Ο μύθος του λευκού ιδιοφυούς επιστήμονα (και το τέλος του)

Τι θα γινόταν αν την παγκόσμια ιστορία δεν την είχαν γράψει οι Ευρωπαίοι; Μήπως στα σχολεία θα διδασκόμασταν τα επιτεύγματα και τις μελέτες σπουδαίων Ινδών, Μουσουλμάνων και Αφρικανών επιστημόνων; Πώς διασυνδέεται η επιστήμη με την πολιτική και ο καπιταλισμός με τις ακαδημαϊκές έρευνες;

Όλοι έχουμε μάθει λίγο πολύ, πως η σύγχρονη επιστήμη εδραιώθηκε στην Ευρώπη, ανάμεσα στο 1500 και 1700 μ.Χ. Οι περισσότερες ιστορικές αφηγήσεις καταγράφουν πως μια μικρή “κάστα” Ευρωπαίων επιστημόνων, “ευθύνεται” για ανακαλύψεις που ορίζουν την Ιστορία του Ανθρώπου όπως τη ξέρουμε.

Ο Κοπέρνικος για παράδειγμα εντάσσεται σε αυτή την “ομάδα” διασημοτήτων, με τις οι μελέτες του για την περιστροφή της Γης. Ή ο Νεύτωνας και ο νόμος του για τη βαρύτητα. Οι μελέτες του Δαρβίνου και του Αϊνστάιν, έγιναν και αυτές διάσημες στον Δυτικό Κόσμο.

Το βιβλίο του James Poskett προσπαθεί να αναδείξει το ημίφως της Επιστήμης, πίσω από τη λάμψη. Γιατί “Ο Δαρβίνος και ο Αϊνστάιν δεν ήταν μόνοι” όπως λέει και ο τίτλος του.

Η έκδοση που κυκλοφορεί από τη Διόπτρα, αποτελεί μια “παγκόσμια ιστορία της επιστήμης”, μια μικρή εγκυκλοπαίδεια, που δε μένει μόνο στις διασημότητες που όλοι αναγνωρίζουμε, αλλά φέρνει στο προσκήνιο εκείνους στους οποίους χρωστάμε πολλά και ίσως, δεν το ξέρουμε.

Όπως αναφέρει ο ιστορικός, η “ευρωπαϊκή επιστήμη των μεγάλων αλλαγών”, είναι ένας μύθος. Το εν λόγω έργο του Poskett είναι χορταστικό και συναρπαστικό, ακριβώς για αυτό τον λόγο.

Διότι ιχνηλατεί τις παγκόσμιες ρίζες της σύγχρονης επιστήμης με έναν τρόπο καινοτόμο και απολύτως κατανοητό. Η αφηγηματική γραμμή του βιβλίου εδράζει στην διαπίστωση πως η σύγχρονη ιστορία αποτελούσε και αποτελεί μια διαπολιτισμική συνέχεια, χωρίς γεωγραφικά σύνορα και στεγανά.

Ο Κοπέρνικος βασίστηκε σε αραβικές και Περσικές μελέτες, ο Νεύτωνας αντιστοίχως εμπνεύστηκε από μελέτες που είχαν γίνει στην Ασία και τη δυτική Αφρική, ενώ ο Δαρβίνος μελέτησε Κινεζικές εγκυκλοπαίδειες του 16ου αιώνα. Μάλιστα ο τελευταίος, είχε στενό του φίλο σε ρόλο μεταφραστή, με ολόκληρες σελίδες κινεζικών μελετών να εμφανίζονται εντέλει στο δικό του έργο.

Ινδικά… μποζόνια

Πόσοι γνωρίζουν άλλωστε πως τα περίφημα μποζόνια πήραν το όνομά τους από τον Ινδό επιστήμονα, Σατιέντρα Ναθ Μπόζε που μαζί με τον επίσης Ινδό φυσικό Μεγκντάντ Σάχα, μετέφρασαν την Αρχή της Σχετικότητας του Αϊνστάιν από τα γερμανικά στα αγγλικά, κάνοντάς τη πρακτικά διαθέσιμη σε όλο τον πλανήτη;

Στην ουσία δύο επιστήμονες από τη Βεγγάλη έφεραν τη γερμανική επιστήμη στον αγγλόφωνο κόσμο. Ο ίδιος ο Μπόζε, ως λέκτορας στο Πανεπιστήμιο της Ντάκα, έγραψε μια επιστολή προς τον Αϊνστάιν. Το 1924 ο Μπόζε έστειλε άρθρο του στο Philosophical Magazine το οποίο απορρίφθηκε. Απτόητος, έστειλε το ίδιο κείμενο στον Αϊνστάιν ο οποίος δεν πίστευε στα μάτια του. Ο Ινδός φυσικός, είχε συλλάβει έναν νέο τρόπο σκέψης γύρω από τη συμπεριφορά των στοιχειωδών σωματιδίων, βασισμένο στη κβαντομηχανική και όχι στη κλασική φυσική.

Ο Αϊνστάιν απάντησε στον Μπόζε και μάλιστα μετέφρασε το έργο του από τα αγγλικά στα γερμανικά, σε μια αντιστροφή της μετάφρασης που είχε προηγηθεί για την Αρχή της Σχετικότητας. Ή αν θέλετε, σε μια διακρατική διαλεκτική που πιστοποιεί το κεντρικό θεώρημα του βιβλίου του Poskett: Ότι η Επιστήμη δεν μπορεί να κλειστεί σε σύνορα, στεγανά και στερεότυπα, όσο και αν θέλουν να την περιγράψουν με ένα συγκεκριμένο αφήγημα, οι εκάστοτε κυρίαρχοι του Καιρού τους.

Ο Αϊνστάιν κάλεσε τον Μπόζε στην Ευρώπη, στην κοιτίδα των ερευνών, με τον Γερμανό mastermind να γοητεύεται από την ινδική επιστήμη και πολιτική. Και την ώρα που ο κόσμος διολίσθαινε προς έναν δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, ο Αϊνστάιν συνέχαιρε τον Γκάντι για την πολιτική της μη βίας του, ως υπέρμαχος της ειρήνης και της αγαστής συνύπαρξης ανθρώπων και επιστημόνων, εκτός ορίων.

Επεκτατισμός και στις Επιστήμες

Φυσικά ο Poskett, λόγω καταγωγής του, “ειδικεύεται” στον βρετανικό επεκτατισμό. Στο βιβλίο του καταπιάνεται με τη συνεισφορά των επιστημόνων εκείνων που ζούσαν στις αποικίες των Ευρωπαίων, οι έρευνες των οποίων πολλές φορές αποσιωπήθηκαν επί τούτου, λόγω του εν γένει επεκτατισμού και οικονομικού – ιδεολογικού ιμπεριαλισμού. Η διαπλοκή πολιτικής και επιστημονικής εξέλιξης, είναι εμφανής.

Αυτό που λέει ο Poskett είναι πως για να κατανοήσουμε την επιστημονική ανάπτυξη, δεν μπορούμε να δούμε το έργο των επιστημόνων μεμονωμένα και εκτός ιστορικών “ισορροπιών”. Αντιθέτως, πρέπει να τη δούμε ως μια φυσική συνέχεια μιας Παγκόσμιας μεγάλης Εικόνας, στην οποία έχουν συμβάλλει αυτόχθονες, Αφρικανοί σκλάβοι, εργάτες, Ασιάτες εξερευνητές, μελετητές που έβαλαν το δικό τους “λιθαράκι” σε όσα σήμερα, θεωρούμε ως δεδομένα.

Ο ίδιος ο Νεύτωνας άλλωστε είχε επενδύσει 20.000 λίρες στην South Sea Company, μια εταιρεία που έβγαζε τεράστια κέρδη από το δουλεμπόριο, αλλά και στην British East India Company. Η θεωρία του βασίστηκε στις μελέτες του Γάλλου Jean Richer από το 1600, με τις παρατηρήσεις του Richer να γίνονται κατά τη διάρκεια των ταξιδιών του με δουλεμπορικά πλοία.

Ίσως τελικά το ρητό του Νεύτωνα πως “για να δεις μακριά πρέπει να στέκεσαι στους ώμους των Γιγάντων”, να αποκτά ένα άλλο νόημα, μιας και όπως φαίνεται, και ο ίδιος βασίστηκε σε ανθρώπους που εν πολλοίς έμειναν αόρατοι.

Αόρατοι, Γίγαντες.

Η επιστήμη ήταν πάντα ένα όργανο δύναμης

Μιας και οι νικητές γράφουν λοιπόν την ιστορία, η Επιστημονική Επανάσταση συνδέθηκε με την Ευρώπη και την αποικιοκρατία, ενώ οι νέες έρευνες στόχευσαν εκεί που υπήρχαν “κενά” από την αρχαιοελληνική γραμματεία. Η χλωρίδα, η πανίδα, η γεωγραφία του Νέου Κόσμου, είχαν καταγραφεί ήδη από τους κατά τόπους, “ντόπιους” μελετητές, με την ίδια την Επιστήμη να γίνεται τελικά και εκείνη, μια μέθοδος βοήθειας για την αποικιακή επέκταση, όπως παρατηρεί εύστοχα ο Poskett (οι Γάλλοι τοπογράφοι για παράδειγμα, εξαρτύονταν από τις αστρονομικές παραδόσεις των Ίνκας, ο Captain Cook βασίστηκε στην τεχνογνωσία της ναυσιπλοΐας ενός Πολυνήσιου ιερέα και Ρώσοι εξερευνητές στρατολόγησαν ιθαγενείς για να τους καθοδηγήσουν στους πάγους).

Συνοπτικά, ξεφυλλίζοντας τη νέα έκδοση της Διόπτρας, θα μπορούσαμε να πούμε πως αποτελεί μια ευπρόσδεκτη “διόρθωση” στην ευρωκεντρική ιστορία της επιστήμης που πολλοί από εμάς μάθαμε καθώς και ως προς την ιδέα της “μεγάλης ιδιοφυΐας” που προχωρά σε μεγάλες ανακαλύψεις, λες και “έπεσε” από το Διάστημα. Ο Poskett κάνει εδώ μια πολύ καλή δουλειά ως προς το να δείξει πως αφενός, δεν υπάρχει παρθενογένεση πουθενά, και αφετέρου, πως η “ανταλλαγή” πολιτισμικών στοιχείων δεν ήταν πάντοτε αμοιβαία επωφελής.

Κοντολογίς, θα μπορούσαμε να πούμε πως αποκαθιστά μπόλικες αδικίες μέσα από τις σελίδες του, παρέχοντας χρήσιμο υλικό προς τον αναγνώστη που άλλοτε προκαλεί έκπληξη (για παράδειγμα στις αναφορές της αστρονομίας στο Τιμπουκτού του 16ου αιώνα) και άλλοτε θυμό.

Το βιβλίο διαρθρώνεται χρονολογικά σε τέσσερις ενότητες, 1450 – 1700, 1650 – 188, 1790 – 1914, 1914 – 2000 και ταξιδεύει σε όλο τον πλανήτη, “γκρουπάροντας” τις πληροφορίες με τρόπο εύχρηστο και φιλικό προς ανάγνωση τόσο σε πρώτο, όσο και σε δεύτερο και τρίτο χρόνο, υπό της μορφής ενός εγχειριδίου.

Στα αξιοσημείωτα του βιβλίου του Poskett είναι η πλούσια βιβλιογραφία που περιλαμβάνει, η οποία μπορεί να οδηγήσει τον αναγνώστη σε περαιτέρω προσωπική έρευνα και εμβάθυνση στα παγκόσμια επιστημονικά επιτεύγματα. Επίσης, άξιο αναφοράς είναι το γεγονός πως ο Poskett, ειδικά στη τελευταία ενότητα του βιβλίου του, στέκεται και στις γυναίκες εκείνες που είχαν μεγάλη συνεισφορά στη πρόοδο της Επιστήμης, σπάζοντας το ανδροκρατούμενο ακαδημαϊκό στερεότυπο που είθισται, να αναπαράγεται ακόμη.

*Το βιβλίο “Ο Δαρβίνος και ο Αϊνστάιν δεν ήταν μόνοι: Μια παγκόσμια ιστορία της επιστήμης” κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα σε όλα τα βιβλιοπωλεία. Απόσπασμά του, μπορείτε να διαβάσετε εδώ.