ΝΙΚΟΛΑΣ ΧΡΗΣΤΑΚΗΣ: “ΤΟ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ ΘΑ ΚΑΝΩ ΝΕΑ ΔΟΣΗ MRNA ΕΜΒΟΛΙΟΥ. ΣΑΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΩ ΝΑ ΚΑΝΕΤΕ ΤΟ ΙΔΙΟ”

Μία σύντομη εκδοχή του βιογραφικού του είναι αυτή: Κοινωνιολόγος και γιατρός στο Πανεπιστήμιο Yale, ερευνητής στους τομείς των κοινωνικών δικτύων, της βιοκοινωνικής επιστήμης και της γενετικής συμπεριφοράς, διευθυντής του Εργαστηρίου Ανθρώπινης Φύσης και διευθυντής του Ινστιτούτου Επιστήμης Δικτύων του Yale, καθηγητής Κοινωνικών και Φυσικών Επιστημών, με θέσεις και στα τμήματα της Κοινωνιολογίας, της Ιατρικής, της Οικολογίας και Εξελικτικής Βιολογίας, της Βιοϊατρικής Μηχανικής και της Διοίκησης Επιχειρήσεων, μέλος του Ινστιτούτου Ιατρικής της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών, της Αμερικανικής Ένωσης για την Προώθηση της Επιστήμης και της Αμερικανικής Ακαδημίας Τεχνών και Επιστημών.

Χαρισματικός ομιλητής γαρ, ο ίδιος επέλεξε ένα λιγότερο «τυπικό» τρόπο για να περιγράψει στους δημοσιογράφους που τον συναντήσαμε στο πρόσφατο SNF Nostos Conference την πορεία που τον έχει φέρει στην κορυφή του πολυσχιδούς επιστημονικού πεδίου του και ελέω πανδημίας τον έχει αναγάγει σε έναν από τους πιο περιζήτητους και δημόσιους διανοούμενους στον τομέα της υγείας: «Έχω ενδιαφερθεί για πολλά θέματα. Στην αρχή έκανα αυτό που λέγεται νοσοκομειακή ιατρική. Αργότερα ενδιαφέρθηκα για το ότι όταν πεθαίνει ένας/μία σύζυγος, αυξάνονται οι πιθανότητες να πεθάνεις και ο/η άλλος/η. Μετά είχα την ιδέα ότι αυτό το φαινόμενο είναι ένα μικρό παράδειγμα ενός μεγαλύτερου φαινομένου, των κοινωνικών δικτύων, και πέρασα 15 χρόνια κάνοντας έρευνα. Το πρώτο μου βιβλίο ήταν το “Συνδεδεμένοι” (εκδ. Κάτοπτρο, 2010). Μετά ενδιαφέρθηκα για τους λόγους που είμαστε ενωμένοι ο ένας με τον άλλο. Ένα από τα κύρια πράγματα που μας δίνει είναι το ότι μπορούμε να μάθουμε ο ένας από τον άλλο. Το ότι ζούμε σε κοινωνικά δίκτυα είναι η ρίζα του ανθρώπινου πολιτισμού. Αν βάλεις το χέρι σου στη φωτιά, θα μάθεις ότι καίει έχοντας πληρώσει ένα τίμημα. Εγώ μπορώ να μάθω ότι καίει κοιτώντας εσένα να βάζεις το χέρι σου στη φωτιά. Δεν χρειάζεται να καώ κι εγώ. Έτσι αποκτώ σχεδόν την ίδια γνώση χωρίς όμως να πληρώσω το παραμικρό τίμημα. Αυτό λέγεται κοινωνική μάθηση. Με άλλα λόγια, οι άνθρωποι επωφελούμαστε από τη μεταξύ μας αλληλεπίδραση. Διδάσκουμε ο ένας τον άλλο. Τα κοινωνικά δίκτυα είναι μια δεξαμενή γνώσης. Με όλο αυτό ασχολήθηκα στο άλλο μου βιβλίο, το “Προσχέδιο” (εκδ. Κάτοπτρο, 2019). Και μετά χτύπησε ο Covid, οπότε έκανα το “Βέλος του Απόλλωνα” (εκδ. Κάκτος, 2020)».

Σε αυτό μελετά τις «βαθιές και μακροχρόνιες επιπτώσεις της πρόσφατης πανδημίας στον τρόπο που ζούμε». Και είναι ακριβώς αυτή η εύλογη, παγκόσμια αγωνία -με μεγάλη ένταση τις περιόδους των εγκλεισμών, σε λανθάνουσα μορφή τώρα πια που η πανδημία διανύει τον τρίτο της χρόνο- που έχει κάνει τον συγκεκριμένο επιστήμονα τόσο περιζήτητητο από τα ΜΜΕ δέκα και πλέον χρόνια από τότε που το περιοδικό TIME τον συμπεριέλαβε στη λίστα των εκατό ανθρώπων με τη μεγαλύτερη επιρροή στον πλανήτη και το περιοδικό Foreign Policy εκείνη των εκατό πλέον σημαινόντων στοχαστών στον κόσμο.

Ο ίδιος έχει πια σε μεγάλο βαθμό εξοικειωθεί με τους κανόνες του μιντιακού παιχνιδιού, ξέρει ότι ειδικά σήμερα, ακόμη και κάτι που θα δηλώσει ένας επιστήμονας μπορεί να απομονωθεί από το context μέσα στο οποίο ειπώθηκε και το νόημά του να διαστρεβλωθεί. Του συνέβη πριν από περίπου ένα χρόνο και σήμερα μπορεί να αστειεύεται με αυτό γιατί ξέρει ότι στη ζωή έχει σημασία και το ποιος παραποιεί και διαστρεβλώνει τα λεγόμενά σου.

Η μεταπανδημική περίοδος νομίζω ότι θα είναι για τον 21ο αιώνα ότι τα roaring 20s για τον προηγούμενο. Είπα λοιπόν στο CNN ότι οι άνθρωποι τότε δεν αποκλείεται να επιθυμήσουν συχνές και έντονες κοινωνικές επαφές σε εστιατόρια, νυχτερινά κέντρα, αθλητικές διοργανώσεις, πολιτικές συγκεντρώσεις. Οπότε δεν αποκλείεται να υπάρξει μια χαλάρωση των ηθών και να οδηγηθούμε σε αυξημένη σεξουαλική ελευθεριότητα.

Ήταν λοιπόν αρχές του 2021 όταν, μιλώντας στο CNN, περιέγραψε τις κατά τη γνώμη του τρεις φάσεις της πανδημίας, αρχίζοντας από την «άμεση περίοδο», με διάρκεια περίπου μέχρι το τέλος του 2022, την «ενδιάμεση περίοδο», με διάρκεια μέχρι το τέλος του 2023, και την «περίοδο μετά την πανδημία», η οποία αναμένεται να αρχίσει περίπου το 2024. «Η πρόβλεψη που έκανα ήταν ότι η πρώτη περίοδος θα διαρκέσει περίπου δύο χρόνια κατά τη διάρκεια των οποίων ο ιός θα εξαπλωθεί στον πληθυσμό. Έτσι θα φτάσουμε στην ανοσία της αγέλης, αφού ο περισσότερος κόσμος μέχρι τότε είτε θα έχει μολυνθεί είτε θα έχει εμβολιαστεί. Κατόπιν θα υπάρξει μία ενδιάμεση περίοδος κατά τη διάρκεια της οποίας θα πρέπει να διαχειριστούμε τις συνέπειες, αυτό σε κάποιο βαθμό έχει ξεκινήσει ήδη να συμβαίνει. Κάποιοι φοράμε ακόμη μάσκες, τα ταξίδια δεν γίνονται όπως παλιά, οι οικονομίες βρίσκονται σε περιδίνηση, υπάρχουν προβλήματα στην αλυσίδα τροφοδοσίας, στη μόρφωση των παιδιών κλπ. Σύμφωνα με την πρόβλεψή μου το 2024 θα μπούμε στην μεταπανδημική περίοδο, οπότε θα τα αφήσουμε όλα αυτά πίσω μας. Εκτός και αν εμφανιστεί ένα νέο στέλεχος του ιού που είτε θα είναι πιο θανατηφόρο είτε δεν θα αντιμετωπίζεται από τα εμβόλια. Αυτό δεν το έχουμε δει ακόμη. Αν συμβεί, θα επιστρέψουμε στο σημείο μηδέν. Πιστεύω ότι οι πιθανότητες για αυτό το σενάριο είναι 1-10%. Διαφορετικά η μεταπανδημική περίοδος νομίζω ότι θα είναι για τον 21ο αιώνα ότι τα roaring 20s για τον προηγούμενο. Είπα λοιπόν στο CNN ότι οι άνθρωποι τότε δεν αποκλείεται να επιθυμήσουν συχνές και έντονες κοινωνικές επαφές σε εστιατόρια, νυχτερινά κέντρα, αθλητικές διοργανώσεις, πολιτικές συγκεντρώσεις. Οπότε δεν αποκλείεται να υπάρξει μια χαλάρωση των ηθών και να οδηγηθούμε σε αυξημένη σεξουαλική ελευθεριότητα. Ακούγοντας η αδερφή μου τη συνέντευξη, μου είπε: Νίκο, έπρεπε να πεις ότι αυτά ισχύουν μόνο για όσους δεν είναι παντρεμένοι! Την επομένη η New York Post είχε τον εξής τίτλο: “Καθηγητής του Yale προβλέπει όργια”!»

Για την ώρα είμαστε μέσα στο πρόγραμμα και ο καθηγητής προτιμά να τονίζει αυτή τη διάσταση του ζητήματος για να καθησυχάσει όσους δικαιολογημένα στέκονται στην ενδεχομένως ακόμη και διψήφια πιθανότητα να επιστρέψουμε ξανά στο σημείο μηδέν. «Τα πράγματα δεν είναι τόσο άσχημα» λέει. «Τα εμβόλια σήμερα μπορεί να μην προστατεύουν απόλυτα από τη μόλυνση, προστατεύουν όμως από το θάνατο και τη σοβαρή νόσηση. Επίσης oi δυο νέες υποπαραλλαγές της Όμικρον 4 και 5 δεν είναι πιο θανατηφόρες από προηγούμενες. Ναι, αν ξαφνικά εμφανιζόταν μία τέτοια, θα επιστρέφαμε στην αρχή, θα κλεινόμασταν πάλι στα σπίτια μας, θα περιμέναμε τις φαρμακευτικές να βρουν νέα εμβόλια κλπ. Σας παρακαλώ όμως να μη δω δημοσιευμένο κάτι σε στιλ New York Post: “Καθηγητής του Yale προβλέπει νέα θανατηφόρα μετάλλαξη σε ποσοστό 10%”. Δεν το αποκλείω αλλά τονίζω ότι οι πιθανότητες είναι πολύ μικρές».

Θα υπάρξει σίγουρα μία νέα πανδημία, ίσως σε 5, ίσως σε 10, ίσως σε 100 χρόνια.

Αυτό για το οποίο δηλώνει απολύτως βέβαιος είναι ότι η ανθρωπότητα, αργά ή γρήγορα, θα έρθει αντιμέτωπη με μία νέα πανδημία. «Στην ηλικία που είμαι μπορώ να θυμηθώ πολλά νέα μικρόβια και ιούς που μπήκαν στη ζωή μας μέσα στα χρόνια και σε πολλές περιπτώσεις πρόκειται για ασθένειες άγριων ζώων» λέει. «Οι επιστημονικές μελέτες αποδεικνύουν ότι κάθε επόμενη δεκαετία εμφανίζονται περισσότερα μικρόβια προερχόμενα από τα ζώα που προσβάλλουν τους ανθρώπους. Ο λόγος είναι η κλιματική αλλαγή. Επιπλέον κάθε 10-20 χρόνια εμφανίζεται μία επιδημία του αναπνευστικού -όπως έγινε το 2009 με τον ιό H1N1- και κάθε 50-100 εμφανίζεται μία πολύ σοβαρή πανδημία. Το 1918 ήταν η τελευταία πριν από την τρέχουσα. Υπάρχουν όμως ενδείξεις ότι αυτό το μεσοδιάστημα των 50-100 χρόνων θα μειωθεί στα 20-30 χρόνια. Συνεπώς, θα υπάρξει σίγουρα μία νέα πανδημία, ίσως σε 5, ίσως σε 10, ίσως σε 100 χρόνια».

Το μεγάλο ζήτημα για τον ίδιο είναι αν οι επόμενες γενιές θα τα καταφέρουν καλύτερα από εμάς. «Η απάντηση είναι ότι μάλλον όχι, οι άνθρωποι τότε δεν θα τα καταφέρουν καλύτερα από εμάς, εκτός κι αν συμβεί στα επόμενα 10 χρόνια» λέει. «Τότε πιστεύω ότι ο κόσμος θα αντιδράσει καλύτερα γιατί θα είναι ακόμη έντονη η μνήμη της τρέχουσας πανδημίας. Αν συμβεί σε 50 χρόνια, πιστεύω ότι θα μας πιάσει και πάλι εξαπίνης, θα έχουμε ξεχάσει, θα κάνουμε τα ίδια. Ευτυχώς όμως υπάρχει η mRNA τεχνολογία στα εμβόλια, είναι ένα γεγονός τεράστιας σημασίας για ολόκληρο τον πλανήτη».

Όμως ας μην προτρέχουμε, ακόμη διανύουμε την «άμεση περίοδο» της τρέχουσας πανδημίας και υπολείπονται κάποια χρόνια μέχρι, καλώς εχόντων των πραγμάτων, να φτάσουμε στο τέλος της, οπότε και ο ιός SARS-CoV-2 δεν θα εξαφανιστεί αλλά θα μετατραπεί σε ενδημικό. «Οι πανδημίες κατά κανόνα διαρκούν 4-5 χρόνια, στην αρχή έχουν πολλούς θανάτους, σιγά σιγά μειώνονται ώσπου στο τέλος δεν πεθαίνει πια ο κόσμος αλλά ο ιός κυκλοφορεί ακόμα. Φέρ’ ειπείν ο ιός που προκάλεσε την πανδημία του 1918 ακόμη κυκλοφορεί ανάμεσά μας» λέει, όντας βέβαιος ότι και ο COVID-19 στο μέλλον «θα είναι κάπως σαν την ιλαρά. Για να το πω απλά, μετά από 100 χρόνια θα συνεχίσει να κυκλοφορεί ανάμεσά μας και όποιος κολλάει θα είναι σαν να έχει ένα απλό κρυολόγημα».

Με τον αριθμό των κρουσμάτων εν μέσω #endlessgreeksummer να έχει πάρει και πάλι την ανιούσα («το βασικό σενάριο πρόβλεψης για τη θερινή έξαρση παραμένει σε κορύφωση μέχρι τις 10 Ιουλίου που θα κυμανθεί στο επίπεδο των 20.000 διαγνώσεων» σύμφωνα με τον καθηγητή Επιδημιολογίας της Ιατρικής Σχολής Αθήνας, Γκίκα Μαγιορκίνη) και με ανοιχτή την πλατφόρμα για τον εμβολιασμό με την δεύτερη αναμνηστική δόση και σε άτομα ηλικίας 30 ως 59 ετών, η άποψη του Νικόλα Χρηστάκη συνάδει με την εισήγηση της Εθνικής Επιτροπής Εμβολιασμών, η οποία «αναφορικά με τα άτομα του γενικού πληθυσμού ηλικίας κάτω των 60 ετών επισημαίνει ότι δεν υπάρχουν αυτή τη στιγμή επαρκή επιστημονικά δεδομένα για το πρόσθετο όφελος που θα προσέφερε μια δεύτερη αναμνηστική δόση με τα υπάρχοντα εμβόλια». «Το φθινόπωρο στην Αμερική θα κυκλοφορήσει ένα καινούργιο εμβόλιο της Moderna το οποίο θα είναι προσαρμοσμένο ώστε να αντιμετωπίζει τις νέες υπομεταλλάξεις Όμικρον» λέει ο καθηγητής (σ.σ. Αυτό θα συμβεί και με το άλλο γνωστό εμβόλιο mRNA της Pfizer). «Θα το κάνω 100% και σας συμβουλεύω να κάνετε το ίδιο. Είναι μία ανανεωμένη εκδοχή του εμβολίου, ακριβώς όπως κάθε χρόνο ανανεώνεται και το εμβόλιο κατά της γρίπης. Όσον αφορά το αν η τέταρτη δόση των υπαρχόντων εμβολίων προσφέρει ανάλογη προστασία, είναι δύσκολο να το πω. Κάποιες έρευνες δείχνουν ότι η βοηθάει. Όμως αν η επιλογή είναι ανάμεσα στην τέταρτη δόση ενός ήδη υπάρχοντος εμβολίου τον Αύγουστο και σε ένα νέο εμβόλιο τον Οκτώβριο, θα έκανα το δεύτερο. Αυτή είναι μια καθαρά προσωπική μου άποψη».

Άλλη μία τέτοια, την οποία όμως έχει επαληθεύσει πειραματικά στο εργαστήριο, είναι ότι η καλοσύνη είναι μεταδοτική, «όπως πολλά πράγματα στη ζωή. Αν όλοι σου οι φίλοι έχουν iPhone, είναι πιθανό να αγοράσεις κι εσύ iPhone, όχι Samsung. Αν όλοι σου οι φίλοι καπνίζουν, είναι πιθανό να καπνίσεις κι εσύ. Αν τα παιδιά των φίλων σου είναι μελετηρά, είναι πιθανό να μελετάνε πολύ και τα δικά σου παιδιά. Έχουμε κάνει πολλά πειράματα που αποδεικνύουν ότι αν σου συμπεριφερθώ με καλοσύνη και ευγένεια, θα κάνεις το ίδιο κι εσύ με τον διπλανό σου, εκείνος με τον διπλανό του κ.ο.κ. Προφανώς αν σου συμπεριφερθώ άσχημα, η αλυσίδα θα λειτουργήσει ανάλογα με το αντίθετο πρόσημο».

Σε κάθε περίπτωση είναι κάτι που συμβαίνει συμβαίνει γιατί τα κοινωνικά δίκτυα μεγεθύνουν αυτό με το οποίο τροφοδοτούνται. Σύμφωνα με τον καθηγητή μπορούν να μεγεθύνουν το φασισμό, τη βία, τη δυστυχία. Από την άλλη μπορούν να μεγεθύνουν την αγάπη, την καλοσύνη, τις δημιουργικές ιδέες, δηλαδή την καλή μας πλευρά που Νικόλας Χρηστάκης επιμένει να αναδεικνύει με κάθε ευκαιρία. «Κατά τη γνώμη μου είμαστε εγγενώς καλοί» λέει. «Αν σας ζητήσω να μιλήσετε τώρα με έναν άγνωστο σας, είναι κατά 66% πιθανό να είστε ευγενικός απέναντι του. Τα κοινωνικά δίκτυα λειτουργούν σαν μεγεθυντικός φακός. Δηλαδή μεγεθύνουν την εγγενή μας καλοσύνη. Όπως μεγεθύνουν την αλήθεια. Προφανώς όμως μπορούν να μεγεθύνουν την παραπληροφόρηση και τα ψέματα, που είναι πεντανόστιμα».

Φανταστείτε ότι καταμεσής του ωκεανού υπάρχουν δύο νησιά. Στο ένα όλοι κάνουν σεξ μεταξύ τους…

Είναι αυτό που έλεγε ο Μαρκ Τουέιν: «Το ψέμα θα γυρίσει όλη τη γη πριν η αλήθεια προλάβει να φορέσει τα παπούτσια της». «Αν σου πω ότι ένα ζευγάρι απλώς χώρισε, θα βαρεθείς, δεν θα σε νοιάζει να μεταδώσεις την πληροφορία» λέει ο καθηγητής. «Αν σκαρφιστώ μια περίεργη ιστορία θα εντυπωσιαστείς και θα τρέξεις να την πεις στον επόμενο. Δηλαδή τα εγγενή χαρακτηριστικά των ψεμάτων τα κάνουν πιο μεταδοτικά». Πόσο μάλλον στην εποχή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. «Όταν ανακαλύφθηκε το τηλέφωνο, ο κόσμος ανησυχούσε ότι θα οδηγούσε σε κατάρρευση της κοινωνίας, ότι οι φιλίες θα διαλύονταν, ότι κανένας δεν θα ήθελε πια να δει από κοντά κανένα, ότι θα οδηγούσε σε αύξηση της πολυγαμίας. Τίποτα από αυτά δε συνέβη. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν πολλά και σημαντικά προβλήματα, χωρίς αμφιβολία, όμως δεν πιστεύω ότι θα σταματήσουν την θεμελιώδη ανάγκη των ανθρώπων για αλληλεπίδραση. Έρχομαι κοντά σου για να μάθω από σένα, παρά το ότι γνωρίζω ότι μπορεί να με μολύνεις με κάποιο μικρόβιο. Η διασπορά των μικροβίων είναι το τίμημα που πληρώνουμε για τη διάδοση των ιδεών. Η ανθρώπινη εξέλιξη έχει ισορροπήσει αυτό το κόστος ευκαιρίας» λέει και για να γίνει κατανοητός χρησιμοποιεί ένα τελευταίο μακροσκελές, πιπεράτο παράδειγμα:

«Φανταστείτε ότι καταμεσής του ωκεανού υπάρχουν δύο νησιά. Στο ένα όλοι κάνουν σεξ μεταξύ τους. Στο άλλο κανείς. Δεν υπάρχουν αφροδίσια νοσήματα ούτε στο ένα νησί ούτε στο άλλο. Αν μια μέρα ένας ναύτης φτάσει σε κάποιο από τα δύο νησιά και κάνει σεξ με έναν κάτοικο, που θα υπάρξει μεγαλύτερο ξέσπασμα αφροδίσιων νοσημάτων; Στο νησί όπου όλοι κάνουν σεξ. Συνεπώς η δομή ενός δικτύου και το μοτίβο των συνδέσεων έχει σημασία για το μέγεθος μιας επιδημίας.

Ας υποθέσουμε τώρα ότι σε κάθε ένα από τα νησιά όλοι οι κάτοικοι κάνουν σεξ μεταξύ τους, αλλά στο ένα είναι όλοι ανοσοεπαρκείς, ενώ στο άλλο είναι όλοι ανοσοκατεσταλμένοι. Σε κανένα νησί δεν υπάρχουν αφροδίσια νοσήματα, άρα κανείς δεν αρρωσταίνει. Αν μια μέρα ένας ναύτης φτάσει σε κάποιο από τα δύο νησιά και κάνει σεξ με έναν κάτοικο, που θα είναι μεγαλύτερη η επιδημία; Στο νησί των ανοσοκατεσταλμένων. Συνεπώς το μέγεθος μιας επιδημίας εξαρτάται από τη δομή των αλληλεπιδράσεων σε ένα κοινωνικό δίκτυο αλλά και από τα χαρακτηριστικά των ατόμων.

Φανταστείτε τώρα ότι και στα δύο νησιά -θυμίζω ότι στο καθένα όλοι οι κάτοικοι κάνουν σεξ μεταξύ τους, όμως στο ένα νησί είναι ανοσοεπαρκείς και στο άλλο ανοσοκατεσταλμένοι- φτάνει από ένας ναύτης. Στο ένα έχει HIV και στο άλλο έχει σύφιλη – παρεμπιπτόντως αν κάνετε σεξ με ένα φορέα του HIV, έχετε περίπου 1 στις 500 πιθανότητες να κολλήσετε, ενώ αν κάνετε σεξ με κάποιον που έχει σύφιλη, οι πιθανότητες να κολλήσετε είναι 1 στις 3. Που θα υπάρξει το μεγαλύτερο ξέσπασμα επιδημίας; Στο νησί που θα φτάσει ο ναύτης με τη σύφιλη. Συνεπώς δεν είναι σημαντικά μόνο τα χαρακτηριστικά των ατόμων και η δομή των αλληλεπιδράσεων, αλλά και η εγγενής μεταδοτική δυναμική του μικροβίου. Όσον αφορά τα μικρόβια, έχουμε επιστημονικά δεδομένα αιώνων που μας βοηθούν να κάνουμε προβλέψεις. Όσον αφορά όμως τη διάδοση της πληροφορίας, τα δεδομένα που έχουμε δεν είναι ακόμη αρκετά. Ναι, εντάξει, όλοι φανταζόμαστε ότι ένα βίντεο με γάτες θα έχει σουξέ στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και ότι τα ψέματα διασπείρονται πιο εύκολα, είναι δηλαδή κάπως σαν τη σύφιλη. Αλλά η γνώση μας μη νομίζετε ότι φτάνει πολύ πιο βαθιά. Όχι ακόμη τουλάχιστον».