ΤΖΟΝ ΚΟΛΤΡΕΪΝ, ΕΝΑΣ ΗΡΩΑΣ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΖΑΖ

Από την ιδεολογική επανάσταση του be-bop, που πρότεινε μια αυτόνομη αβανγκάρντ μουσική, στο hard-bop του βρώμικου ήχου της funky jazz, της πραγματικής απάντησης των μαύρων μουσικών στη λευκή κυριαρχία της cool jazz, και τέλος στο λεγόμενο “New Thing”, δηλαδή την free jazz που σήμανε την απόλυτη επανάκτηση της τζαζ από τη μαύρη κοινότητα και τον οριστικό θρίαμβο του απεγκλωβισμού της από το φορμαλιστικό και επιτηδευμένο περίβλημα στο οποίο κινδύνευε να παγιδευτεί, ο Τζον Κολτρέιν υπήρξε ένας από τους μύστες της χαράς, της έκρηξης, του θορύβου, της ρήξης και του πάθους.

Σαξοφωνίστας, διευθυντής ορχήστρας και συνθέτης, ο Κολτρέιν εισήγαγε στην τζαζ μια νέα αντίληψη με φαινομενικά ατέλειωτους αυτοσχεδιασμούς που ξεχειλίζουν από μια ακούραστη ευφορία, ακόμα και στις πιο μελαγχολικές στιγμές τους. Δεν σταμάτησε ποτέ να ξεπερνά τα όρια προσεγγίζοντας νέες τάσεις στη μουσική και μόνο ο πρόωρος θάνατός του στις 17 Ιουλίου του 1967, έθεσε τέλος στην αναζήτηση του “απόλυτου”.

Με αφορμή τη συμπλήρωση 58 χρόνων από την οριστική “φυγή” του, το Magazine θυμάται σήμερα έναν από τους σημαντικότερους ήρωες της εποχής του, έναν αληθινό προφήτη της ριζοσπαστικής “ανταρσίας” στη σύγχρονη τζαζ.

ΔΙΑΜΟΡΦΩΝΟΝΤΑΣ ΜΟΥΣΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

Γεννημένος το 1926 σε μια κωμόπολη της Βόρειας Καρολίνας, μεγάλωσε σε ένα περιβάλλον στο οποίο κυριαρχούσαν η μουσική – και οι δυο γονείς του έπαιζαν ερασιτεχνικά – και το θρησκευτικό συναίσθημα, αφού ο παππούς του ήταν πρεσβύτερος της Αφρικανικής Επισκοπικής Χριστιανικής Εκκλησίας Μεθοδιστών της Σιών. Από μικρός ξεκίνησε με το κλαρινέτο και το γαλλικό κόρνο στην ορχήστρα της τοπικής κοινότητας, τον κέρδισε πολύ σύντομα το άλτο σαξόφωνο, όμως τίποτα δεν φανέρωνε ότι εκείνος ο συνεσταλμένος νέος θα έπαιζε στο μέλλον έναν τόσο σπουδαίο ρόλο στο στερέωμα της τζαζ, την εποχή κατά την οποία το be-bop είχε διαδοθεί σε τέτοιο βαθμό, που το επαναστατικό του περιεχόμενο χανόταν μέσα στην επανάληψη.

Μετά από τα πρώτα γόνιμα χρόνια της καλλιτεχνικής του διαμόρφωσης, στα οποία συνυπήρξαν μια μπάντα προσκόπων και κάποια συγκροτήματα rhythm & blues, ο Κολτρέιν άλλαξε το άλτο με το τενόρο σαξόφωνο, ενώ αργότερα ασχολήθηκε και με το σοπράνο, δοκιμάζοντας όλους τους πιθανούς ήχους στο συγκεκριμένο όργανο. Το 1946, σε ηλικία 20 ετών, πραγματοποίησε την πρώτη του ηχογράφηση, μια διασκευή στη μεγάλη επιτυχία του be-bop, “Hot House”, σύνθεση του Τεντ Ντάμερον, ενώ λίγους μήνες αργότερα ενσωματώθηκε στην μπάντα του τρομπετίστα Κινγκ Κόλαξ.

ΑΠΟ ΤΟΝ ΝΤΙΖΙ ΓΚΙΛΕΣΠΙ ΣΤΟΝ ΜΑΪΛΣ ΝΤΕΪΒΙΣ

Τα επόμενα χρόνια, ο Κολτρέιν πέρασε από πολλά μουσικά σχήματα και μπάντες και στο τέλος του 1949 έγινε μέλος της μεγάλης ορχήστρας του Ντίζι Γκιλέσπι, δίπλα στον οποίο έπαιξε μέχρι την άνοιξη του 1951, τότε που ηχογράφησε και το πρώτο του σόλο στο “We love to boogie” του μυθικού τρομπετίστα. Την ίδια εποχή, στο ξεκίνημα της δεκαετίας του ’50, εκδιώχθηκε από διάφορα σχήματα – όπως εκείνο του Τζόνι Χοτζ – λόγω της εξάρτησής του από την ηρωίνη. Όμως όλα άλλαξαν το 1955, όταν ο Μάιλς Ντέιβις τον πήρε στο κουιντέτο του.

Στο νέο του περιβάλλον βρήκε την αυθεντική “φωνή” του και εκείνη την ένταση που χαρακτήρισε τις εξαίσιες μουσικές του φράσεις στο σαξόφωνο. Με αυτόν τον τρόπο ξεχώρισε από τη μάζα των συνεχιστών του bop, κατοχυρώνοντας ένα προσωπικό ύφος, ρευστό και δυναμικό. Εκεί δοκίμασε για πρώτη φορά εκείνο τον τρόπο κατά τον οποίο επαναλαμβάνονται ακούραστα ένα ή δυο ακόρντα που μοιάζουν να διευρύνονται αδιάκοπα, σαν τις πύλες του άπειρου, ένα ύφος το οποίο λανσάρισε στις αρχές του ’60.

Η αυτοπεποίθησή του, σημάδι μιας τυφλής επιθυμίας για παράβαση των κανόνων, υπήρξε η πυξίδα στην υποδειγματική διαδρομή του και την προσέγγιση τάσεων της σύγχρονης μουσικής, συνδυάζοντας τη σύνθεση και τον αυτοσχεδιασμό, “όπλα” που προκάλεσαν σεισμικές δονήσεις στον κόσμο της τζαζ. Δίπλα στον Ντέιβις ανακάλυψε επίσης ότι το άνοιγμα καινούργιων δρόμων δεν θα περνούσε “ατιμώρητο” και πως έπρεπε να είναι προετοιμασμένος να εισπράξει περισσότερη εχθρότητα παρά αναγνώριση.

Σε μια συναυλία στις 21 Μαρτίου του 1960 στο Παρίσι, με την ορχήστρα του Μάιλς Ντέιβις, οι νότες του σαξοφώνου του συνοδεύτηκαν από αποδοκιμασίες και σφυρίγματα ενός κοινού που αδυνατούσε να καταλάβει ότι εκείνες οι στιγμές θα σημάδευαν τη σύγχρονη τζαζ. Εκείνη την εποχή ο Κολτρέιν (που έκανε και ένα σύντομο πέρασμα από την ορχήστρα του Θελόνιους Μονκ), ενθαρρύνοντας εγκεφαλικά την απουσία οποιασδήποτε προκαθορισμένης δομής, ένιωσε έτοιμος να δημιουργήσει τη δική του μουσική και να ξεκινήσει την προσωπική του “επανάσταση”.

Η ΑΠΟΛΥΤΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΣΤΗΝ FREE JAZZ

Τον Οκτώβριο του 1960 ηχογράφησε το μυθικό άλμπουμ “My favorite things”, όπου έπαιξε σοπράνο και τενόρο σαξόφωνο, επικεφαλής ενός υπέροχου κουαρτέτου, με τον Μακ Κόι Τάινερ στο πιάνο, τον Στιβ Ντέιβις στο κοντραμπάσο και τον Έλβιν Τζόουνς στα τύμπανα. Η μουσική του Κολτρέιν άρχισε να εξελίσσεται ραγδαία. Ο ήχος του, κακοαναθρεμμένος, έσμιξε τα ακούσματα της Ινδίας (Ραβί Σανκάρ) και της Αφρικής, με τη λυρική αντήχηση του πόνου των μπλουζ, καταλήγοντας σε μια αναζωογονημένη τζαζ, η οποία συνάντησε τις πιο μαύρες ρίζες της, χωρίς όμως ποτέ να χάνει το προσωπικό της χρώμα.

Ύστερα από μια περίοδο πυρετώδους αναζήτησης, απελευθερώθηκε από όλα τα εμπόδια, αφέθηκε στη φωτιά της πιο λυρικής free-jazz και παραδόθηκε σε ουράνια μυστικιστικά πετάγματα, όπως εκείνα του “A Love Supreme” (1965), ένα από τα πιο γνωστά και σημαντικότερα άλμπουμ του. Γοητευμένος από το καινούργιο ηχόχρωμα, δεν δίστασε ούτε στιγμή να ριψοκινδυνεύσει στα πιο φλογερά, αλλά και στα πιο ασκητικά μέρη, πάντοτε όμως με την ίδια διαύγεια πνεύματος.

Ο Κολτρέιν ένιωσε την free-jazz ως τη λογική συνέχεια της be-bop, που είχε προσφέρει εντελώς νέες ρυθμικές και αρμονικές δυνατότητες και που – κυρίως – είχε ξαναδώσει την πρώτη θέση στον αυτοσχεδιασμό. Μέσα από το “New Thing”, η τζαζ οδηγήθηκε στα άκρα και μεταμορφώθηκε σε μουσική του ρίσκου και του κινδύνου, πρωτόγονη αλλά συγχρόνως και πολύπλοκη, ικανή να “αναφέρεται” εξίσου στα μπλουζ της Νέας Ορλεάνης, αλλά και να φλερτάρει με τη σύγχρονη δυτική μουσική, χωρίς όμως να εξομοιώνεται με αυτή.

Ο Κολτρέιν μπορεί να “υπέκυψε” αρκετά καθυστερημένα στην free-jazz, όμως κατέληξε αδελφός εξ αίματός της, ασκώντας μυθολογική επιρροή πάνω σε αναρίθμητους μουσικούς, με χαρακτηριστικά παραδείγματα εκείνα των Τζίμι Χέντριξ, Κάρλος Σαντάνα και Τιμ Μπάκλεϊ, που υπήρξαν μερικοί από τους πλέον παθιασμένους “μαθητές” του. Ο ίδιος επινόησε καινούργια μονοπάτια εντελώς απροσδόκητα και απροσπέλαστα για όσους αδυνατούσαν να κατανοήσουν την “αναρχική” μουσική, ένας προφήτης της ανατροπής, ένας οραματιστής τόσο ιδιοφυής όσο και ρομαντικός.

ΕΞΕΡΕΥΝΩΝΤΑΣ ΤΟΥΣ “ΑΝΟΙΧΤΟΥΣ ΩΚΕΑΝΟΥΣ”

Από το 1965 και μετά, μαζί με νέους μουσικούς όπως ο σαξοφωνίστας Φαρόα Σάντερς και η καινούργια σύντροφός του, η πιανίστα Άλις Κολτρέιν, συνέχισε την εξερεύνηση των “ανοιχτών ωκεανών” μέχρι τις στερνές αναπνοές του “Expression” και του “Stellar Regions”, που ήταν οι τελευταίες ηχογραφήσεις του (1967), πριν αναχωρήσει από τη ζωή μόλις στα 40 του χρόνια, νικημένος από τον καρκίνο του ήπατος. Το “ταξίδι” του όμως τον πήγε τελικά πολύ μακριά, ίσως χωρίς να προλάβει να αντιληφθεί πως αυτό ακριβώς γύρευε σε όλη του τη ζωή.

Η τρελή αναζήτηση του ήχου, πάντα μέσα από την επιθυμία για ρήξη, τον προφύλαξε από το να ενταχθεί σε ένα μόνο είδος της free-jazz, αφήνοντας τα σύνορά του ορθάνοιχτα στην ατονική εκτέλεση κάθε πιθανής αρμονίας. Οι πολιτικοί και θρησκευτικοί υπαινιγμοί δεν έλειψαν από τη μουσική του, ακούστε το κομμάτι “Alabama” (1963), μια μελαγχολική όσο και υπέροχη ανάμνηση του ρατσιστικού Νότου ή αφεθείτε σε ολόκληρο το “A Love Supreme”, έναν τελετουργικό αυτοσχεδιασμό σπάνιας εσωτερικότητας, αφιερωμένο στον Θεό.

ΟΙ “ΑΝΑΠΝΟΕΣ” ΣΤΟ ΣΑΞΟΦΩΝΟ ΤΟΥ ΚΟΛΤΡΕΪΝ

Ο Κολτρέιν ύμνησε τη χειραφέτηση του λαού του μέσα από την ίδια την περιπέτεια της μουσικής του και στο απελευθερωτικό της περιεχόμενο, χωρίς να περιοριστεί σε μια απευθείας “συγγένεια” με τα μεγάλα πολιτικά κινήματα των Μαύρων εκείνης της εποχής, τους Μαύρους Μουσουλμάνους, τους Μαύρους Πάνθηρες ή τους μεγάλους ηγέτες τους, όπως ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ και ο Μάλκολμ Χ. Ο μυστικισμός του βασίστηκε στην πολύ ανθρώπινη έκφραση μιας δύναμης που δεν έπαψε να ξεπερνά τα όριά της.

Μέσα από το δικό του “εργαστήρι πειραματισμού”, κυριάρχησε ανάβοντας διαρκώς φωτιές, περνώντας από όλες τις αντιφάσεις της τζαζ, από την πιο πολύπλοκη γραφή μέχρι τις λυσσαλέες κραυγές του αναθεωρημένου μπλουζ, για να επαναπροσδιορίσει το περίγραμμα της free-jazz και να χαράξει νέους δρόμους, τους οποίους ακολούθησαν στη συνέχεια πολλοί περισσότεροι. Δημιούργησε ένα πλέγμα εντάσεων, μετατρέποντας τις “αναπνοές” του σαξόφωνου σε ένα εκκεντρικό όσο και ιδιοφυές υλικό.

Ο ηχητικός καταιγισμός του Κολτρέιν παρέσυρε τα πάντα στο πέρασμά του μέσα από μια αναρχική συγχώνευση δομών και τάσεων, προτείνοντας μια νέα αισθητική, πιο “μεταβλητή” και “αιωρούμενη” ακόμα και από την αρχική πρόταση του “θυμωμένου” προφήτη της free-jazz, Τσαρλς Μίνγκους. Με ακατέργαστες τονικότητες, μακριά από κάθε εξευγενισμένη τελειότητα και αντιδραστικά στερεότυπα, κατάφερε να αποσυνδέσει την τζαζ από μια καθησυχαστική και καταναλώσιμη εικόνα, παρουσιάζοντάς την ως μια δύναμη που φιλοδοξούσε να ξεπεράσει ό,τι ήταν η αφροαμερικανική μουσική μέχρι τότε.

Ο Κολτρέιν υπήρξε ένας από τους πρωτοπόρους, ένας από τους πιο καυστικούς “φορείς” που έκλεισαν το “ραντεβού” της free-jazz με την ιστορία, μαζί με τους Μίνγκους, Ορνέτ Κόλμαν, Ντον Τσέρι, Σέσιλ Τέιλορ, Μαξ Ρόουτς και Έρικ Ντόλφι. Μπορεί όλοι αυτοί να αποτέλεσαν μια δραστήρια και αποφασισμένη μειονότητα (με τεράστια πάντως επιρροή σε πολλά μουσικά κινήματα, όπως αναφέραμε πιο πάνω), όμως προτίμησαν να παραμείνουν πιστοί στα βασικά αξιώματα της free-jazz, σε αντίθεση με άλλους τζαζίστες, όπως για παράδειγμα ο Μάιλς Ντέιβις, που βλέποντας στην αρχή της δεκαετίας του ’70 το ξεκίνημα της παρακμής της επιρροής της τζαζ, προτίμησε να στραφεί στο ροκ και την σόουλ.

Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ ΚΟΛΤΡΕΪΝ

Σήμερα, ο Κολτρέιν είναι ένα ειδικό σημείο αναφοράς για αμέτρητους σύγχρονους μουσικούς, η μουσική του ισοδυναμεί με μια συγκλονιστική τομή στην εξέλιξη των “εξαγριωμένων” αυτοσχεδιασμών που φέρουν τη σφραγίδα της free-jazz. Οι καινοτομίες του, ο παράξενος ήχος του, τα “ουρλιαχτά” του σαξοφώνου του, η ριζοσπαστική εφαρμογή της απόλυτης ανταρσίας στη σύγχρονη τζαζ, διαμόρφωσαν ένα πλαίσιο που δομεί και αποδομεί, με τον πλέον παραστατικά αφηρημένο τρόπο, τρεφόμενο από τις εντάσεις της ανησυχίας και του πάθους.

Στο συλλογικό φαντασιακό επίπεδο, η συνεισφορά του Κολτρέιν στη θυελλώδη ιστορία της τζαζ, δεν σταματάει στις συνθέσεις, αλλά ολοκληρώνεται με την απόλυτη παραδοχή ότι υπήρξε ένας ανεπανάληπτος μουσικός, που με το παίξιμό του συνέβαλε στη δημιουργία ενός νέου αντικειμενικού λυρισμού. Στα 56 άλμπουμ που ηχογράφησε (45 στούντιο και 11 live), καθώς και στις 59 session συνεργασίες του, δεν σταμάτησε ποτέ να μας εκπλήσσει. Το σαξόφωνό του ξανάφερε την έκσταση στην τζαζ, ξυπνώντας όλα τα “κοιμισμένα φαντάσματα” και θρυμματίζοντας τα ταμπού με μια καταιγίδα νέων φράσεων.

Ο Κολτρέιν επιβλήθηκε με ακραία ηχητική τόλμη ως ο πιο σημαντικός πρωταγωνιστής της σύγχρονης τζαζ, αυτός που οδήγησε τη μουσική στις διαστάσεις του απείρου και χάραξε μια τομή τόσο βαθιά, ώστε τα αποτελέσματά της παραμένουν αισθητά μέχρι σήμερα. Η ζωή του έγινε ένα με το σαξόφωνό του, κατέκτησε απρόσιτες κορυφές και μέσα από τα μεγάλα κύματα που σήκωσε, τήρησε την υπόσχεσή του για μια ελευθερία χωρίς όρια. Απέδειξε ότι σύνθεση, διασκευή και αυτοσχεδιασμός δεν αλληλοσυγκρούονται απαραίτητα.

Ανακάλυψε – και μας πρόσφερε – μια εναλλακτική ταυτότητα, σκορπώντας το σπέρμα μιας ριζικής επανάστασης πάνω στις παρτιτούρες και στο επιστόμιο του σαξόφωνου, δημιουργώντας μια “δαιμονική” μουσική, προορισμένη να οδηγήσει σε εξέγερση των αισθήσεων. Βιρτουόζος, ιδιοφυής συνθέτης και ανεξάντλητος σολίστας μέσα στους λαβύρινθους του αυτοσχεδιασμού, εκδηλωτικός, ρομαντικός και οργιώδης, ο Τζον Κολτρέιν μετέτρεψε σε νότες τα ίδια του τα όνειρα, αληθινός, μάχιμος και όρθιος στις επάλξεις μέχρι το τέλος.

* Πηγές: johncoltrane.com, nytimes.com, allaboutjazz.com, theguardian.com, Larousse le siécle rebelle, craftrecordings.com, coltranejazzfest.com, wiki

* Βίντεο: John Coltrane – “My favorite things” (1961)

* Βίντεο: John Coltrane – “Acknowledgement” (1965)