Νίκος Παρασκευόπουλος: Πόλεμος, ισχύς και δίκαιο

Από το ηρακλείτειο «πόλεμος πάντων μεν πατήρ εστί», έως το «βία μηδέ πράττειν» του Ρόδιου σοφού Κλεόβουλου, η απόσταση δεν είναι απαραίτητα μεγάλη. Η πρώτη από τις δυο ρήσεις είναι περιγραφική, η δεύτερη δεοντολογική (πρέπει – δεν πρέπει). Αν συγκρίνουμε τις δυο φράσεις για να βγάλουμε συμπεράσματα διαφωνίας, τότε κάνουμε το κλασικό λογικό άλμα: Γιατί, κάλλιστα κι ο Ηράκλειτος θα μπορούσε να θέλει ειρήνη, κι ο Κλεόβουλος να αναγνωρίζει τη σημασία του πολέμου για την ιστορία.

Το λογικό αυτό άλμα είναι από τα πιο συνηθισμένα. Αυτός πχ που λέει «δεν είναι δυνατό να σκοτώνονται άμαχοι», στην πραγματικότητα δεν μιλά για το δυνατό, αλλά για το επιθυμητό. Στην περίπτωση του πολέμου στην Ουκρανία, κάποιοι περιγράφουν την εισβολή, τα αίτια αλλά και τη βαρβαρότητά της αναζητώντας ενόχους, κάποιοι άλλοι προτάσσουν ως επείγον και δραματικό το αίτημα της ειρήνης. Δεν διαφωνούν απαραίτητα όλοι: Πόλεμος γίνεται, ειρήνη χρειάζεται. Η διαφωνία βέβαια ανιχνεύεται εκεί όπου οι μεν θέλουν πάνω απ’ όλα μια νίκη, οι δε μια ειρήνη.

Αφορμή για τα παραπάνω η συζήτηση που έχει λάβει παγκόσμιες διαστάσεις (βλ. πχ στο youtube τις πρόσφατες απόψεις του ρεαλιστή καθηγητή του Chicago John Mearsheimer), αν δηλαδή το Διεθνές Δίκαιο μπορεί να συνεισφέρει στην κατάπαυση της σύρραξης, ή αν μόνο ο συσχετισμός ισχύος των (μεγάλων) δυνάμεων μπορεί να οδηγήσει σε εξισορροπήσεις και εξημερώσεις. Πιο κυνικά, σε λιγότερο αίμα. Όπως πάντα στα λογικά άλματα και στις παρεξηγήσεις συνεισφέρουν συχνά οι ίδιοι οι λόγιοι σχολιαστές, μιλώντας σιβυλλικά και κρύβοντας ιδεολογήματα – προτάσεις μέσα σε δήθεν ουδέτερες περιγραφές.

Έχει άραγε στην ώρα της στρατηγικής η Δικαιοσύνη ένα λόγο ύπαρξης; Στη διεθνή πολιτική η ισχύς ιδρύει το δίκαιο (Might makes Right), ή αντίστροφα το δίκαιο τιθασσεύει την άμετρη ισχύ; Προαιώνια ερωτήματα, αρχαίες απαντήσεις. Τις καταχωρίζουν η Ιστορία και η Φιλοσοφία του δικαίου, ξεκινώντας από την εποχή που η δημοκρατία πρωτοκοίταξε με παρθένο βλέμμα τη βία, τα πατριαρχικά γένη, αλλά και το διάλογο και την κοινωνική ειρήνη. Ο άνθρωπος, κοινωνικό ον (Αριστοτέλης), για να επιβιώνει χρειάζεται τη Δικαιοσύνη που ανα-διανέμει και διορθώνει. Αναδιανομή ελευθεριών και διόρθωση αδικιών χρειάζονται και τώρα, ως συνθήκες επιβίωσης εν μέσω κινδύνων οικολογικών, πυρηνικών και πολιτισμικών.

Από τα τέλη του 19 αιώνα η ανθρωπότητα παράγει θεσμικά κείμενα για τα εγκλήματα πολέμου. Οι Συμβάσεις της Γενεύης του 1949 που κεφαλαιοποίησαν την πανανθρώπινη αντίδραση και αποστροφή απέναντι στις εμπειρίες του β’ παγκόσμιου πολέμου και το Καταστατικό του νέου (Ρώμη, 1998) Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου συγκροτούν ένα σαφές πλαίσιο κανόνων ανθρωπιστικού δικαίου. Το δικαιικό οπλοστάσιο όμως προφανώς δεν αρκεί, αν δεν υπάρχει διαδικασία κρίσης και εφαρμογής: Δικαστήρια που να έχουν ως βάθρο την οικουμενική ολότητα, ή έστω να λειτουργούν με εχέγγυα συμβολικού «τρίτου».

Νάτο λοιπόν εδώ το λογικό άλμα για το οποίο εξαρχής συζητούμε. Από την περιγραφή («η ισχύς παράγει το δίκαιο») περνάμε αδιόρατα στην πρόταση («ας αφήσουμε στην άκρη Δικαιώματα και Δικαστήρια την ώρα της διεθνούς πολιτικής»). Αυτός ο προκαταβολικός παραγκωνισμός του Δικαίου ωστόσο παράγει -σπανίως αθέλητα- αυτοεκπληρούμενες προφητείες. Οι τελευταίες με τη σειρά τους έχουν αποτελέσματα ψυχολογικά (εξαφάνιση ψυχικών αναστολών) καθώς και συμβολικά, υπονομεύοντας κάθε προληπτική προοπτική. Το μήνυμα που εκπέμπεται στον μεγάλο αρχηγό, στον στρατιώτη και στον χειριστή των πολεμικών μηχανών είναι «σκότωνε και μη σε νοιάζει».

Γι΄αυτό το δίκαιο ήταν και είναι πάντοτε διεκδίκηση των πολλών και των αδυνάτων.

* Ο Νίκος Παρασκευόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής ΑΠΘ, πρώην υπουργός Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρώπινων Δικαιωμάτων.

Ακολουθήστε το News247.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις