιτικά συμβάντα στο Ηνωμένο Βασίλειο, αλλά χωρίς σε καμία περίπτωση να περιορίζεται σε αυτό.»

Στο έργο υπάρχει έντονη παρουσία του AI – Μιλήστε για αυτήν την επιλογή και αν θεωρείτε ότι η τεχνητή νοημοσύνη είναι κάτι που πρέπει να μας τρομάζει ή όχι;

«Η τεχνητή νοημοσύνη είναι για μένα όπως κάθε τεχνολογική εξέλιξη, έχει να κάνει με το πώς τη χρήση και τον έλεγχό της. Δε με τρομάζει το ΑΙ αυτό καθαυτό, αλλά είμαι λίγο σκεπτικός για το πόσο προετοιμασμένες αλλά και πρόθυμες είναι οι κυβερνήσεις αυτή τη στιγμή να ελέγξουν τη χρήση του, καθώς νιώθω πως οι εξελίξεις τρέχουν πιο γρήγορα από τις πρωτοβουλίες που λαμβάνει η ανθρωπότητα. Στην όπερα, η τεχνητή νοημοσύνη έχει εξελιχθεί τόσο, που δεν αποτελεί πλέον μία ξεκάθαρη διχοτομία με τον άνθρωπο, αλλά αλληλεπιδρά μαζί του με πληθώρα τρόπων, φτάνοντας σε σημεία έως και τη σύγκλιση.»

Ποια ήταν η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετωπίσατε κατά τη σύνθεση αυτής της όπερας;

«Η βασική πρόκληση για μένα ήταν το πώς να αντιμετωπίσω την ισχυρή “Παράδοση” της όπερας. Από την όπερα μπελ καντο και τα μουσικά δράματα του Βάγκνερ στον 19ο αιώνα έως τις αβαντ-γκάρντ και τις αντι-όπερες του 20ού αιώνα, η όπερα έχει μία συγκεκριμένη ιστορία και αισθητική. Από την αρχή του έργου είχα αποφασίσει να αντιμετωπίσω την όπερα ως μια ανοιχτή μορφή, ως ένα συγκοινωνούν δοχείο με άλλα ήδη που στην σύγχρονη μουσική θεωρούνται κάπως “παρείσακτα”. Έτσι, υπάρχουν κάποιες μικρές εγκιβωτισμένες σκηνές μιούζικαλ, μελοδράματος, καμπαρέ ή θεάτρου, όλα αυτά όμως ενταγμένη στη μακροδομή μίας όπερας. Αυτό το layering διαφορετικών ειδών ή τάσεων με ενδιαφέρει ιδιαίτερα.»

Η επιλογή ενός μικρού συνόλου που θυμίζει τζαζ μπάντα είναι ιδιαίτερα έντονη – Πώς συνδέεται με τη θεματική του έργου;

«Η τζαζ γι’ αυτή την όπερα αποτέλεσε ένα “πολυ-εργαλείο” για μουσικούς και συμβολικούς στόχους που ήθελα να επιτύχω. Πρώτον, το ιδιότυπο τζαζ σύνολο παραπέμπει στις λεγόμενες “ορχήστρες σαλονιού” που ήταν πολύ διαδεδομένες στην περίοδο του Μεσοπολέμου. Σε αυτό το έργο πρόκειται κυριολεκτικά για μία ορχήστρα σαλονιού, καθώς παίζουν στον χώρο δίπλα στο σαλόνι του διαμερίσματος, αναπαράγοντας συχνά παλαιικά στυλ μουσικής, με αναφορές στα 20s.

Επίσης, με νύξεις στη lounge jazz, ήθελα να αναπαράγω της αίσθηση της νωχελικής ζωή στο διαμέρισμα των Κοινών αλλά και να δημιουργήσω ένα φουτουριστικό μουσικό περιβάλλον, καθώς για μένα τα ηχοχρώματα της τζαζ, ενός αποκλειστικά αστικού τύπου μουσικής, παραπέμπουν ασυνείδητα σε μεγαλουπόλεις και ουρανοξύστες, που συνδέονται με το κοινό διαμέρισμα στη Μητρόπολη του μέλλοντος όπου λαμβάνει χώρα το έργο. Το αποτέλεσμα είναι ενός “δυστοπικής” και υβριδικής τζαζ, κάτι που ίσως θα παιζόταν σε ένα κρυμμένο τζαζ μπαρ του μέλλοντος από ανθρωπόμορφες μηχανές.»

Πολλοί λένε ότι το AI ίσως αντικαταστήσει την τέχνη. Το ασπάζεστε; Πώς βλέπετε πχ όλο αυτό που έγινε στα σόσιαλ με το στούντιο Ghibli;

«Ως καλλιτέχνης, μπορώ να πω ότι ίσως λίγο με τρομάζει ότι μπορεί να επικρατήσει η προχειρότητα και το “generic”, το αυτόματο και τετριμμένο στην τέχνη. Πιστεύω όμως ότι επειδή η σύγχρονη μουσική είναι τόσο εξειδικευμένη και πολυεπίπεδη, η ανθρώπινη παρέμβαση θα είναι πάντα απαραίτητη. Εκεί που πιστεύω πως η τεχνητή νοημοσύνη λογικά θα επικρατήσει, αν δεν το έχει κάνει ήδη, είναι στην τέχνη προς άμεση κατανάλωση, από τη μουσική για μπάκραουντ σε σούπερ μάρκετ έως τα λογότυπα εταιριών.

Αυτό που έγινε με το στούντιο Ghibli είναι νομίζω μία “πρόβα τζενεράλε” της μεγάλης κρίσης που έρχεται όσον αφορά στα πνευματικά δικαιώματα στην τέχνη όσο και την έννοια του «Πρωτότυπου». Αυτό είναι κι ένα από τα βασικά ερωτήματα που θέτει η μουσική της όπερας, καθώς ο χαρακτήρας της Έρικα_7 αντιμετωπίζεται ως Δημιουργική Τεχνητή Νοημοσύνη (creative AI), που έχει τη δυνατότητα να ανασυνθέτει υπάρχοντα τραγούδια και να τα  παρουσιάζει σε διαφορετικά στυλ. Αυτή η σχέση πρωτότυπου-παραλλαγμένου αλλά και η ανασύνθεση γνωστών κομματιών μέσα από τα μάτια του χαρακτήρα δημιουργεί μία πολυεπιπεδικότητα, όπου η έννοια του πρωτότυπου είναι πλέον τόσο θολή που σχεδόν χάνει την ουσία της.»

Τι θα συμβουλεύατε έναν νέο συνθέτη που επιθυμεί να δημιουργήσει έργα που συνδυάζουν παραδοσιακά και σύγχρονα στοιχεία;

«Ο συνδυασμός ετερογενών στοιχείων στη μουσική υπάρχει αιώνες τώρα αλλά, παραδόξως, μπορεί ακόμη και σήμερα να αποτελέσει ταμπού. Αν ήταν να συμβουλέψω κάτι, θα ήταν να το κάνουν χωρίς φόβο, αλλά με αιτία και έρευνα.»

Ποια είναι τα επόμενα καλλιτεχνικά σας σχέδια;

«Σύντομα ολοκληρώνω ένα ορχηστρικό έργο, που θα παιχτεί από την φιλαρμονική ορχήστρα του Κιέλου το 2026 και ταυτόχρονα, με μία ομάδα από παλιούς συμφοιτητές μου στη Γερμανία, ετοιμάζουμε ένα καινούργιο μουσικό θέατρο.

Επίσης ετοιμάζω μία διασκευή της “Ασημένιας Λίμνης” (Silbersee) του αγαπημένου μου Κουρτ Βάιλ για μικρό σύνολο, που πρόκειται να ταξιδέψει στην Ιαπωνία. Από εκεί και πέρα πολλά σχέδια και σκέψεις για μελλοντικά πρότζεκτ σε Ελλάδα κι εξωτερικό, που ελπίζω να γίνουν πραγματικότητα!»