Τι αλλάζει στο Κληρονομικό Δίκαιο: Διαθήκες, αποποιήσεις και νόμιμη μοίρα

Σε μια ριζική αναθεώρηση του Κληρονομικού Δικαίου προχωρά το υπουργείο Δικαιοσύνης, το οποίο παρουσίασε σήμερα το σχετικό Νομοσχέδιο σε μια προσπάθεια εκσυγχρονισμού και επικαιροποίησης των σχετικών διατάξεων.

Όπως αναφέρθηκε κατά την παρουσίαση, στόχος μεταξύ άλλων είναι η ενίσχυση της ρευστότητας κληρονόμου, αλλά και η αύξηση της παραγωγικότητας και της σταθερότητας της αγοράς με την ενεργοποίηση αδρανών περιουσιών. “Το Νομοσχέδιο αποτελεί ουσιαστική μεταρρύθμιση με ισχυρό οικονομικό και κοινωνικό αποτύπωμα” εξήγησε χαρακτηριστικά ο υφυπουργός Δικαιοσύνης Ιω. Μπούγας, γνωστοποιώντας ότι το Νομοσχέδιο αναμένεται να τεθεί σε δημόσια διαβούλευση τις επόμενες εβδομάδες όπου και θα παραμείνει περίπου ένα μήνα πριν κατατεθεί στη Βουλή για επεξεργασία.

Ο πρόεδρος της Νομοπαρασκευαστικής Επιτροπής και Επίτιμος Καθηγητής στη Νομική Σχολή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Απόστολος Γεωργιάδης, αναφέρθηκε στις επιμέρους αλλαγές που προτείνονται μέσα από το Νομοσχέδιο, υποστηρίζοντας ότι η σύνταξη του υπήρξε αναγκαία, εξαιτίας “ατελέσφορων ρυθμίσεων του κληρονομικού δίκαιο” καθώς και της “ανάγκης προσαρμογής στη σύγχρονη ζωή”.

Συγκεκριμένα, οι σημαντικότερες αλλαγές που παρουσίασε ήταν οι εξής:

• Κληρονομικές συμβάσεις: Αν και μέχρι σήμερα τέτοιου τύπου συμβάσεις απαγορεύονται ρητά σχεδόν στο σύνολο τους, κατά το Νομοσχέδιο η ενίσχυση τους ανταποκρίνεται στις σύγχρονες ανάγκες.

Έτσι, εισάγονται οι κληρονομικές συμβάσεις αιτία θανάτου, με τις οποίες ένα ή περισσότερα πρόσωπα διαθέτουν την περιουσία τους μετά θάνατον. Προβλέπεται ότι αντισυμβαλλόμενος του κληρονομουμένου μπορεί να είναι ο τιμώμενος ή τρίτος. Οι κληρονομικές συμβάσεις θα συντάσσονται ενώπιον συμβολαιογράφου και θα δημοσιεύονται μετά τον θάνατο του κληρονομουμένου στο Μητρώο Διαθηκών. Επίσης, ως προς την εγκατάσταση κληρονόμου, τη σύσταση καταπιστεύματος, κληροδοσίας ή τρόπου ή επιλογής εφαρμοστέου δικαίου οι κληρονομικές συμβάσεις θα είναι δεσμευτικές, με την έννοια ότι δεν μπορούν καταρχήν να ανακληθούν μονομερώς από τον κληρονομούμενο, ενώ θα είναι άκυρη μεταγενέστερη διαθήκη του, της οποίας το περιεχόμενο αντιτίθεται σε αυτές.

Παράδειγμα: Ο Κ ιδιοκτήτης ξενοδοχειακής μονάδας έχει παιδιά μία κόρη από τον πρώτο γάμο και έναν γιο από το δεύτερο γάμο του. Η κόρη ασχολείται με με τον τουρισμό και ο γιος όχι. Ο Κ επιθυμεί να ασχολείται με την επιχείρηση όσο ζει και δεν τη μεταβιβάζει στην κόρη την επιχείρηση, από φόβο μήπως τον παύσει από τα καθήκοντα του. Η κόρη λόγω αυτής της στάσης του πατέρα του διστάζει να επενδύσει στην επιχείρηση. Με την κληρονομική σύμβαση θα καταλείπεται η επιχείρηση. Πρόκειται για μια δεσμευτική σύμβαση χωρίς μονομερή ανάκληση ενώ συγχρόνως ο Κ δεν αποξενώνεται από την επιχείρηση του.

Παράλληλα, εισάγονται και οι κληρονομικές συμβάσεις με οποίες ένα πρόσωπο μπορεί να παραιτηθεί από δικαιώματα μελλοντικά στην κληρονομιά, ακόμη και έναντι χρηματικού ανταλλάγματος.

• Εξ αδιαθέτου διαδοχή: Αναβαθμίζεται ουσιαστικά το εξ αδιαθέτου κληρονομικό δικαίωμα του/της συζύγου, ο οποίος, αν συντρέχει με τέκνα του κληρονομουμένου, θα λαμβάνει το 1/3 αν υπάρχει ένα τέκνο και το 1/4 αν υπάρχουν δύο ή περισσότερα.

Περαιτέρω, ο/η σύζυγος θα καλείται ως μόνος εξ αδιαθέτου κληρονόμος στην τρίτη τάξη, δηλαδή πριν από τους παππούδες, τους θείους και τους πρώτους εξαδέλφους. Επιπλέον, επιλύεται και το ερμηνευτικό ζήτημα ως προς τον αποκλεισμό του εξ αδιαθέτου κληρονομικού δικαιώματος του συζύγου και του συντρόφου με σύμφωνο συμβίωσης στις περιπτώσεις συναινετικής λύσης. Για πρώτη φορά θα μπορεί στην πέμπτη τάξη να κληρονομήσει υπό αυστηρές προϋποθέσεις και ο σύντροφος σε ελεύθερη ένωση, ενώ καταργείται το κληρονομικό δικαίωμα των προπαππούδων και προγιαγιάδων.

Να σημειωθεί ότι πλέον και ο/η σύντροφος σε ελεύθερη ένωση εντάσσεται στην πέμπτη τάξη εξ αδιαθέτου κληρονομιάς, υπό αυστηρές προϋποθέσεις.

Παράδειγμα: Ο Κ που συζούσε με Α, πεθαίνει χωρίς διαθήκη. Με την ισχύουσα νομοθεσία, αν ο Κ δεν έχει εν ζωή συγγενείς, η περιουσία του εκ του νόμου μεταβιβάζεται στο Δημόσιο. Με τις διατάξεις του Νομοσχεδίου, η Α μπορεί εντός προθεσμίας 4 μηνών από την πληροφορία του θανάτου ή ότι δεν υπάρχουν συγγενείς, να υποβάλει αίτηση στο δικαστήριο για να περιέλθει σε εκείνη η περιουσία. Αν πειστεί το δικαστήριο ότι δεν υπάρχουν άλλοι συγγενείς και ότι συζούσαν για τουλάχιστον 3 έτη κι πάνω δέχεται την αίτηση και η Α καθίσταται μοναδική κληρονόμος αναδρομικά. Αν απορριφθεί η αίτηση της, η κληρονομιά μεταβιβάζεται στο Δημόσιο.

• Νόμιμη μοίρα: Σε μία προσπάθεια να παυθεί η αναγκαστική συγκυριότητα των κληρονόμων, και προς αποφυγή ακούσιων συνιδιοκτησιών, όπως ανέφερε ο κ. Γεωργιάδης, πλέον ο θεσμός της νόμιμης μοίρας θα αποτελεί πλέον ενοχική και καταρχήν χρηματική αξίωση του μεριδούχου.

Η αξίωση αυτή, η οποία είναι κληρονομητή και μεταβιβαστή, εξασφαλίζεται αφενός με την εισαγωγή νέου γενικού προνομίου στην αναγκαστική εκτέλεση και αφετέρου με την παροχή στον μεριδούχο νομίμου τίτλου προς εγγραφή υποθήκης επί ακινήτων της κληρονομίας. Προς την κατεύθυνση αυτή αναθεωρούνται όλες οι οικείες διατάξεις, προκειμένου να εναρμονίζονται με τη νομική φύση της νόμιμης μοίρας. Παράλληλα, εκσυγχρονίζονται οι λόγοι για τη στέρηση της νόμιμης μοίρας με σημαντικότερο αυτόν της αχαριστίας του μεριδούχου έναντι του διαθέτη.

• Ευθύνη του κληρονόμου για τις υποχρεώσεις της κληρονομίας: Αναθεωρείται όλο το σύστημα της ευθύνης του κληρονόμου για τις υποχρεώσεις της κληρονομίας και αναβαθμίζεται ο θεσμός της δικαστικής εκκαθάρισής της.

Συγκεκριμένα, θα προβλέπεται ότι ο κληρονόμος δεν θα ευθύνεται καταρχήν και με την ατομική του περιουσία για τις υποχρεώσεις της κληρονομίας, εκτός αν δήλωσε στο δικαστήριο της κληρονομίας ότι θα τη διαχειρίζεται και θα τη διαθέτει ελεύθερα ή, αν έχοντας παραλείψει αυτή τη δήλωση, διέθεσε αντικείμενα της κληρονομίας για σκοπό άλλον πλην της ικανοποίησης των κληρονομικών δανειστών. Την επίταση της ευθύνης του θα επιφέρει και η μείωση της αξίας των κληρονομιαίων από υπαιτιότητα του κληρονόμου. Ο προτεινόμενος περιορισμός της ευθύνης του κληρονόμου μόνο με την κληρονομιαία περιουσία επιβάλλει την κατάργηση του κεφαλαίου για τον κληρονόμο με το ευεργέτημα της απογραφής.

Παράλληλα, αναμορφώνονται όλες οι διατάξεις που ρυθμίζουν τη δικαστική εκκαθάριση. Ειδικότερα, θεσπίζονται κωλύματα για τον διορισμό εκκαθαριστή, ο οποίος προτείνεται να είναι δικηγόρος -εγγεγραμμένος σε ειδικό κατάλογο του οικείου δικηγορικού συλλόγου-· ρυθμίζεται ο τρόπος διορισμού του, εκσυγχρονίζεται ο τρόπος πρόσκλησης των κληρονομικών δανειστών για την αναγγελία των απαιτήσεών τους· εισάγονται ρυθμίσεις σχετικά με τη δυνατότητα άσκησης ανακοπής για την αμφισβήτηση ορισμένης αναγγελθείσας απαίτησης· θεσπίζεται η υποχρέωση του εκκαθαριστή να συντάσσει πίνακα κατάταξης των δανειστών με αναγνώριση δικαιώματος άσκησης ανακοπής κατά τα πρότυπα του ΚΠολΔ· προβλέπεται ότι δεν ρευστοποιείται ολόκληρη η κληρονομία, αν αυτό δεν είναι αναγκαίο για την ικανοποίηση των κληρονομικών δανειστών· και, τέλος, προβλέπεται ότι, με το πέρας, της εκκαθάρισης, δανειστές που δεν αναγγέλθηκαν, δεν θα ικανοποιούνται.

• Σύνταξη, ανάκληση και δημοσίευση διαθηκών: Η έλλειψη ημερομηνίας στην ιδιόγραφη διαθήκη θα επιφέρει μόνο δυνητική ακυρότητα αυτής, δηλαδή μόνο αν συντρέχει και κάποιος άλλος λόγος ακυρότητας. Εντάσσεται στον Αστικό Κώδικα η ρύθμιση περί απαγόρευσης κατάλειψης με ιδιόγραφη διαθήκη προσώπου που περιθάλπεται σε θεραπευτήριο υπέρ των προσώπων που συνδέονται με αυτό (λ.χ. εργαζομένους).

Η δημόσια και η μυστική διαθήκη θα συντάσσονται ενώπιον συμβολαιογράφου με τη σύμπραξη μόνο δύο μαρτύρων, χωρίς εναλλακτική δυνατότητα σύμπραξης δεύτερου συμβολαιογράφου. Επίσης, πρόσωπα με σοβαρή αναπηρία λόγου θα μπορούν να συντάσσουν δημόσια διαθήκη χρησιμοποιώντας μηχανικά ή ηλεκτρονικά μέσα που επιτρέπουν τη φωνητική απόδοση της γραφής τους.

Συγχωνεύονται όλοι οι τύποι έκτακτων διαθηκών σε έναν γενικό τύπο έκτακτης διαθήκης, ήτοι αυτόν της διαθήκης σε έκτακτες περιστάσεις.

Στο πεδίο της ανάκλησης διαθηκών και κατ’ αντιστροφή της ισχύουσας ρύθμισης θα προβλέπεται ότι η ανάληψη μυστικής διαθήκης, που έχει την ισχύ ιδιόγραφης διαθήκης, από τον συμβολαιογράφο δεν θα ισοδυναμεί με ανάκληση της ιδιόγραφης.

Τέλος, για τον περιορισμό του φαινομένου των πλαστών ιδιόγραφων διαθηκών, προτείνεται ότι ιδιόγραφη διαθήκη δεν θα αναπτύσσει έννομα αποτελέσματα πριν από την κήρυξή της ως κυρίας, αν με αυτή τιμώνται αποκλειστικά συγγενείς, πλην όσων θα καλούνταν στην πρώτη τάξη της εξ αδιαθέτου διαδοχής και του συζύγου, ή εξωτικός ή αν η διαθήκη δημοσιεύθηκε μετά την πάροδο δύο ετών από τον θάνατο του κληρονομουμένου ανεξάρτητα από την ιδιότητα του τιμωμένου.

• Κληρονομική ανικανότητα και αναξιότητα: Επανεισάγεται ο θεσμός της αυτοδίκαιης κληρονομικής ανικανότητας σε περίπτωση προηγούμενης ποινικής καταδίκης του κληρονόμου για κακούργημα κατά της ζωής ή της υγείας ή της γενετήσιας ελευθερίας του κληρονομουμένου.

Περαιτέρω, διευρύνεται ο κύκλος των παραπτωμάτων που δικαιολογούν την κήρυξη του κληρονόμου ως ανάξιου με απόφαση δικαστηρίου.

• Σχέσεις περισσοτέρων κληρονόμων: Για την αποτελεσματικότερη αξιοποίηση των κληρονομιαίων (ακινήτων) καθιερώνεται δικαίωμα κάθε συγκληρονόμου να ζητήσει από το δικαστήριο την εξαγορά των αντικειμένων της κληρονομίας άλλου συγκληρονόμου με τίμημα, το οποίο -ελλείψει συμφωνίας- θα καθορίζεται από το δικαστήριο.

Επιπλέον, θα παρέχεται η δυνατότητα στο δικαστήριο να επιδικάζει το ακίνητο που λειτουργούσε ως οικογενειακή στέγη του κληρονομουμένου και άλλου προσώπου που καλείται ως εξ αδιαθέτου κληρονόμος, εφόσον ο κληρονομούμενος δεν είχε σύζυγο ή σύντροφο με σύμφωνο συμβίωσης.