F@CK THIS JOB: Η ΝΑΤΑΣΑ ΠΟΥ ΔΕΝ ΦΟΒΗΘΗΚΕ ΤΟΝ ΠΟΥΤΙΝ
Για 12 χρόνια το Dozhd TV ήταν το μοναδικό ανεξάρτητο τηλεοπτικό κανάλι στη Ρωσία. Λίγες μέρες αφού ο Πούτιν το έκλεισε οριστικά, η ιδιοκτήτρια Νατάσα Σιντέγεβα κι η σκηνοθέτης Βέρα Κριτσέφσκαγια μιλούν στο The Magazine για τη Ρωσία και την αναζήτηση της αλήθειας.
Η ιστορία ξεκινά στα τέλη των ‘00s με τη Νατάσα Σιντέγεβα, στα 30-κάτι της, γεμάτη ενθουσιασμό, ζωντάνια και ελπίδα, να ανοίγει ένα νέο κανάλι στη Ρωσία: Νεανικό, εναλλακτικό, λαϊφστάιλ, αισιόδοξο. Dozhd TV, ή TV Rain, το «οπτιμιστικό κανάλι».
Κι όπως πολλές ιστορίες από τα τέλη των ‘00s, έτσι κι ετούτη καλύπτεται από ένα πέπλο σχεδόν παράλογης αισιοδοξίας. Μια αφελής ελπίδα, σχεδόν βεβαιότητα, πως αυτός ο νεαρός αιώνας θα ήταν προφανέστατα διαφορετικός από τον προηγούμενο. Κάπου εκεί πιστεύαμε πως είχαν όλα λυθεί– από την Ελλάδα όπου είχαμε λεφτά μέχρι την Αμερική όπου είχαν λύσει τον ρατσισμό, ο κόσμος έμοιαζε να βαδίζει με σιγουριά προς ένα μέλλον με λυμένα προβλήματα.
Στη Ρωσία, η Σιντέγεβα ανοίγει το ανερχόμενο Dozhd με βασικό μέτοχο τον τότε σύζυγό της, τραπεζίτη Αλεξάντερ Βινοκούροφ. Το κανάλι καλύπτει θέματα με μια διαφορετική, ακομπλεξάριστη, εναλλακτική ματιά, σατιρίζοντας την εξουσία αλλά δίχως να αρνείται και το παιχνίδι της πρόσβασης: O τότε Πρόεδρος Ντιμίτρι Μεντβέντεφ ήταν από τους μεγάλους καλεσμένους του δικτύου κατά τη διάρκεια της θητείας του.
«Η Νατάσα ήταν πετυχημένη, ο άντρας της ήταν πετυχημένος, τότε νόμιζαν πως θα μπορούσαν να κάνουν οτιδήποτε θέλουν. Αλλά διαλύθηκαν όλα», μου λέει η Βέρα Κριτσέφσκαγια, μέλος του Dozhd στα πρώτα του χρόνια (παραιτήθηκε στην πορεία όταν θεώρησε πως η επαφή με την εξουσία δεν τους επέτρεπε να είναι αληθινά ανεξάρτητοι) και σκηνοθέτης του ντοκιμαντέρ F@ck This Job. Η ταινία αποτελεί μια σύντομη ιστορία του Dozhd TV, από τις πρώτες εκείνες, αισιόδοξες ημέρες και μέσα από τις διάφορες απειλές και απόπειρες του Πούτιν να το κλείσει, όταν η ανεξάρτητη δημοσιογραφία του δικτύου εναντιωνόταν στην καθεστωτική του γραμμή.
Το F@ck This Job παρουσιάστηκε στην Ελλάδα στο πλαίσιο του 24ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, όπου και το παρακολουθήσαμε σε ένα sold out Ολύμπιον, παρουσία όχι μόνο της Κριτσέφσκαγια αλλά –για πρώτη φορά– και της ίδιας της Σιντέγεβα. Η εμφάνιση της Σιντέγεβα αποκτά μεγαλύτερη βαρύτητα δεδομένου του timing: Ύστερα από σχεδόν μια δεκαετία προσπαθειών, ο Πούτιν έκλεισε τελικά οριστικά το Dozhd πριν λίγες ημέρες, στις αρχές Μαρτίου. Και, στη σκηνή του Ολύμπιον, έκανε την πρώτη της δημόσια εμφάνιση μετά το κλείσιμο του καναλιού.
«Νομίζω θα μου άρεσε να είχα μια νορμάλ ζωή, θα μου άρεσε να κάνω ντοκιμαντέρ όχι για πολιτική», ομολογεί η Κριτσέφσκαγια όταν μιλάμε οι τρεις μας πριν την πρεμιέρα της ταινίας. «Αλλά δυστυχώς είμαστε μέσα σε άλλες συνθήκες. Κάποιος ήρθε και μας έκλεψε όλες τις ευκαιρίες. Αυτό νιώθω».
«Ήμουν πολύ πετυχημένη τηλεοπτική παραγωγός και σκηνοθέτης, αγαπούσα την τηλεόραση, ήταν μέρος της ζωής μου στα ‘00s και ξαφνικά κάποιος το πήρε από μένα. Δεν έχω κάτι να κάνω», μου εξηγεί. «Και δεν είμαι άτομο που θα στρατευόμουν σε μια προπαγάνδα ή θα έκανα τέτοια συστημική τηλεόραση. Αυτό που νιώθω είναι ότι ήρθε κάποιος και μου έκλεψε όλες τις ευκαιρίες, όλο μου τον τρόπο ζωής… τα πάντα».
«Αλλά δεν έγινε ξαφνικά στις 24 Φεβρουαρίου όταν ξεκίνησε ο πόλεμος», τονίζει. «Έγινε σταδιακά, πριν».
«Δεν είμαι στο newsroom, ποτέ δεν ήμουν. Είμαι μάνατζερ», μου λέει η Σιντέγεβα, η οποία σε όλη τη διάρκεια της κουβέντας καταφέρνει ταυτόχρονα να έχει το νου της σε εμένα και την Κριτσέφσκαγια όσο και στο κινητό όπου φαίνεται σαν διαρκώς να την αναζητούν οι πάντες. Συζητάμε για το πώς η δημοσιογραφική ανεξαρτησία είναι πάντα προϊόν κάποιας ευρύτερης κουλτούρας ελευθερίας που επιτρέπει στους δημοσιογράφους να πάρουν μια –όλο και πιο αδιανόητη, κατά το πέρασμα του χρόνου στη Ρωσία των ‘10s– ανεξάρτητη στάση απέναντι στην προπαγάνδα του Πούτιν.
Το Dozhd συνάντησε μια τέτοια κομβική στιγμή όταν κάλυψε τις διαδηλώσεις ενάντια στις στημένες κάλπες των ρωσικών εκλογών το 2011, που έβγαλαν νικητή τον Πούτιν. Το κανάλι μπήκε στο στόχαστρο του καθεστώτος όπως μάλιστα υπογραμμίζει ένα απολύτως ‘10ς είδος σκανδάλου: Ο Μεντβέντεφ έκανε unfollow το Dozhd στο twitter.
Στη διάρκεια του F@ck This Job πολλά τέτοια περιστατικά, όπου το Dozhd καλύπτει γεγονότα κόντρα στην καθεστωτική γραμμή, παρουσιάζονται με τον εξής απλό, ανατριχαστικό, και ιδιαίτερα αποτελεσματικό τρόπο. Σε μια οθόνη χωρισμένη στα τέσσερα, η μία οθόνη δείχνει Dozhd που καλύπτει τα επεισόδια ή κάποιο σκάνδαλο, και οι άλλες τρεις οθόνες παρουσιάζουν το πρόγραμμα των άλλων σταθμών, σα να μη συμβαίνει τίποτα: Κάποιο σόου, κάποιες διαφημίσεις, κάποια βίντεο-κλιπ, ή ακόμα και κάλυψη των γεγονότων με εντελώς διαστρεβλωμένη οπτική.
«Δεν έχω ιδέα τι γίνεται στο newsroom και πώς παίρνουν αποφάσεις για το τι να δείξουν», ξεκαθαρίζει η Σιντέγεβα. «Μαθαίνω τα πάντα όταν τα βλέπω στην τηλεόραση. Όχι πριν. Αυτό που έκανα είναι ότι τους έδωσα την ευκαιρία να κάνουν τη δουλειά τους επαγγελματικά, όπως πρέπει να γίνεται. Όλες οι αποφάσεις για το πώς να καλυφθεί το κάθε θέμα, έρχονται από τον αρχισυντάκτη κι όχι από εμένα. Δουλειά μου είναι να τους δώσω αυτή την ευκαιρία. Γι’αυτό δεν νιώθω τίποτα.»
«Δεν νιώθω φόβο», λέει, «γιατί δεν ξέρω τίποτα!»
Ακόμα κι έτσι όμως, πόσο εύκολο είναι να διατηρείς μια ανεξάρτητη γραμμή, να διαλέγεις τη σωστή πλευρά όταν γίνεται ολοένα και πιο δύσκολο. Όταν, φτάνοντας στο σήμερα, ακόμα και η χρήση της λέξης «πόλεμος» έχει τεθεί εκτός νόμου; Πώς γίνεται να μην φοβάσαι όταν φτάνεις στο σημείο να στοχοποιήσαι –όπως η Σιντέγεβα– ως «ξένος πράκτορας» δίπλα στις Pussy Riot και στον Μπόρις Νέμτσοφ, τον αντίπαλο του καθεστώτος Πούτιν που εκτελέστηκε το 2015;
Όπως παρατηρεί λεπτομερώς κι η ταινία, υπήρχε μια περίοδος έμμεσων απειλών απέναντί της που είχαν ως αποτέλεσμα μια αμηχανία κι ένα ευρύτερο κλίμα φόβου, όμως η ίδια ξεκαθαρίζει πως δεν έλαβε ποτέ προσωπική απειλή για τη ζωή της. Τελικά, την ρωτάω, ένιωσε ποτέ φόβο; Υπήρξε μια στιγμή όπου ένιωσε πως αυτό που κάνει βάζει την ίδια, προσωπικά, στο στόχαστρο; «Όχι…» λέει και σκέφτεται. «Δε μπορώ να διαλέξω κάποια στιγμή φόβου. Θυμάμαι πολύ καλά την πιο σοκαριστική. Ήταν το 2014, όταν μάθαμε ότι η κυβέρνηση μας έκλεισε, όταν οι providers άρχισαν να αφαιρούν το Dozhd από τα πακέτα τους. Τότε ήμουν σοκαρισμένη. Δεν ήταν φόβος όμως, ήταν σοκ».
Αναφέρεται σε ένα κρίσιμο περιστατικό του 2014, όταν με πρόφαση ένα προκλητικό ηθικό ερώτημα που τέθηκε σε μια εκπομπή διαλόγου του καναλιού («έπρεπε το Λένινγκραντ να έχει παραδοθεί στους Ναζί για να σωθούν εκατοντάδες χιλιάδες ζωές;»), όλοι οι providers έκοψαν το Dozhd από τα πακέτα τους από τη μια στιγμή στην άλλη. Μόλις λίγες εβδομάδες νωρίτερα, ο Αλεξέι Ναβάλνι είχε παρουσιάσει ένα ρεπορτάζ πάνω στη διαφθορά, ερευνώντας και πολλούς υψηλά ιστάμενους πολιτικούς. Ίσως αυτή ήταν η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι, οδηγώντας τον Πούτιν να διαμηνύσει στους παρόχους πως στην πρώτη οποιαδήποτε, ελάχιστη, μηδαμινή πρόφαση, θα πρέπει να κόψουν την πρόσβαση του κοινού στο Dozhd.
Το κανάλι, προκειμένου να επιβιώσει, υιοθέτησε ένα συνδρομητικό μοντέλο που είχε ως αποτέλεσμα την οικονομική του ανεξαρτησία, αλλά ταυτόχρονα και τον περιορισμό της διάδοσης του μηνύματος και της κάλυψής του. Στην ουσία ο Πούτιν είχε κερδίσει. Στη διάρκεια των ‘10s το Dozhd συνέχισε να καλύπτει όλα τα γεγονότα-κλειδιά για την μετάβαση προς το σημερινό καθεστώς Πούτιν, αλλά το έκανε πίσω από τα τείχη του paywall.
«Υπάρχουν πολλά σημεία που είχαν ως αποτέλεσμα η Ιστορία να πάρει αυτή τη ροπή», συνοψίζει η Σιντέγεβα. «Το πρώτο ήταν οι διαδηλώσεις του 2012, πριν την τρίτη θητεία του Πούτιν, όταν το καθεστώς συνέλαβε ειρηνικούς διαδηλωτές στις 6 Μαϊου. Το δεύτερο ήταν φυσικά η προσάρτηση της Κριμαίας. Το τρίτο ήταν η κατάρριψη του Μαλαισιανού Boeing», ένα ακόμα περιστατικό που το Dozhd κάλυψε κόντρα στην επίσημη γραμμή Πούτιν. «Και μετά είναι η αλλαγή του Συντάγματος ώστε να μπορεί να κυβερνήσει ο Πούτιν ως το 2036, και η σύλληψη του Αλεξέι Ναβάλνι».
«Για μένα υπάρχει άλλο ένα περιστατικό, νωρίτερα από αυτά, όπου το καθεστώς πήρε σαφή κατεύθυνση προς την τυραννία», συμπληρώνει η Βέρα Κριτσέφσκαγια. «Όπου επέδειξε αληθινά απάνθρωπη συμπεριφορά». Μιλά για τον Νόμο Ντίμα Γιάκοβλεφ, όπου το ρωσικό κοινοβούλιο απαγόρευσε την λήψη οποιασδήποτε οικονομικής συνδρομής από αμερικανούς πολίτες ή οργανισμούς. Στο πλαίσιο αυτού του νόμου, απαγορεύθηκε και η υιοθεσία παιδιών ρωσικής υποκοότητας από αμερικανούς πολίτες.
«Υπάρχουν πολλά ορφανά παιδιά στη Ρωσία κι επειδή πολλοί αμερικανοί υιοθετούν ορφανά από τη Ρωσία, για την κυβέρνηση ήταν τόσο απλό και εύκολο να ακυρώσουν τις ζωές των ορφανών ως αντίδραση στις κυρώσεις των αμερικανών για την υπόθεση Μαγκνίτσκι», εξηγεί με εμφανή ταραχή στον τόνο της φωνής της. «Θυμάμαι καλά εκείνη τη μέρα. Ήταν ξεκάθαρο για μένα ότι αυτοί οι άνθρωποι, ότι ο Πούτιν, δεν έχει όρια. Το κακό του είναι δίχως όρια».
Το κανάλι τελικά έκλεισε οριστικά(;) στις αρχές του Μαρτίου. Ήδη από το ‘21 είχε χαρακτηριστεί ως «ξένος πράκτορας» από το Υπουργείο Δικαιοσύνης της Ρωσίας, πράξη που είχε καταδικαστεί από τη Διεθνή Αμνηστία, όμως με την πολεμική κλιμάκωση πλέον έπαψαν οι όποιες προφάσεις.
Η Κριτσέφσκαγια κι η Σιντέγεβα μου εξηγούν πώς έχει ακριβώς τώρα η κατάσταση. Το κανάλι έπαψε να εκπέμπει από την 1η Μαρτίου, όταν το καθεστώς διέταξε το οριστικό του μπλοκάρισμα από τους παρόχους με επίσημη αιτιολόγηση την συνεχιζόμενη διάδοση «ψευδών ειδήσεων» σχετικά με τον πόλεμο. Στην πραγματικότητα φυσικά το Dozhd συνέχισε να κάνει ό,τι έκανε τόσα χρόνια, δηλαδή ρεπορτάζ εκτός κυβερνητικής γραμμής.
Πρέπει να έχουμε ελπίδα. Όλα θα τελειώσουν, η Ρωσία θα γίνει πάλι μια ευτυχισμένη χώρα και θα επιστρέψουμε για να την ξαναχτίσουμε από την αρχή.
Η ομάδα του καναλιού αποφάσισε να συνεχίσει να εκπέμπει μέσω YouTube στους σχεδόν 3.500.000 εκατομμύρια συνδρομητές του, όχι όμως για πολύ. Στις 4 Μαρτίου μπήκε σε ισχύ νέος νόμος που στοχεύει «τα fake news», μια απλή και αποτελεσματική τακτική, να βαφτίζεις δηλαδή απλώς fake news ό,τι θέλεις να ελέγξεις– εν προκειμένω, fake news θεωρείται «κάθε πληροφορία για τον πόλεμο που δεν ήρθε από επίσημες πηγές» όπως λέει φωνάζοντας με γουρλωμένα μάτια η Κριτσέφσκαγια. Πλέον κάτι τέτοιο τιμωρείται μέχρι και με 15 χρόνια φυλάκιση.
«Δε μπορείς να πεις τίποτα για τον πόλεμο ή ακόμα και την λέξη πόλεμος!», συνεχίζει γεμάτη ένταση η σκηνοθέτης. «Τότε σταματήσαμε και στο YouTube γιατί οι δηνοσιογράφοι μας θα αντιμετώπιζαν τέτοιες ποινές», συνεχίζει η Σιντέγεβα. «Σκεφτόμαστε πώς θα κάνουμε relaunch και με τι τρόπο». Η σελίδα του Dozhd στο YouTube αυτή τη στιγμή είναι πλέον κενή. Οι περισότεροι ρεπόρτερ και παρουσιαστές έφυγαν από τη χώρα, αλλά αρκετοί παραμένουν ακόμα μέσα.
«Δεν ένιωσα ποτέ αληθινό φόβο», μου λέει η Κριτσέφσκαγια μιλώντας για όλη την περίοδο που μας έφερε ως εδώ. «Αλλά τον νιώθω τώρα. Για ανθρώπους που είναι ακόμα μες στη χώρα. Αληθινός φόβος είναι τώρα για την Ουκρανία, για τους ανθρώπους εκεί. Και για πολλούς ρώσους που διατρέχουν κίνδυνο από τη στιγμή που βρίσκονται ακόμα μες στη χώρα. Φοβάμαι για αυτός. Φαίνεται πως ο Πούτιν άνοιξε δεύτερο πολεμικό μέτωπο– μες στην ίδια τη χώρα. Όταν είπε πριν λίγες μέρες πως υπάρχουν “εθνικοί προδότες”, δηλαδή όσοι άνθρωποι έχουν “ευρωπαϊκές αξίες”. Όσοι κοιτάνε την Ευρώπη για οδηγίες. Ακούγεται αληθινά τρομακτικό». Σχεδόν τρέμει μιλώντας.
«Εδώ και τρεις εβδομάδες κλαίμε με την κατάσταση, και ίσως κλάψω και τώρα», λέει το βράδυ στη σκηνή του Ολύμπιον.
Δίπλα της, η Σιντέγεβα, μιλώντας «όχι ως πολιτικός αλλά ως άνθρωπος» εξηγεί πως οι κυρώσεις της Δύσης «επηρεάζουν μονάχα τους απλούς ανθρώπους, οι οποίοι είναι θύματα προπαγάνδας για πάρα πολλά χρόνια κι έχουν παγιωμένη νοοτροπία, την οποία δεν μπορούμε να αλλάξουμε. Ο απλός κόσμος δεν μπορεί να διαδηλώσει στον δρόμο».
Συμπληρώνει όμως λίγο μετά: «Πρέπει να έχουμε ελπίδα. Όλα θα τελειώσουν, η Ρωσία θα γίνει πάλι μια ευτυχισμένη χώρα και θα επιστρέψουμε για να την ξαναχτίσουμε από την αρχή».
Έχουν περάσει πολλά χρόνια από τη στιγμή που η 30-κάτι Σιντέγεβα, χορεύοντας και διασκεδάζοντας, άνοιγε το «κανάλι της βροχής», το «αισιόδοξο κανάλι» πιστεύοντας πως θα ήταν απλώς ένα εναλλακτικό λάιφσταϊλ δίκτυο σε μια εποχή όπου τα μεγάλα μας κοινωνικοπολιτικά προβλήματα θα τα είχαμε λυμένα.
Έχει μεγαλώσει, έχει χωρίσει. Έχει αρρωστήσει κι έχει αναρρώσει. Έχει χάσει μάχες, ακόμα και -μεταφορικούς- πολέμους. Έχει νιώσει σοκ και φόβο, μέχρι που σταμάτησε να φοβάται. Γύρω της όλο αυτό τον καιρό, ολοκληρωνόταν η μετάβαση προς ένα σύγχρονο τυραννικό καθεστώς.
Στο F@ck This Job υπάρχει μια συγκλονιστική στιγμή προς το τέλος του φιλμ όταν ανακοινώνεται η επικείμενη αλλαγή του Συντάγματος ώστε να μπορεί ο Πούτιν να έχει την εξουσία ως το 2036. «…όταν η Νατάσα θα είναι πια 65 χρονών», λέει στην αφήγηση του φιλμ η Κριτσέφσκαγια. Είναι φυσικό επόμενο πως κανείς μας δεν μπορεί στα αλήθεια να αντιληφθεί την Ιστορία ενώ την βιώνει, όμως ακόμα και με αργούς, αβέβαιους ρυθμούς, κάποτε κι εμείς συνειδητοποιούμε το ευρύτερο πλαίσιο της Στιγμής μας στο χρόνο. Όπως, ναι, μια ολόκληρη ζωή που κυλά στη σκιά ενός καθεστώτος.
«Ααααααχ», ξεφεύγει ένας αληθινά βαρύς αναστεναγμός από την Κριτσέφσκαγια. Δίπλα της, απίθανα, η Σιντέγεβα χαμογελάει. «The optimistic channel», μου λέει– είτε το πιστεύει βαθιά μέσα της είτε επιμένει να κοιτάζει έτσι τον κόσμο σχεδόν από ιδεολογική σκοπιά, δεν μπορούμε στα αλήθεια να το ξέρουμε.
«Πιστεύω στον οπτιμισμό, είμαι οπτιμιστικό άτομο, και πιστεύω ότι θα τελειώσει σύντομα. Συντομότερα από όταν είμαι 65», χαμογελάει πηγαία μεν, λίγο πικρά δε. Δεν προσφέρει εξηγήσεις, αλλά το επαναλαμβάνει, σα να μην θέλει να ξεχάσει ότι το πιστεύει. «Δεν θα τελειώσει αύριο, αλλά σίγουρα πιο σύντομα από το 2036», λέει. «Αυτό που συμβαίνει αυτή τη στιγμή είναι η αρχή του τέλους για τον Πούτιν».