Το Μεσοβασίλειο τελείωσε

Για μια γεμάτη δεκαετία (2008-2018) σε όλο τον δυτικό κόσμο, με την Ελλάδα μπροστάρισσα, η λέξη που ερμήνευε σχεδόν τα πάντα ήταν αυτή: η κρίση. Σχεδόν όλα βαφτίστηκαν κρίση: κρίση της πολιτικής, της δημοκρατίας, της εργασίας, των θεσμών, της οικονομίας, της παιδείας, των ηθών κ.ο.κ. Μια έννοια-πασπαρτού για όλα. Αν όμως είναι κρίση, τι βρίσκεται πραγματικά σε κρίση;

Σταδιακά άρχισε να γίνεται αντιληπτό ότι το καθεστώς της κρίσης παραχωρούσε ανεπαισθήτως τη θέση του στην κρίση ως καθεστώς, και επομένως η χρήση του όρου καθίστατο αδόκιμη. Μια κρίση που παγιώνεται δεν είναι πλέον κρίση. Αυτή η νέα κανονικότητα σταδιακά εδραιώθηκε και πλέον δειλά δειλά αρχίσαμε να κάνουμε λόγο για «πολυκρίσεις», το φαινόμενο δηλαδή όπου η μία κρίση εκκολάπτεται εντός της άλλης, με τρόπο ανεπάντεχο αλλά επαναληπτικό. Αυτό βιώθηκε κατεξοχήν στη Δύση στις αρχές της τρίτης δεκαετίας του 21ου αιώνα με την πανδημίας. Η Ελλάδα αποτελεί υπόδειγμα αυτής της μετάβασης.

Στο διάστημα αυτό, μια ρήση του Γκράμσι από τα Τετράδια της φυλακής απέκτησε μια εξηγήσιμη δημοφιλία:

Η κρίση συνίσταται ακριβώς στο γεγονός ότι το παλαιό πεθαίνει και το καινούργιο δεν μπορεί ακόμη να γεννηθεί. Σε αυτό το μεσοβασίλειο, εμφανίζονται κάθε λογής τερατώδη συμπτώματα.

Η μεταβατική αυτή περίοδος λοιπόν, περίοδος αβεβαιότητας, αστάθειας και αφόρητης ενδεχομενικότητας καθορίζει και την «εποχή των τεράτων», όπως συνηθίσαμε να μεταφέρουμε στην Ελλάδα τη ρήση του Ιταλού κομμουνιστή θεωρητικού.

Φαίνεται πλέον πως το μεσοβασίλειο τελείωσε. Μετά τις αμερικανικές εκλογές και τους πρώτους μήνες του νέου προέδρου των ΗΠΑ το σπυρί έσπασε. Σήμερα κάνουμε damage control ώστε, αν τα καταφέρουμε, να υποστούμε τη λιγότερη μόλυνση. Διότι το κακό που ήρθε είναι μεταδοτικό. Τα τέρατα που εφεξής θα μας περιβάλλουν δεν θα είναι αυτά του ταξιδιού της μετάβασης, αλλά του προορισμού της. Ο Τραμπ δεν είναι κακοφωνία ή μπόρα για να περάσει. Είναι κάτι νέο. Και το νέο αυτό δεν ξέρουμε ακόμη αν θα τα καταφέρει ή όχι.

«Ας κοιτάξουμε προς την Αμερική», προσκαλούσε, σχεδόν δύο αιώνες πριν, τους Ευρωπαίους ο Τοκβίλ. Συμπλήρωνε ωστόσο με σύνεση: «Όχι για να αντιγράψουμε δουλικά τους θεσμούς της, αλλά για να αποκτήσουμε καλύτερη επίγνωση του πολιτεύματος που θα ήταν καλύτερο για εμάς». Η σημερινή εκδοχή της πρότασης αυτής μπορεί να είναι «ας κοιτάξουμε προς την Αμερική για να δούμε πού μπορεί να καταντήσουμε συνεχίζοντας με αυτό τον τρόπο». 

Εξάλλου, τίποτε δεν είναι απολύτως νέο: το παλιό, ο προοδευτικός νεοφιλελευθερισμός της παγκοσμιοποίησης, εγκυμονεί την παραφθορά του. Mιλούσα με έναν φίλο που ανήκε στην ομάδα της διαπραγμάτευσης με την Τρόικα επί κυβέρνησης Τσίπρα. Μου είπε κατά λέξη: «Δεν θέλω να το πάρεις λάθος αυτό που θα σου πω, αλλά βλέποντας τον τρόπο που αντιμετώπιζε ο Τραμπ τον Ζελένσκι στον Λευκό Οίκο, μου ήρθε στο νου πόσο ταπεινωμένος ένιωθα κάθε φορά που τελείωνε μια διαπραγμάτευση με την τρόικα». Ρώτησα έπειτα ένα μέλος της διαπραγματευτικής ομάδας με την Τρόικα επί κυβέρνησης Σαμαρά. Μου είπε το ίδιο, με άλλα λόγια, όχι όμως ηπιότερα.

Το «νέο» ήταν πάντα εδώ, με άλλη ένταση, άλλες μορφές, συχνά και κάπως διαφορετικό περιεχόμενο. Ο νέος πρόεδρος των ΗΠΑ δεν χρειάζεται να χτίσει εξαρχής το οικοδόμημα. Τα θεμέλια, ηθικά, πολιτικά και εν μέρει επιχειρησιακά, υπάρχουν. Η κυοφορία ξεκίνησε με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Αφού είχε ηττηθεί ο κομμουνισμός ποιος θα μπορούσε να σταθεί ενάντιος στην επέλαση των νικητών της παγκόσμιας ηγεμονίας του δυτικού καπιταλισμού; Η Κίνα; Ο «παγκόσμιος Νότος»; Ή οι «λαϊκιστές», όπως για χρόνια ονόμαζε το δυτικό mainstream τους πολέμιους του project της, συμπεριλαμβάνοντας την Άκρα Δεξιά, που αναβαπτιζόταν διά του «λαϊκισμού» της; Τελικά λοιπόν η Δύση δεν έχασε απέξω, αλλά από τα σωθικά της. Η παγκοσμιοποίηση ηττήθηκε στην έδρα του πρωταγωνιστή της. Είχε ένα κάποιο δίκιο ο άρτι εκλεχθείς αντιπρόεδρος των ΗΠΑ όταν έλεγε στο Μόναχο, στις 14 Φεβρουαρίου 2025, ενώπιον των αποσβολωμένων Ευρωπαίων ηγετών ότι «η κρίση ενώπιον της οποίας η ήπειρος βρίσκεται τώρα, η κρίση που αντιμετωπίζουμε όλοι μαζί, είναι δικό μας δημιούργημα».

Τα θεμέλια υπήρχαν. Τώρα αλλάζουν τα κουφώματα, τα χρώματα, ενίοτε και κάποια δομικά υλικά. Το κυριότερο όμως είναι ότι άλλαξε ο ιδιοκτήτης. Ο νέος αποπέμπει με τρόπο σκαιό τους παλαιούς, καθώς πρέπει, κυρίους. Τους φέρεται με τον τρόπο που και ίδιοι, για πάμπολλα χρόνια, έχουν φερθεί σε όλους τους αδύναμους γύρω τους, στην Ασία, την Αφρική, αλλά και την ίδια τη γηραιά ήπειρο. Η ισχύς και ο κυνισμός εδώ ήταν, τώρα όμως στρέφονται εναντίον των κατεξοχήν ιστορικών εκφραστών τους. Η αδυναμία των υπαρκτών, και κάποτε πανίσχυρων, κομματικών σχηματισμών να πρωταγωνιστήσουν είναι ενδεικτική της νέας κατάστασης.

Καλώς ήρθατε, λοιπόν, στην τραμπική επανάσταση. Αν ο όρος ενοχλεί διότι κάποιοι τον έχουμε συνηθίσει για καλό, ας την πούμε αντεπανάσταση, δεν έχει τόση σημασία. Αυτό που πρέπει να κρατήσουμε είναι δεν πρόκειται απλώς για αλλαγή κυβέρνησης, αλλά καθεστώτος.

Μέχρι σήμερα, οι ΗΠΑ μαζί με τους Ευρωπαίους συμμάχους τους είχαν επιδοθεί σε έναν λυσσαλέο αγώνα αλλαγής καθεστώτων (regime change) ανά την υφήλιο. Τώρα οι Αμερικανοί, λιγότερο θαμπωμένοι από τα δεσμά της ιστορίας τους, το επιχειρούν και στο σπίτι τους. Και το κατάφεραν εύκολα. In house regime change, λοιπόν. Το αν και πόσο θα αντέξει το νέο καθεστώς είναι το ερώτημα της δεκαετίας, που τίθεται σε συνδυασμό με το αν και τι μπορούμε να κάνουμε εμείς γι’ αυτό.

Ποιος θα νικήσει στο μπρα ντε φερ; Οι δασμοί του νέου αμερικάνικου καθεστώτος ή η παγκοσμιοποίηση όπως την ξέραμε; Και ποιος θα το κρίνει; Μήπως οι ίδιες οι αγορές; Και αν υποθέσουμε πως ναι –έστω και πρόσκαιρα– αυτό μας καθησυχάζει; Την ώρα που γράφονται τούτες οι γραμμές, τα ερωτήματα είναι νωπά και αναπάντητα. Αν πάντως βλέπω κάπου τρωτό το νέο σύστημα διακυβέρνησης δεν είναι στα περίφημα αμερικανικά αντίβαρα που κοιμούνται, αλλά στο γεγονός ότι το νέο καθεστώς δεν αρκείται στην επιβολή της βούλησής του διά της ισχύος. Αρέσκεται και στην ταπείνωση των εθνών με τα οποία συναλλάσσεται. Και τα ταπεινωμένα έθνη, μικρά ή μεγάλα, δεν προσφέρουν βιώσιμες λύσεις ηγεμονίας για τις ΗΠΑ – από τη Γροιλανδία μέχρι τη Γερμανία, από την Ουκρανία και το Ιράν μέχρι την Κίνα.