Οι νέοι “δρόμοι του μεταξιού” του 21ου αιώνα: Σκέψεις με αφορμή την παρέλαση στο Πεκίνο

Ας φανταστούμε για μια στιγμή τον Βρετανό πρωθυπουργό Κιρ Στάρμερ ή τον βασιλιά της Αγγλίας Κάρολο, καθισμένους αναπαυτικά στις πολυθρόνες τους, να βλέπουν αυτήν τη φοβερή παρέλαση που έγινε στην πλατεία Τιεν Αν Μεν του Πεκίνου για τα 80 χρόνια από το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου.

Πώς θα νιώθατε εσείς στη θέση τους όταν γνωρίζετε ότι οι προ αιώνος προκάτοχοί σας ήταν στη θέση που βρίσκεται σήμερα ο Κινέζος ηγέτης; Σήμερα, αμφισβητούμενοι, δοκιμαζόμενοι και ταπεινωμένοι στο δικό τους πολιτικό και οικογενειακό περιβάλλον οι ηγέτες της πάλαι ποτέ «αυτοκρατορίας όπου ο ήλιος δεν δύει», βλέπουν τον ηγέτη της Κίνας να απολαμβάνει μια επιρροή εφάμιλλη με την κάποτε οικουμενική κυριαρχία της Βρετανικής Αυτοκρατορίας.

Αν η ζήλεια των ανυπόληπτων πια Βρετανών ηγετών αφορά πρωτίστως τα περασμένα μεγαλεία της πατρίδας τους, κάποιοι από τους υπόλοιπους Δυτικούς αρχηγούς τρέφουν παρεμφερή αισθήματα ανομολόγητου φθόνου απέναντι σε έναν ηγέτη που, σε αντίθεση με αυτούς, ελέγχει τα πάντα: Το κόμμα του, ενώ αυτοί συναντούν διαρκώς ενδοκομματικές αντιδράσεις. Τα μέσα ενημέρωσης τα οποία οι δυτικοί ηγέτες έχουν κουραστεί να τα βλέπουν να τους διασύρουν. Τους ολιγάρχες, τους πάντες! Και, τέλος, αυτό τον παντοδύναμο στρατό που παρέλασε με την τέλεια πειθαρχία μπροστά στα μάτια του Σι, ενώ ο ίδιος το απολάμβανε με το σώμα και το βλέμμα του διότι ξέρει ότι τον ελέγχει απόλυτα… Η τέλεια στρατοκρατία!

Το αντίπαλο δέος στην «κακή Δύση» που συγκεντρώθηκε προ ημερών στην Κίνα δεν είναι κινήματα απελευθέρωσης. Μπορεί κάποτε κάποιοι όντως να ήταν φορείς χειραφέτησης. Πλέον όμως όχι. Είναι δυνάστες. Δείτε τι έπαθε ο κάποτε κομμουνιστής πρωθυπουργός του Νεπάλ μόλις επέστρεψε στην πατρίδα του… Το λέω αυτό εμφατικά διότι η αποστροφή στον Τραμπ και τους άλλους δυτικούς τύπου Μακρόν, βλέπω να οδηγεί σε λάθος αναγνώσεις της κατάστασης στην ευρεία Ανατολή και τον λεγόμενο Global South. Βλέπω κοινωνικούς αγωνιστές και ριζοσπάστες στη Δύση να σαρκάζουν τον δυτικό εκφυλισμό ενώπιον της Global China ξεχνώντας όμως ότι άνθρωποι που διαφωνούν στην Κίνα, όπως κάνουν αυτοί στη Δύση, απλώς αφανίζονται.

Τη στιγμή λοιπόν που η Δύση ομφαλοσκοπεί ακόμη, βυθισμένη στην ολοένα μεγαλύτερη ασημαντότητά της και την εκφυλισμένη δημοκρατία της, η Κίνα βάζει υπομονετικά τα θεμέλια του νέου κόσμου. Αυτόν τον κόσμο είδαμε να μαζεύεται στη Σύνοδο Κορυφής του (αγνώστου για εμάς στη Δύση) Οργανισμού της Σανγκάης στις αρχές του Σεπτέμβρη. Τον ίδιο περίπου, είδαμε λίγο αργότερα να μεταφέρεται στο Πεκίνο για αυτούς τους εορτασμούς που με δέος και αμηχανία παρακολουθήσαμε όλοι για το τέλος του Β’ Παγκοσμίου.

Ορίστε ποιες χώρες μετείχαν με τους αρχηγούς τους: Ρωσία, Ινδία, Πακιστάν, Ιράν, Καζακστάν, Κιργιστάν, Τατζικιστάν, Ουζμπεκιστάν, Λευκορωσία, Αίγυπτος, Ινδονησία, Τουρκία, Μαλαισία, Λάος, Βιετνάμ, Αρμενία, Νεπάλ, Μογγολία. Σύνολο κάτι περισσότερο από 3 δισεκατομμύρια άνθρωποι εκπροσωπήθηκαν εκεί, δηλαδή περίπου το μισό της ανθρωπότητας.

Και εμείς ελάχιστα γνωρίζουμε και ασχολούμαστε. Για μας «εξωτερικό» είναι πρωτίστως, αν όχι μόνο, η Ρώμη, το Λονδίνο, το Παρίσι και η Νέα Υόρκη. Την ίδια στιγμή είναι προφανές ότι το κέντρο βάρους του κόσμου έχει πλέον μετατοπιστεί από τη Δύση και η ταχύτητα με την οποία πλέον πραγματοποιείται αυτή η μετατόπιση είναι ραγδαία.

Τις ημέρες εκείνες της Διάσκεψης Κορυφής του Οργανισμού της Σαγκάης, τελείωνα ένα βιβλίο, από αυτά που σου ανοίγουν νέους δρόμους για την κατανόηση του κόσμου. Βιβλία αποκάλυψης. Είναι Οι δρόμοι του μεταξιού (2015) του βρετανού ιστορικού Peter Francopan του οποίου ο υπότιτλος είναι «Μια νέα ιστορία του κόσμου». (μτφρ. Γ. Βογιατζής, εκδ. Αλεξάνδρεια, 2022).

Το βιβλίο αυτό είναι ένα επίτευγμα εκείνου που ονομάζεται πλέον «παγκόσμια ιστορία» (global history) και το προτείνω ανυπερθέτως σε όποιον κι όποια ψάχνει μια ολική αφήγηση, ένα πρωτότυπο και ενιαίο ερμηνευτικό σχήμα για την κατανόηση της γεωπολιτικής και της ιστορίας της υφηλίου.

Το βασικό επιχείρημα του Frankopan είναι ότι η παγκόσμια ιστορία, όπως συνήθως διδάσκεται και αντιλαμβανόμαστε, είναι υπερβολικά επικεντρωμένη στη Δύση και παραμελεί τον κεντρικό ρόλο που έπαιξε η Ανατολή –κυρίως η περιοχή που εκτείνεται από τη Μέση Ανατολή και την Κεντρική Ασία έως την Κίνα– στη διαμόρφωση του κόσμου. Αυτοί είναι οι περίφημοι δρόμοι του μεταξιού:

«η περιοχή που συνδέει την Ανατολή με τη Δύση ήταν παλιά το κέντρο του κόσμου: εκεί που γεννήθηκαν και ρίζωσαν οι υψηλοί πολιτισμοί και οι μεγάλες θρησκείες, όπου ανταλλάσσονταν κάθε λογής αγαθά και εξαπλώνονταν γλώσσες, ιδέες και ασθένειες, όπου κερδίζονταν και χάνονταν αυτοκρατορίες. Οι Δρόμοι του Μεταξιού δεν ήταν κάποια εξωτικά περάσματα και σημεία συνάντησης αλλά δίκτυα που συνέδεαν μεταξύ τους ηπείρους και κόσμους».

Οι Δρόμοι του Μεταξιού, ένα δίκτυο εμπορικών και πολιτιστικών διαδρομών που συνέδεαν Ανατολή και Δύση, ήταν για αιώνες η καρδιά της παγκόσμιας οικονομίας, γνώσης και εξουσίας. Η ανάδειξη της Δύσης σε ηγεμονικό ρόλο μετά το 1492 τους τελευταίους πέντε αιώνες, δεν ακυρώνει το γεγονός ότι η Ανατολή είχε κυρίαρχο ρόλο για το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας. Στη σύγχρονη εποχή, η γεωπολιτική και οικονομική ισορροπία τείνει να μετατοπίζεται ξανά προς την Ανατολή, με την Κίνα, την Ινδία, τη Ρωσία και τις χώρες της Κεντρικής Ασίας να αποκτούν οικουμενικά επιτελική σημασία.

Το κέντρο του νευρικού συστήματος της ανθρωπότητας δεν είναι πλέον οι ατλαντικές διαδρομές μεταξύ Ευρώπης και ΗΠΑ αλλά η Ασία, αυτή η τεράστια ενδοχώρα που κάποτε ονομάζαμε «δρόμους του μεταξιού». Το συντομότερο που θα το κατανοήσουμε, το καλύτερο για μας που κατατασσόμαστε μεταξύ των πιο ασήμαντων της (ολοένα και πιο ασήμαντης διεθνώς) ΕΕ με την πεποίθηση μάλιστα ότι είμαστε ιδιαιτέρως σημαντικοί λόγω αρχαίας καταγωγής και γεωγραφικής θέσης. Αυτό έχει ζωτική σημασία διότι ο εξ ανατολών γείτονας αποτελεί εμβληματική περίπτωση κράτους στους δρόμους του μεταξιού του οποίου η ισχύς μεγαλώνει γεωμετρικά.

Το σχήμα «Αρχαία Ελλάδα-Ρώμη-Χριστιανισμός-Αναγέννηση-δικαιώματα- Δημοκρατία» που τόσο μας έχει μπολιάσει ως μια ανυπέρθετη συνέχεια που κυριάρχησε οικουμενικά, είναι μια γραμμικότητα που δεν αφορά τους περισσότερους στην υφήλιο. Και καλά, όσο αυτοί που δεν τους αφορούσε, είχαν συνηθίσει να ζούνε στην καταφρόνια, την φτώχια και την αδυναμία, η Δύση κατάφερνε να προσποιείται –άλλοτε επιτυχημένα, άλλοτε όχι– ότι το ομολογουμένως ωραίο αυτό αφήγημα μπορεί να εξαχθεί παντού. Εν μέρει κάτι κατάφερε. Πλέον η θηριώδης νέα μεσαία τάξη της Κίνας, της Ινδίας και τόσων άλλων ασιατικών γιγάντων διεκδικεί και προσδοκά αυτό που η Δύση όρισε ως ποιότητα ζωής. Έναντι άλλων, η Κίνα είναι σήμερα η μεγαλύτερη αγορά σε απόλυτα νούμερα πωλήσεων για τη Mercedes-Benz.

Οι ιδέες λοιπόν δεν επιβάλλονται επειδή είναι καλύτερες αλλά επειδή είναι πολιτικά ισχυρότερες. Το να μένεις στην πεποίθηση ότι μπορείς να επιβάλεις τις δικές προσλήψεις του κόσμου επειδή κάποτε ήσουν ισχυρός σε κάποιους που κάποτε ήταν ανίσχυροι (αλλά τώρα είναι πολύ ισχυρότεροι από σένα), δεν είναι απλώς η άλλη όψη της πάλαι ποτέ αποικιοκρατικής ή ιμπεριαλιστικής σου υπεροχής.

Είναι απλή ιδεοληψία, στα όρια της ευγενούς τύφλωσης.

Επειγόντως σήμερα πρέπει να ξαναδούμε τους δρόμους του μεταξιού, τόσο τους νέους που με επιμέλεια και μακρόπνοη στρατηγική η Κίνα φροντίζει να ανοίγει, όσο όμως και τους παλαιούς, διότι η αυτοαναφορικότητα και ο δυτικός ναρκισσισμός σπάνια μας επέτρεψαν να δούμε τον κόσμο αλλιώς. Αυτό, αργά ή γρήγορα, θα γίνει διότι ο νέος οικουμενικός συσχετισμός το αποζητά. Ζητούμενο, ογδόντα χρόνια μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου, είναι να μη χρειαστεί ένας τρίτος παγκόσμιος για να φτάσουμε εκεί. Δυστυχώς όμως, οι πανταχόθεν ενδείξεις δεν αφήνουν σοβαρές ελπίδες για ομαλή μετάβαση.