Οικονομικός αναλφαβητισμός: Κλειδί για την οικονομική ευημερία και την άρση ανισοτήτων

Για χρόνια, ο οικονομικός αναλφαβητισμός αντιμετωπιζόταν ως ένα δευτερεύον κοινωνικό πρόβλημα – κάτι ανάμεσα σε «ατομική ευθύνη» και τεχνική γνώση για λίγους. Σήμερα, ωστόσο, σε μια Ευρώπη που δοκιμάζεται από πληθωριστικές πιέσεις, ανισότητες, υπερχρέωση νοικοκυριών και ραγδαίες τεχνολογικές αλλαγές, η έλλειψη βασικών χρηματοοικονομικών δεξιοτήτων ή πιο σωστά βασικά γνώσεων στα οικονομικά, αναδεικνύεται σε δομικό εμπόδιο για την οικονομική ευημερία και τη δημοκρατική συμμετοχή.

Κι αυτό, την ώρα που, πέρα από τις αμοιβές από την εργασία ή τις συντάξεις, θα πρέπει, στο φόντο και των προκλήσεων του ασφαλιστικού, για τη διασφάλιση ενός ικανοποιητικού επιπέδου ζωής, οι πολίτες να αξιοποιήσουν ευκαιρίες σε χρηματοοικονομικά προϊόντα, ή σε κινήσεις αποδοτικής αποταμίευσης, ή επενδύσεων.

Η εικόνα

Με βάση, μάλιστα, όσα αναφέρθηκαν, σε εκδήλωση, πριν λίγες μέρες, στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, για την έναρξη του προγράμματος FIN.e, της πρώτης πανευρωπαϊκής συμμαχίας επαγγελματιών της χρηματοοικονομικής εκπαίδευσης, που “τρέχει” η ActionAid σε συνεργασία με την Aflatoun International και, με την υποστήριξη του ΕΙΒ Institute, η εικόνα για τον οικονομικό αναλφαβητισμό είναι ανησυχητική τόσο για τη χώρα, όσο και την ΕΕ.

Έτσι, με βάση στοιχεία του ΟΟΣΑ (2022) στην Ελλάδα, που παρουσιάστηκαν στην εκδήλωση,  ο μέσος δείκτης χρηματοοικονομικής γνώσης είναι 61/100 για ενηλίκους και 54/100 για μαθητές Λυκείου. Μόνο το 44% γνωρίζει την έννοια του σύνθετου τόκου, ενώ το 37% δηλώνει ότι «ζει για το σήμερα». Το 83% προσπαθεί να προγραμματίζει τα έξοδά του, αλλά μόλις το 30% αποταμιεύει. Βέβαια, με βάση και αναλύσεις του ΙΟΒΕ (δείκτης μηνιαίου οικονομικού κλίματος) η διάθεση, που έχει σχέση και με τη δυνατότητα αποταμίευσης είναι από τις πλόν χαμηλές στην Ελλάδα. Την ίδια ώρα, όμως, σχεδόν, το 75% των Ελλήνων έχει στοιχηματίσει, με τα ποσοστά στους νέους να είναι υψηλότερα, δείγμα ότι για τα “casinomics”, υπάρχει διάθεση “μάθησης” και μάλιστα εμπιερικής.

Την ίδια ώρα, στην Ευρώπη, μόλις 1 στους 5 πολίτες, θεωρείται «υψηλά χρηματοοικονομικά εγγράμματος» (OΟΣΑ, International Survey of Adult Financial Literacy Competencies, 2020). Το ποσοστό αυτό αφορά τη γνώση διαχείρισης των διαθεσίμων, τον προγραμματισμό εξόδων, την έκθεση σε δάνεια ή και τις επενδύσεις. Επίσης, το 27% των Ευρωπαίων δηλώνει ότι η γνώση του για τα οικονομικά του είναι ανεπαρκής, με τα μεγαλύτερα κενά να εντοπίζονται στις γυναίκες και στις πιο ηλικιωμένες ομάδες (OΟΣΑ, 2022).

Προφανώς η αντιμετώπιση του «οικονομικού αναλφαβητισμού» (financial literacy gap) και η προώθηση της οικονομικής ευημερίας (financial well being), όπως, πλέον περιγράφεται, η ίδια διαδικασία, είναι πρώτος στόχος αλλά και “μοχλός” άρσης ανισοτήτων.

Τι λένε οι τράπεζες;

Άλλωστε  η χώρα μας όπως πρόσφατα ανέφερε, ενδεικτικά, ο Βασίλης Ψάλτης, Διευθύνων Σύμβουλος της Alpha Bank, (μιας τράπεζας που τρέχει σχετικό πρόγραμμα για τον οικονομικό αναλφαβητισμό), σε εκδήλωση για τα 100 χρόνια της τράπεζας είναι χαμηλά, σε σχέση με την άλλη Ευρώπη, σε σχέση με επενδύσεις π.χ. σε συνταξιοδοτικά, αποταμιευτικά προϊόντα. Σημειώνεται ότι είναι στο 2,5% επί του ΑΕΠ. περίπου, όταν στην Ευρώπη το αντίστοιχο ποσοστό είναι στο 9%.

Είναι και αυτό, προφανώς, δείγμα του οικονομικού αναλφαβητισμού, πέρα από τον όποιων επιλογών στρατηγικής των τραπεζών. ”Πλέον χρειάζονται σύγχρονα χρηματοοικονομικά εργαλεία και κυρίως υποστήριξη, ώστε να μπορέσουν να πάνε στο επόμενο επίπεδο της προσωπικής τους ωρίμανσης”. Ο κ. Ψάλτης, γιαυτό, στην εκδήλωση, περιγράφοντας τη στρατηγική της τράπεζας, δεν παρέλειψε να αναφερθεί στη σημασία της διαχείρισης της ατομικής περιουσίας, προκειμένου ο κάθε πολίτης να διασφαλίσει ένα ποιοτικό επίπεδο ζωής στη φάση της συνταξιοδότησης.  Όπως τόνισε, πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη βαρύτητα στον δεύτερο και τρίτο πυλώνα κοινωνικής ασφάλισης και να ενισχυθεί η θεσμική αποταμίευση.  «Το ελληνικό τραπεζικό σύστημα και κυρίως εμείς ως Alpha Bank έχουμε προετοιμάσει για το 2026 συγκεκριμένες κινήσεις, ώστε να είμαστε κοντά στους πολίτες για τη διαχείριση των όποιον περιουσιακών στοιχείων έχουν, ώστε να μπορέσουν να διατηρήσουν το επίπεδο ζωής τους και αφού βγουν από την αγορά εργασίας» κατέληξε.

Ένα πρόβλημα πανευρωπαϊκό

Μάλιστα, όπως καταφαίνεται, ο οικονομικός αναλφαβητισμός δεν αποτελεί ελληνική ιδιαιτερότητα. Αντιθέτως, η Ευρώπη συνολικά βρίσκεται αντιμέτωπη με το ίδιο ερώτημα: πώς διασφαλίζεται ότι οι πολίτες μπορούν να κατανοούν βασικές έννοιες, όπως αποταμίευση, δανεισμός, επένδυση, ψηφιακές πληρωμές και οικονομικός κίνδυνος, σε ένα όλο και πιο σύνθετο περιβάλλον;

Δεν είναι τυχαίο ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, μέσω της αρμόδιας Επιτρόπου για τις Χρηματοοικονομικές Υπηρεσίες Maria Luís Albuquerque, έχει αναγνωρίσει το FIN.e ως έναν χώρο που «φέρνει πιο κοντά όσους βρίσκονται δίπλα στους πολίτες», ενισχύοντας την ευρωπαϊκή στρατηγική για την αποταμίευση και τις επενδύσεις.

Όπως μάλιστα τόνισε, μιλώντας στην εκδήλωση της Actionaid, μέσω video,  Ευρωπαία Επίτροπος για τις Χρηματοοικονομικές Υπηρεσίες και την Ένωση Αποταμιεύσεων και Επενδύσεων, Maria Luís Albuquerque, αναδεικνύοντας τη σημασία του FIN.e,  τόνισε ότι “ως Ευρωπαϊκή Επιτροπή, στηρίζουμε πλήρως την πρωτοβουλία και ανυπομονούμε να συνεργαστούμε στενά μαζί σας”.

Το πρόγραμμα FIN.e

Στον “καμβά” αυτό “πατά¨” το FIN.e, η πρώτη πανευρωπαϊκή συμμαχία επαγγελματιών της χρηματοοικονομικής εκπαίδευσης, η οποία ξεκίνησε επισήμως από την Ελλάδα, με πρωτοβουλία της ActionAid, σε συνεργασία με την Aflatoun International και με την υποστήριξη του EIB Institute.

Η επιλογή της Ελλάδας μόνο τυχαία δεν είναι. Πρόκειται για μια χώρα που βίωσε έντονα τις συνέπειες της οικονομικής κρίσης και όπου μεγάλα τμήματα της κοινωνίας κλήθηκαν να διαχειριστούν χρέη, εισοδήματα και οικονομικές αποφάσεις χωρίς επαρκή γνώση ή στήριξη. Το αποτέλεσμα ήταν συχνά κοινωνική ανασφάλεια, αποκλεισμός και δυσπιστία απέναντι στους θεσμούς.

Από τη γνώση στην ανθεκτικότητα

Το FIN.e, μάλιστα, δεν αντιμετωπίζει τον χρηματοοικονομικό εγγραμματισμό ως μια στενή τεχνική δεξιότητα. Αντίθετα, τον τοποθετεί στο επίκεντρο της ανθεκτικότητας των κοινωνιών, της ενεργούς πολιτειότητας και της ικανότητας των πολιτών να λαμβάνουν ενημερωμένες αποφάσεις για τη ζωή τους.

Στον πυρήνα της πρωτοβουλίας βρίσκονται οι επαγγελματίες της εκπαίδευσης: εκπαιδευτικοί, κοινωνικοί λειτουργοί, στελέχη οργανώσεων, άνθρωποι που βρίσκονται καθημερινά δίπλα σε παιδιά, νέους, οικογένειες και ευάλωτες κοινότητες. Πρόκειται για ανθρώπους που μέχρι σήμερα καλούνταν να «γεφυρώσουν» το κενό χωρίς επαρκή εργαλεία, πόρους ή φωνή στη χάραξη πολιτικής.

Όπως αναδείχθηκε και κατά την εκδήλωση έναρξης του FIN.e στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, η συμμαχία φιλοδοξεί να λειτουργήσει ως ευρωπαϊκή πλατφόρμα συνεργασίας και ανταλλαγής γνώσης, μεταφέροντας την εμπειρία «από το πεδίο» στο επίπεδο των πολιτικών αποφάσεων.

Έτσι, η Σοφία Ζαχαράκη, Υπουργός Παιδείας, Θρησκευμάτων και Αθλητισμού, μιλώντας στην εκδήλωση, τόνισε ότι: «Σε έναν κόσμο που αλλάζει ραγδαία, τα παιδιά χρειάζονται όχι μόνο βασικές γνώσεις, αλλά και ουσιαστικές δεξιότητες ζωής. Η χρηματοοικονομική εκπαίδευση, ο ψηφιακός εγραμματισμός και η εκπαίδευση για τη βιωσιμότητα είναι αναγκαία εφόδια για να μπορούν οι νέες και οι νέοι να λαμβάνουν ενημερωμένες αποφάσεις και να διαμορφώνουν το μέλλον τους με αυτοπεποίθηση. Μέσα από τη συνεργασία μας με την ActionAid και τη συμμετοχή μας στη νέα Ευρωπαϊκή Συμμαχία, διασφαλίζουμε ότι κάθε παιδί θα έχει πρόσβαση στη γνώση και τα εργαλεία που χρειάζεται για να γίνει ένας ενεργός και υπεύθυνος πολίτης». Μάλιστα,  όπως αναφέρθηκε αναμένεται να ξεκινήσει από το Γυμνάσιο η σχετική εκπαιδευτική ενότητας στο αναλυτικό πρόγραμμα.

Επίσης, ο Ιωάννης Τσακίρης, Αντιπρόεδρος της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων, δήλωσε: «Η ΕΤΕπ και το Ινστιτούτο της, μαζί με ActionAid Hellas και την Aflatoun International, υλοποιούν την Ευρωπαϊκή Συμμαχία Πρακτικών Χρηματοοικονομικής Εκπαίδευσης, μια  πρωτοβουλία που μετατρέπει τη γνώση σε πραγματική δύναμη για όλους. Δεσμευόμαστε  να συνεχίσουμε να επενδύουμε στους ανθρώπους, γιατί άλλωστε η πραγματική ανάπτυξη ξεκινά από την εκπαίδευση και την γνώση των πολιτών, ξεκινά από τη δημιουργία μιας κοινωνίας ίσων ευκαιριών».

Από την πλευρά της Εύα Πολυζωγοπούλου, Γενική Διευθύντρια της ActionAid στην Ελλάδα, τόνισε ότι «ο χρηματοοικονομικός εγγραμματισμός δεν είναι πια μια τεχνική δεξιότητα, αλλά ένα εργαλείο προστασίας, ενδυνάμωσης και ενεργού πολιτειότητας. Στην ActionAid πιστεύουμε ότι η νέα γενιά στην Ευρώπη πρέπει να έχει την αυτοπεποίθηση να κάνει επιλογές, να συμμετέχει και να διαμορφώνει το μέλλον της. Αυτός είναι ο λόγος που δημιουργήσαμε την πανευρωπαϊκή συμμαχία, με στόχο πιο ανθεκτικές και πιο δίκαιες κοινωνίες».

Παράλληλα, ο Roeland Monasch, CEO της Aflatoun International, σημείωσε ότι: «το FIN.e ενώνει κυβερνήσεις, την κοινωνία των πολιτών, εκπαιδευτικούς και τον ιδιωτικό τομέα, ώστε να διαμορφώσουμε μια συνεκτική, τεκμηριωμένη προσέγγιση στη χρηματοοικονομική εκπαίδευση σε όλη την Ευρώπη. Ο κοινός μας στόχος είναι απλός αλλά ουσιαστικός: κάθε παιδί και νέος να μπορεί να διαχειρίζεται τα χρήματα με αυτοπεποίθηση, υπευθυνότητα και βιώσιμο τρόπο».

Οικονομική γνώση ως δημόσιο αγαθό

Σε μια εποχή, λοιπόν, όπου οι οικονομικές αποφάσεις καθορίζουν ολοένα και περισσότερο την ποιότητα ζωής, η χρηματοοικονομική γνώση παύει να είναι προνόμιο και μετατρέπεται σε δημόσιο αγαθό. Η αντιμετώπιση του οικονομικού αναλφαβητισμού δεν αφορά μόνο καλύτερους προϋπολογισμούς ή πιο «έξυπνες» καταναλωτικές επιλογές. Αφορά την ικανότητα των πολιτών να συμμετέχουν ισότιμα στην οικονομία και, τελικά, στη δημοκρατία.

Και σε αυτό το πεδίο, πρωτοβουλίες όπως το FIN.e δείχνουν ότι η οικονομική ευημερία δεν χτίζεται μόνο με αριθμούς, αλλά πρώτα απ’ όλα με γνώση, εμπιστοσύνη και ενδυνάμωση.

Το έργο FIN.e

Με βάση τα όσα ανέφεραν τα στελέχη της Αctionaid στην εκδήλωση, για να ενισχυθεί ουσιαστικά ο χρηματοοικονομικός εγγραμματισμός στην Ευρώπη, πρέπει πρώτα να ενδυναμωθούν όσοι βρίσκονται στην πρώτη γραμμή — οι εκπαιδευτικοί και οι φορείς που στηρίζουν τους. Πολλοί από αυτούς δεν έχουν επαρκείς πόρους, πρόσβαση σε σύγχρονες προσεγγίσεις ή ευκαιρίες να συμμετέχουν στη χάραξη πολιτικής. Η Ευρωπαϊκή Συμμαχία FIN.e δημιουργήθηκε ακριβώς για να καλύψει αυτό το κενό.

Η Συμμαχία, λοιπόν. επικεντρώνεται στη μεταφορά γνώσης, τη σύνδεση επαγγελματιών με ακαδημαϊκούς και φορείς πολιτικής, και την προώθηση πολιτικών που διαμορφώνονται «από τη βάση προς τα πάνω».

Τα επόμενα τρία χρόνια το FIN.e θα:

• Δημιουργήσει ένα δίκτυο 25 οργανισμών σε όλη την Ευρώπη
• Συγκροτήσει 12μελή Συμβουλευτική Επιτροπή ειδικών από όλη την Ευρώπη
• Να ενεργοποιήσει πάνω από 4.000 επαγγελματίες και σχετικούς φορείς.
• Δημιουργήσει χρηματοδοτικό μηχανισμό για σχεδιασμό νέων projects

Την ίδια στιγμή, η συμμετοχή θεσμών όπως η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων υπογραμμίζει ότι η χρηματοοικονομική εκπαίδευση δεν είναι απλώς κοινωνική πολιτική, αλλά επένδυση στην ίδια τη βιωσιμότητα της ευρωπαϊκής οικονομίας.

Μετρήσιμα αποτελέσματα, όχι θεωρία

Σημεινώνεται ότι στην Ελλάδα και την Κύπρο, το έργο της ActionAid τα τελευταία έξι χρόνια έχει ήδη αφήσει απτό αποτύπωμα: πάνω από 2.000 εκπαιδευτικοί επιμορφώθηκαν και περισσότερα από 24.500 παιδιά και νέοι συμμετείχαν σε προγράμματα χρηματοοικονομικής εκπαίδευσης – από αστικά σχολεία μέχρι απομακρυσμένα νησιά, πανεπιστήμια και ακόμη και σωφρονιστικά καταστήματα.

Έτσι, το FIN.e φιλοδοξεί να κλιμακώσει αυτή την εμπειρία σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Στα επόμενα τρία χρόνια, προβλέπεται η δημιουργία δικτύου 25 οργανισμών, η ενεργοποίηση πάνω από 4.000 επαγγελματιών, η συγκρότηση συμβουλευτικής επιτροπής ειδικών και η ανάπτυξη χρηματοδοτικού μηχανισμού για νέες δράσεις.