ΜΑΧΗ ΞΕΝΑΚΗ ΣΤΟ NEWS 24/7: Ο ΠΑΤΕΡΑΣ ΜΟΥ ΕΛΕΓΕ “ΕΙΜΑΣΤΕ ΜΕΤΕΩΡΙΤΕΣ ΚΑΙ ΘΑ ΧΑΘΟΥΜΕ, ΜΗ ΣΚΕΦΤΕΣΑΙ ΤΗ ΔΟΞΑ”
Η κόρη του σπουδαίου δημιουργού Ιάννη Ξενάκη μιλά για ένα συγκλονιστικό πατέρα και την παράξενη σχέση του με την Ελλάδα.
Πολλή τροφή για σκέψη κρύβουν οι δύο εξαιρετικές εκθέσεις του ΕΜΣΤ, αφιερωμένες στην προσωπικότητα και το έργο του Ιάννη Ξενάκη (1922-2001), ενός από τους σημαντικότερους δημιουργούς του 20ού αιώνα.
Οι “Ηχητικές Οδύσσειες” και “Ο Ξενάκης και η Ελλάδα” είναι δύο εκθεσιακά συγκοινωνούντα δοχεία, που περιγράφουν για πρώτη φορά στην Ελλάδα, με τόση λεπτομέρεια και ευαισθησία, την πορεία αυτού του ρηξικέλευθου δημιουργού, ο οποίος ίσως έχει εκτιμηθεί πολύ περισσότερο στο εξωτερικό παρά στη χώρα που τον γέννησε.
Κατά τη δεκαετία του 1950, όπως διαβάζουμε στο επιμελητικό κείμενο “ο Ξενάκης έσπασε τους κώδικες της σύγχρονης μουσικής και δημιούργησε ένα μουσικό είδος απολύτως δικό του. Αναγνωρισμένος από τους ομότεχνούς του και από το κοινό, αλλά και σε διαρκή κατάσταση επανεφεύρεσης και επανάστασης, ο Ξενάκης συνέθεσε ριζοσπαστική μουσική που είναι ταυτόχρονα μια αναφορά στην Αρχαιότητα, μια ωδή στη φύση και τα στοιχεία της, ένας φόρος τιμής στον μοντερνισμό στο ακρότατο σημείο του, και ένα όραμα για τη χρήση της τεχνολογίας“. Για πρώτη φορά στο ΕΜΣΤ μας δίνεται η ευκαιρία να γνωρίσουμε το έργο του, στην μεγαλύτερη εκθεσιακή παρουσίασή του στην Ελλάδα, αλλά και διεθνώς.
Η βιογραφική και ιστορική έκθεση “Ηχητικές Οδύσσειες” έχει ιδιαίτερη βαρύτητα και για έναν ακόμη λόγο. Την επιμέλειά της έχει κάνει ένας άνθρωπος που ήξερε πολύ προσωπικά τον σπουδαίο δημιουργό. Ο λόγος για την κόρη του, εικαστικό και συγγραφέα, Μάχη Ξενάκη, η οποία βρέθηκε στην Αθήνα για τα εγκαίνια των εκθέσεων στο ΕΜΣΤ.
Η Μάχη Ξενάκη έχει χαράξει το δικό της δρόμο στις Τέχνες, αν και ο πατέρας της θα προτιμούσε να γίνει μια σπουδαία μαθηματικός και όχι ζωγράφος. Έκανε την επανάστασή της και φυσικά τα πράγματα πήραν τον δρόμο τους. Μετά από σπουδές αρχιτεκτονικής με καθηγητή, μεταξύ άλλων, τον Paul Virilio και αφού εργάστηκε στην Γαλλία στο θέατρο ως σκηνογράφος και ενδυματολόγος, μετακόμισε στη Νέα Υόρκη για να ζωγραφίσει, μέχρι το 1989. Αφότου επέστρεψε στο Παρίσι, εκθέτει τακτικά την εικαστική δουλειά της και εκδίδει το συγγραφικό της έργο στις Editions Actes Sud. Από το 2013, είναι υπεύθυνη για τη διάσωση, ψηφιοποίηση και τη διάδοση του έργου του πατέρα της.
Ελάχιστες είναι οι συνεντεύξεις της Μάχης Ξενάκη στα ξένα Μέσα και πολύ λίγες οι φορές που έχει μιλήσει δημόσια για τη σχέση της με τον πατέρα της.
Τη συναντήσαμε, χαμογελαστή και ζεν, στο φιλόξενο cafe του ΕΜΣΤ, όπου κάναμε μία σύντομη ελληνο-γαλλική συζήτηση, αφού όπως μας είπε δεν μιλάει ελληνικά. Η μοναδική ελληνική λέξη που της έλεγε ο πατέρας της ήταν “καληνύχτα”, αν και αργότερα του κακοφαινόταν που η Μάχη δεν είχε μάθει ελληνικά. Μακρινή υπόκρουση στην κουβέντα μας τα μουσικά έργα του Ξενάκη από τις “Ηχητικές Οδύσσειες” του ισογείου: Μεταστάσεις, Αχορρίψεις, Εόντα, Αντίχθων, Ο μύθος του Ηρός, Νόμος Άλφα και λοιπά “ηχητικά τοπία”.
Τα 2 διαβατήρια του Ξενάκη και η ιδέα πίσω από τις “Ηχητικές Οδύσσειες”
Για τη Μάχη Ξενάκη η οργάνωση της έκθεσης στην Ελλάδα ήταν μια συναρπαστική περιπέτεια και ανυπομονεί να δει τις αντιδράσεις του κόσμου.
«Είναι η πρώτη έκθεση για τον πατέρα μου που διοργανώνεται εδώ και νομίζω ότι απηχεί λίγο και την περίπλοκη σχέση που είχε ο πατέρας μου με την Ελλάδα. Αναγκάστηκε να φύγει το 1947 όταν είχε καταδικαστεί ερήμην εις θάνατο από την κυβέρνηση και δεν μπορούσε να επιστρέψει παρά μόνο το ‘74 όταν του δόθηκε και χάρη. Η πατρίδα του τον είχε καταδικάσει και τον είχε διώξει. Μετά τον δέχτηκε με πολύ μεγάλες τιμές και διοργανώθηκαν πάρα πολλές συναυλίες, όπως εκείνη στις Μυκήνες. Όλα τα χρόνια της εξορίας ο πατέρας μου προσπαθούσε να “ξαναβρίσκει” την πατρίδα του στην Κορσική, όπου πηγαίναμε κάθε καλοκαίρι. Την αναζητούσε στη Μεσόγειο. Στις καλοκαιρινές καταιγίδες, στα τοπία τα μεσογειακά που του θύμιζαν την Ελλάδα. Και ήθελε να θυμάται πιο πολύ το μυθικό της κομμάτι και όχι τόσο την καθημερινότητά της.»
Το πρώτο λιθαράκι της έκθεσης μπήκε όταν έφυγε από τη ζωή και η μητέρα της, η συγγραφέας και δημοσιογράφος, Φρανσουάζ Ξενάκη. Η Μάχη Ξενάκη θυμάται: «Στην έκθεση υπάρχουν πάρα πολλά προσωπικά αντικείμενα, επιστολές, παρτιτούρες, βιβλία, δίσκοι, φωτογραφίες που έχω πάρει από το διαμέρισμα του πατέρα μου και το ατελιέ του. Το 2018, όταν έφυγε και η μητέρα μου από τη ζωή, ξεκαθάρισα πολλά από τα πράγματά τους. Εκεί βρήκα τα δύο διαβατήριά του που είχαν εκδοθεί στη Ρουμανία, χώρα στην οποία γεννήθηκε από Έλληνες γονείς.
Στο ένα διαβατήριο είχε παιδική φωτογραφία και αναφέρεται ως ημερομηνία γέννησης το 1921 και στο δεύτερο η φωτογραφία τον δείχνει πιο μεγάλο αγόρι, και αναφέρεται το 1922. Βλέποντας τα δύο διαβατήρια σκέφτηκα ότι έχουμε 2018 και πλησιάζει η επέτειος από τα 100 χρόνια της γέννησής του. Κάπως θα έπρεπε να τον τιμήσω. Έτσι λοιπόν επικοινώνησα με τον Λοράν Μπελ, τον διευθυντή της Φιλαρμονικής, ο οποίος με είχε προσκαλέσει να παρουσιάσω το βιβλίο που έχω γράψει για τον πατέρα μου με τίτλο “Iannis Xenakis, un père bouleversant” (Ιάννης Ξενάκης, ένας συγκλονιστικός πατέρας, 2015). Εκείνος επέλεξε το 1922, για να κερδίζουμε χρόνο για την προετοιμασία της έκθεσης, ωστόσο σύμφωνα με τους δύο αδελφούς του πατέρα μου, τον Κοσμά και τον Ιάσονα, μάλλον η πραγματική χρονιά γέννησής του είναι το 1921.
Μου έλεγε πάντα ότι είμαστε μετεωρίτες. ‘Πρέπει να δράσεις, πρέπει να είσαι ενεργή τώρα, γιατί αλλιώς απλά θα εξαφανιστούμε’ ή ότι ‘μη σκέφτεσαι τη δόξα, να δουλεύεις. Αυτό είναι το σημαντικό στην τέχνη σου. Πρέπει να δουλεύεις πολύ’.
Έτσι λοιπόν ξεκινήσαμε την προετοιμασία μαζί με τον Thierry Maniguet, που είναι μουσικολόγος και ασχολήθηκε με το πιο θεωρητικό κομμάτι, δηλαδή με τη μουσική του Ξενάκη, τη σχέση της με τα μαθηματικά και την αρχιτεκτονική. Εγώ έδωσα την ανθρώπινη διάσταση του πατέρα μου με πιο εσωτερικά, πιο οικεία στοιχεία της τέχνης του. Στην έκθεση του ΕΜΣΤ έχω προσθέσει και μια βιτρίνα που αφορά στη μητέρα μου και στη σχέση της μαζί του. Ασφαλώς δεν είναι ένα ζήτημα ματαιοδοξίας για να βάλω κάπου και τη μαμά μου. Απλώς οι δυο τους έζησαν μαζί 50 χρόνια και υπήρξαν και συνεργάτες. Ήταν ζευγάρι, αλλά είχαν και μια πνευματική σχέση. Μια σχέση ισότιμη και ουσιαστική.»
Για παράδειγμα, στην ενότητα της έκθεσης που αναφέρεται στη μητέρα μου υπάρχει το έργο “Για την Ειρήνη”, στο οποίο ο πατέρας μου έχει αντλήσει ιστορίες από τα βιβλία της, που σχετίζονταν με τον πόλεμο. Και μέσα στη βιβλιοθήκη του υπάρχει ένα βιβλίο που είχε γράψει η μητέρα μου από τις αφηγήσεις της συζύγου ενός συντρόφου του, αντιστασιακού, η οποία μας επισκέπτονταν στο Παρίσι. Ο άντρας της ήταν εξόριστος σε κάποιο νησί, μάλλον στη Μακρόνησο, και όποτε ερχόταν στο σπίτι μας και μιλούσαμε η μόνιμη επωδός ήταν: “Όταν τον επισκεφθώ στο νησί θα του το πω” και έτσι προέκυψε το ομώνυμο βιβλίο που είναι ουσιαστικά όλες οι ιστορίες που θα έλεγε αυτή η γυναίκα στον άντρα της όταν (και αν) θα τον έβλεπε.»
Ιάννης Ξενάκης, ένας συγκλονιστικός πατέρας
Τη ρωτάμε για τον Ιάννη Ξενάκη σαν άνθρωπο και αυτόματα μας παραπέμπει στο βιβλίο της “Ιάννης Ξενάκης, ένας συγκλονιστικός πατέρας” το οποίο όπως μας λέει θα κυκλοφορήσει σύντομα και στα ελληνικά.
«Ο πατέρας μου ήταν χαρισματικός. Όταν βρισκόταν με ανθρώπους που είχαν καλή αύρα ή που θα λέγαμε “του ταίριαζαν”, “τους συμπαθούσε”, ήταν πολύ καλός και τους φερόταν άψογα. Όταν όμως ερχόταν σε επαφή με κάποιους που δεν εκτιμούσε ήταν πολύ αυστηρός. Ξεδιπλωνόταν όταν βρισκόταν με “τον κύκλο του”, με τους μουσικούς, τους φίλους του, τους συνεργάτες του. Όταν έδινε συνεντεύξεις φαινόταν αρκετά σοβαρός, αλλά είχε μία ιδιαίτερη αίσθηση του χιούμορ.»
Αφιέρωνε χρόνο στους οικείους του ή ήταν “κλεισμένος” στις ιδέες και τη δημιουργία του με το βλέμμα στο μέλλον;
«Όχι δεν ήταν κατ΄αυτόν τον τρόπο μονομανής. Πράγματι κατά τη διάρκεια της ημέρας εργαζόταν σκληρά συχνά χωρίς να κάνει διάλειμμα για να φάει, γιατί δεν ήθελε να διακόψει τις σκέψεις του αλλά στη συνέχεια, το βράδυ, ιδίως την περίοδο που ζούσα μαζί τους, ήθελε πάρα πολύ να τρώμε όλοι μαζί, να χαλαρώνει βλέποντας τηλεόραση, πίνοντας ένα ουίσκι. Δεν ήταν ένας άνθρωπος κολλημένος εμμονικά σε αυτό που έκανε. Είχε προσωπική και οικογενειακή ζωή.»
Τα μαθηματικά είναι το εργαλείο που μεταχειρίζεται για να γράψει τη μουσική. Αν δεν του άρεσε το τελικό αποτέλεσμα, πολύ απλά το άλλαζε. Αγαπούσε τα μαθηματικά, αλλά δημιουργούσε μουσική για τους ανθρώπους. Που μιλάει για την απώλεια, τη βία, τον θάνατο, την αγάπη, τον έρωτα, για τις ζωές όλων μας.
Σε μία από τις σπάνιες συνεντεύξεις για τον πατέρα της το 2015 στην εκπομπή France Musique στο RadioFrance η Ξενάκη είχε αναφέρει ότι όταν ήταν μικρή περνούσε πολύ χρόνο στο μικρό στούντιο του πατέρα της, ολόκληρο φτιαγμένο από ξύλο, το οποίο ήταν η ‘’μαντλέν’ της (σημείο αναφοράς στο εμβληματικό “Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο” του Μαρσέλ Προυστ, έννοια συνδεδεμένη με το μυθικό κόσμο των αισθήσεων και των αναμνήσεων). Δεν είχε baby sitter και καθόταν εκεί με τις ώρες. Την έπαιρνε ο ύπνος στην καρέκλα ή στο πάτωμα, σε έναν χώρο που σήμερα φαίνεται ρετρό, αλλά τότε ήταν υπερσύγχρονος.
Στην ίδια συνέντευξη είχε σχολιάσει και το χιούμορ του πατέρα της: «Έκανε πολλά αστεία, παρόλο που την δεκαετία του ‘70 τον διακατείχε μια αίσθηση υπαρξιακής μοναξιάς, την οποία αντανακλά η μουσική του. Σιγά σιγά η μητέρα μου και εγώ δημιουργήσαμε ένα κλίμα οικογενειακής ελαφράδας γεμάτο γέλια, και πλέον στις τελευταίες του συνεντεύξεις αντιλαμβάνεται κανείς πως χρησιμοποιεί πολύ χιούμορ».
Μη σκέφτεσαι τη δόξα, το σημαντικό είναι να δουλεύεις
Η Ξενάκη είχε αναφέρει ότι μία από τις απόψεις του πατέρα της, που την είχε σημαδέψει, είναι το “μη σκέφτεσαι τη δόξα, σκέψου τα ίδια τα πράγματα και κάντα!”. Ορμώμενοι από αυτό, τη ρωτάμε σε ποια σημεία του χαρακτήρα της πιστεύει ότι την έχει επηρεάσει ή και διαμορφώσει ο Ιάννης Ξενάκης.
«Κοιτάξτε, υπάρχει το εγγενές, υπάρχει και το επίκτητο. Σίγουρα με επηρέασε στον τρόπο που αντιμετωπίζω τη ζωή με όλα όσα μου έλεγε. Μου έλεγε πάντα ότι είμαστε μετεωρίτες. ‘Πρέπει να δράσεις, πρέπει να είσαι ενεργή τώρα, γιατί αλλιώς απλά θα εξαφανιστούμε’ ή ότι ‘μη σκέφτεσαι τη δόξα, να δουλεύεις. Αυτό είναι το σημαντικό στην τέχνη σου. Πρέπει να δουλεύεις πολύ’. Σε πιο προσωπικό επίπεδο θα έλεγα ότι τώρα που γερνάω (χρησιμοποίησε αυτη τη λέξη) νομίζω ότι προκύπτουν και πιο ξεκάθαρες γονιδιακές συγγένειες. Ο τρόπος που μελαγχολώ σκεπτόμενη τον χρόνο που περνάει, το πώς μεγαλώνουμε. Νομίζω ότι έχουμε πλέον πολλά κοινά στον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε το πέρασμα του χρόνου στη ζωή μας.»
Η έκθεση, όπως ανέφερε και στη συνέντευξη Τύπου του ΕΜΣΤ, την έκανε να ανακαλύψει και κάτι νέο για τον πατέρα της.
«Ο πατέρας μου σχεδίαζε τις παρτιτούρες του. Διατρέχοντας όλο το υλικό συνειδητοποίησα ότι ήταν πολύ σημαντικό για εκείνον να είναι όμορφες. Η αγάπη του για τη φύση φαινόταν και στον τρόπο που σχεδίαζε. Ο ίδιος δεν δήλωσε ποτέ καλλιτέχνης αλλά στ’ αλήθεια συγκεντρώνοντας το υλικό είδα ότι ήταν ξεκάθαρα ένας… εικαστικός. Αυτό ήταν μια πτυχή του που με εξέπληξε, και λίγο με διασκέδασε, γιατί όταν εγώ του είπα ότι θέλω να γίνω ζωγράφος εκείνος μου είπε “όχι, όχι θέλω να γίνεις μια σπουδαία μαθηματικός” και θα ήθελα τώρα να του απαντήσω “μα κι εσύ ζωγράφος ήσουν”».
Αναφορικά με το πόσο προσιτό είναι το έργο του Ξενάκη σε ανθρώπους που δεν ξέρουν μαθηματικά και αρχιτεκτονική, η Μάχη Ξενάκη είναι κάθετη.
«Λένε ότι χρειάζεται να ξέρεις μαθηματικά για να καταλάβεις τη μουσική του; Όχι διαφωνώ. Δεν χρειάζεται κανείς να ξέρει ούτε μαθηματικά ούτε αρχιτεκτονική για να ακούσει και για να απολαύσει τα έργα του πατέρα μου. Ο ίδιος αγαπούσε πάρα πολύ τα μαθηματικά γιατί ήταν μια “γλώσσα”, την οποία κατείχε απόλυτα και την οποία μπορούσε να ελέγξει και να χρησιμοποιήσει. Ήταν λοιπόν το βασικό του εργαλείο για να γράψει μουσική. Στη συνέχεια ήρθαν οι μουσικολόγοι και οι ειδήμονες, οι οποίοι πολλές φορές έλεγαν, ακόμα και στον ίδιο. “Ακολούθησες αυτό το μαθηματικό θεώρημα και μετά βγήκε αλλιώς η μουσική. Άρα έκανες λάθος”. Και εκείνος έλεγε “όχι δεν κάνω λάθος”. Τα μαθηματικά είναι το εργαλείο που μεταχειρίζεται για να γράψει τη μουσική. Αν δεν του άρεσε το τελικό αποτέλεσμα που είναι η μουσική, την οποία θα ακούσει κάποιος, πολύ απλά το άλλαζε. Γιατί αγαπούσε τα μαθηματικά, αλλά τη μουσική τη δημιουργούσε για τους ανθρώπους. Η μουσική του πατέρα μου είναι βαθιά ανθρώπινη. Μιλάει για την απώλεια, για τη βία, για τον θάνατο, για την αγάπη, για τις ζωές όλων μας. Και μπορούν να την αντιληφθούν όλοι.»
Πήγε με αντιπολεμικό έργο στον Σάχη του Ιράν
Οι δύο εκθέσεις παρουσιάζουν πληθώρα αντικειμένων, έργων, το κάθε ένα με τη σημασία του. Ποιο είναι το δικό της αγαπημένο έργο;
Αν θα έπρεπε να διαλέξω ένα έργο – και δυσκολεύομαι πραγματικά – θα διάλεγα εκείνο που θεωρώ και το πιο προσιτό, το “Persephassa” που είναι ουσιαστικά ένα έργο για κρουστά. Αποτελεί ένα εξάγωνο κρουστών όπου το κοινό βρίσκεται στη μέση και γύρω του τοποθετούνται οι μουσικοί. Νομίζω ότι αυτό είναι το πιο εντυπωσιακό και το έργο που θα μπορούσε να κάνει κάποιον να ανακαλύψει περισσότερο το έργο του Ξενάκη.
[Έχει ειπωθεί ότι, χάρη στα κρουστά, ο Ξενάκης επανέφερε το ζήτημα του ρυθμού που εικαζόταν ότι είχε λείψει από τη σύγχρονη μουσική. Μέσα από τη στενή συνεργασία του Ξενάκη με την ομάδα “Κρουστά του Σταρασβούργου – Les Percussions de Strasbourg” – προέκυψαν δύο θεμελιώδη έργα, με διαφορά δέκα ετών: Το έργο “Περσέφασσα” το 1969 και οι “Πλειάδες” το 1979. Το πρώτο, που ασχολείται με τη χωρικότητα του ήχου, αποτελεί μια ηχητική χορογραφία, την οποία συνέθεσε ο Ξενάκης για έξι κρουστά, εισάγοντας στο έργο την παράμετρο “χώρος”. Το 2010, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Make Music στη Νέα Υόρκη το Persephassa παίχτηκε γύρω από τη λίμνη του Central Park, με το κοινό να βρίσκεται στο κέντρο της λίμνης με βάρκες.]
Δεν έχασε βέβαια την ευκαιρία να μας περιγράψει και την ενδιαφέρουσα ιστορία πίσω από το έργο “La Nuit” – “Η νύχτα”, για 12 ερμηνευτές το οποίο ο Ξενάκης είχε αφιερώσει στους αγωνιστές εναντίον όλων των δικτατορικών καθεστώτων στον κόσμο. «Το έργο παρουσιάστηκε και στο Ιράν, μπροστά στον Σάχη. Yπήρχε μάλιστα και μια συγκεκριμένη αφιέρωση σε έναν συναγωνιστή του [μάλλον τον Σταμάτη Κατωτάκη που εκτελέστηκε]. Ήταν πολύ συγκεκριμένη η αφιέρωση και επέμεινε ο ίδιος πατέρας μου να τη διαβάσει μπροστά στον Σάχη. Γνωρίζουμε ότι ήταν πάρα πολύ αμήχανη η θέση του διερμηνέα, ο οποίος έπρεπε να μεταφράσει μια ξεκάθαρη αναφορά σε όλες τις δικτατορίες και ο Σάχης ήταν ουσιαστικά ένα απολυταρχικό καθεστώς. Ωστόσο ευτυχώς δεν συνέβη τίποτα.» είπε η Μάχη Ξενάκη.
Ολοκληρώνοντας, τη ρωτήσαμε αν θα μπορούσε να μαντέψει κάτι που θα έλεγε ο πατέρας της – μια σκέψη ας πούμε – προς στον σύγχρονο άνθρωπο, που έρχεται αντιμέτωπος σήμερα με τόσες προκλήσεις σε τόσα παράλληλα επίπεδα.
«Δεν ξέρω τι θα έλεγε για τον πολύ απλό λόγο ότι πράγματι ήταν ένας άνθρωπος που ασχολούνταν πάρα πολύ με τις νέες τεχνολογίες και τους υπολογιστές, αλλά σε μία διαφορετική χρονική και κοινωνική συνθήκη. Είναι περίφημη η απάντηση που έδωσε κάποτε όταν τον ρώτησαν “Δουλεύετε και γράφετε μουσική μέσα από τους υπολογιστές. Δεν σας ανησυχεί η πιθανότητα κάποια στιγμή οι υπολογιστές να μην έχουν ανάγκη τους ανθρώπους;” Και είχε απαντήσει: “όχι γιατί δεν ξέρω κανένα υπολογιστή που να μπορεί από μόνος του να γράψει μουσική”. Καταλαβαίνετε ότι αυτό σήμερα δεν ισχύει καν! Οπότε δεν ξέρω τι θα μπορούσε να μας πει σήμερα, που ζούμε σε έναν άλλο κόσμο!”»
Μιλώντας για άλλους… κόσμους η Μάχη Ξενάκη έκλεισε με ένα τελευταίο στοιχείο για τον πατέρα της, κάπως μεταφυσικό. «Ο πατέρας μου πάντα επισκεπτόταν τη σκέψη την ομηρική που υπάρχει αυτή η σύνδεση μεταξύ του κόσμου των ζωντανών και των νεκρών, των φαντασμάτων που έρχονται και καθοδηγούν τους ζωντανούς. Πριν από κάθε σπουδαία έκθεση ή μεγάλη συναυλία για το έργο του, στην οποία συμμετέχω, έρχεται πάντα στον ύπνο μου και κάνει δύο πράγματα. Είτε λέει ότι θα έπρεπε να ασχολούμαι με τη δική μου ζωγραφική και όχι πάλι με το δικό του έργο – στάση πολύ συνεπής με τα όσα μου έλεγε και όταν ήταν εν ζωή – είτε μου δίνει συμβουλές. Τώρα, λοιπόν, τον περιμένω να έρθει στομ ύπνο μου για να μου πει πόσο ενθουσιασμένος είναι με τη συγκεκριμένη έκθεση.»
