Η κρίση γέννησε το φόβο και έπληξε την κοινωνική συνοχή

Το «δόγμα του σοκ» στην ελληνική κοινωνία. Ένα κράτος σε κρίση, με τα νούμερα της οικονομίας σε κάθετη πτώση, τους πολίτες σε κίνδυνο, το κράτος δικαίου που τελεί υπό εξαφάνιση και την κοινωνική συνοχή να ουρλιάζει σχεδόν σε βοήθεια. «Όταν φοβάσαι, κάποιος το διαχειρίζεται» (συνήθως οι πολιτικοί). Πώς η οικονομική κρίση της χώρας μας μετατράπηκε πρωτίστως, σε ανθρωπιστική; Με ποιο τρόπο η διαχείριση της κοινωνικής ανασφάλειας μετατράπηκε σε μοχλός άντλησης πολιτικής υπεροχής ή πειθαρχίας των μελών μιας κοινωνίας; Και τελικά υιοθετούνται πράγματι, πρακτικές αντιμετώπισης ενός αδιεξόδου που καταρράκωσε αξίες, την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, αλλά και την ψυχική μας υγεία;

Ο Αναπληρωτής Καθηγητής Κοινωνικής Εργασίας στο Τμήμα Κοινωνικής Διοίκησης και Πολιτικής Επιστήμης του Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης, αλλά και επί σειρά ετών διευθυντής του Κέντρου Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων (ΚΕΘΕΑ), Χαράλαμπος Πουλόπουλος αντιδρά για πρώτη φορά απέναντι στη σιωπή, το φόβο και την απόγνωση που επιχειρούν να κατακλύσουν την κοινωνία. «Θέλω να μπει ένα τέλος. Να ακουστεί, το δικό μου: Φτάνει πια!».

Στο τρίτο κατά σειρά βιβλίο που μετρά στο βιογραφικό του, με τίτλο «Κρίση, Φόβος και διάρρηξη της κοινωνικής συνοχής» και κυκλοφορεί σήμερα από τις επιστημονικές εκδόσεις «Τόπος», επιχειρείται μία σφαιρική, αλλά και τεκμηριωμένη καταγραφή τόσο των αιτιών που γέννησαν την κρίση, όσο και των βαθύτερων επιπτώσεών της στη ζωή των Ελλήνων πολιτών. «Μία ανάλυση που στηρίζεται σε πραγματικά γεγονότα και επιστημονικές έρευνες. Ωστόσο, δεν παύει να είναι και βαθιά φορτισμένη, λόγω των βιωμάτων και της επαγγελματικής εμπειρίας μου», αναφέρει ο ίδιος στο NEWS 247 .

Ένας χρόνος γράψε- σβήσε. Μέχρι που σήμερα, το βιβλίο πήρε τη θέση του στα ράφια των βιβλιοπωλείων. «Είναι η απόγνωση που έβαλε τις σκέψεις σε χαρτί;». «Όχι μόνο. Όπως λέει σωστά η κόρη μου Μαρία – Άννα, η κρίση και ο φόβος που μοιάζουν με σκοτάδι έχουν έναν εχθρό, την ελπίδα. Πιστεύω λοιπόν, ότι η ελπίδα για ένα καλύτερο αύριο, μπορεί να μάς δώσει αυτή την ελπίδα που χρειαζόμαστε, την ελπίδα για αλλαγή».

Εννιά συμπυκνωμένα κεφάλαια, εννιά κατευθυντήριες γραμμές για το δρόμο προς την ανατροπή μιας πολιτικής διακυβέρνησης και μιας στυγνής εφαρμογής λιτότητας που έσπρωξε εκατομμύρια πολιτών στη φτωχοποίηση και κυρίως, την ανασφάλεια τόσο για την καθημερινή διαβίωση, όσο και για την εργασιακή επαύριον.

Ο κ. Πουλόπουλος μέσα από τις 232 σελίδες του «εγχειριδίου της κρίσης» επιχειρεί να ανοίξει τα μάτια, το βλέμμα και την αντίληψη των αναγνωστών του. Από την απαρχή του οικονομικού αδιεξόδου και τα 10 κρίσιμα λεπτά που είχε στη διάθεσή του ο Γιώργος Παπανδρέου να αποφασίσει για την τύχη της χώρας, στο διάχυτο φόβο και τελικά, στις πραγματικές επιπτώσεις της κρίσης στη ζωή, την υγεία και την κοινωνική φροντίδα. Με συχνές αναφορές στο φαινόμενο του Βέρθερου, στην ποινικοποίηση της ασθένειας ή της διαφορετικότητας και στην ενίσχυση της «κουλτούρας της ενοχής», καταλήγει στην σημασία της κοινωνικής αλληλεγγύης, της συλλογικής δράσης και της κοινωνικής εργασίας.

Σε σημείο του βιβλίου αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι «οι άνθρωποι που αντιστάθηκαν στην Κατοχή, είχαν λιγότερο φόβο για το αύριο και ήταν περισσότερο ενημερωμένοι για το τί διαδραματίζεται στη χώρα τους, από όσους αποφάσισαν να κλειστούν στο σπίτι και να μην ασχοληθούν»

To “εγχειρίδιο για την κρίση και το αύριο”

«Όταν στις αρχές του 2009, δύο από τους μεγαλύτερους οίκους αξιολόγησης υποβάθμιζαν κατά μία μονάδα τη μακροπρόθεσμη πιστοληπτική ικανότητα της Ελλάδας, λίγοι ήταν εκείνοι που προέβλεπαν αυτό που θα ακολουθούσε τα επόμενα χρόνια. Μία σειρά από λάθη και αυθαιρεσίες στον τρόπο διακυβέρνησης, η στρεβλή ανάπτυξη που βασίστηκε στο κομματικό και πελατειακό κράτος, μεταρρυθμίσεις που έπρεπε να έχουν γίνει χρόνια πριν, αλλά αναβάλλονταν υπό το φόβο του πολιτικού κόστους, μετέτρεψαν την χώρα μας σε “οικονομικό πειραματόζωο της ευρωζώνης” και την ώθησαν στις πόρτες της Ε.Ε., της ΕΚΤ και του ΔΝΤ για ελεημοσύνη. Η ύφεση, η ανεργία, οι μειώσεις και οι περικοπές των μισθών, η αυξανόμενη φορολογία και η διόγκωση της φτώχειας επιδείνωσαν τις συνθήκες διαβίωσης, ενέτειναν τα προβλήματα σωματικής και ψυχικής υγείας και αύξησαν τα ποσοστά των αυτοκτονιών και της θνησιμότητας. Την ίδια στιγμή, άρχισαν να κερδίζουν έδαφος οι πολιτικές και πρακτικές καταστολής, οι συνεχείς παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ο ρατσισμός και η βία, ενώ ταυτόχρονα, ενισχύθηκε το κλίμα φόβου και ανασφάλειας».

Πρώτο θύμα της κρίσης; «Εμείς οι ίδιοι». Δεύτερο: «Η κοινωνική συνοχή».

Στο συναρπαστικό βιβλίο (τις οποίες είχαμε την τύχη να διαβάσουμε πολύ πριν την έκδοσή του), οι «συντελεστές» είναι στην πραγματικότητα, πολλοί. Πορίσματα ερευνών του ΟΑΕΔ, της Eurostat, του ΟΟΣΑ, αποσπάσματα από ομιλίες και δημοσιεύσεις του Κατρούγκαλου, του Βαρουφάκη και του Νίκα, αλλά και παραπομπές στον Κράουτς, την Naomi Κlein, τον Χορκχάιμερ, τον Hoffman, τον Gerbner, τον Schumacher και τον Giddens φαίνεται να αναμοχλεύουν πολιτικές λιτότητας του παρελθόντος, προκειμένου να αντιληφθούμε καλύτερα το σήμερα.

Διαβάζουμε: Στο θεατρικό μονόπρακτο «Κεκλεισμένων των Θυρών» του Ζαν – Πωλ Σαρτρ, ο συγγραφέας επιχειρεί μία σύλληψη της κόλασης, στην οποία τρία άτομα συμβολικά τρώνε ο ένας τις σάρκες του άλλου και στην προσπάθειά τους να διαφύγουν, επιχειρούν ο καθένας να εξοντώσει τον άλλο, χωρίς τελικά να το κατορθώνει. Έτσι συνεχίζουν να είναι εγκλωβισμένοι. Χαρακτηριστικός διάλογος: “Κι όμως, βρισκόμαστε στην κόλαση και κανείς δεν πρόκειται να έρθει εδώ. Κανείς. Μέχρι το τέλος εμείς οι τρεις μαζί. Λείπει ο δήμιος, κάνουν οικονομία στο προσωπικό. Αυτό είναι όλο. Ο δήμιος είναι ο καθένας από εμάς για τους άλλους δύο…”».

Η κατασκευή ενόχων σήμερα είναι άμεση και συνοπτική. Η διαχείριση του φόβου έχει μετατραπεί σε αυτοσκοπό και βασική επιδίωξη φαίνεται να είναι ο αποπροσανατολισμός της κοινής γνώμης, η αναπαραγωγή προκαταλήψεων και η ανάδειξη αποδιοπομπαίων για την μεταστροφή της προσοχής από την έλευση νέων μέτρων

«Η υγεία επιβαρύνεται από κοινωνικούς και οικονομικούς παράγοντες, η κρίση αυξάνει τις κοινωνικές ανισότητες και σχεδόν εξαφανίζει τις οικονομικά ασθενέστερες τάξεις. Η αύξηση της φτώχειας τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα δεν συνδέεται μόνο με τη μείωση της αγοραστικής ικανότητας των πολιτών ή τη μείωση της δυνατότητας συμμετοχής σε ψυχαγωγικές δραστηριότητες. Αφορά πρωτίστως, στην αύξηση των ιατρικών και ψυχικών προβλημάτων, την κακή διατροφή, την υποβάθμιση των συνθηκών στέγασης ή/και τη διαμονή σε υποβαθμισμένες και περιβαλλοντικά επιβαρυμένες περιοχές. Ιδιαίτερα την περίοδο της οικονομικής κρίσης, το άγχος που προκαλείται από την απώλεια εισοδήματος, την ανεργία και το αβέβαιο μέλλον, αυξάνεται σε τέτοιο βαθμό που δεν είναι πλέον αντιμετωπίσιμο. Αντιστοίχως, εμφανίζονται προβλήματα συμπεριφοράς, όπως η εξάρτηση από το αλκοόλ και τον τζόγο, η κατάχρηση ουσιών, αλλά και η αύξηση του καπνίσματος. Επίσης, η αύξηση των ποσοστών πρόωρης θνησιμότητας, ιδιαίτερα στον πληθυσμό των αστέγων, των μακροχρόνια ανέργων και τις ευάλωτες ομάδες, αποτελεί ένα ακόμη αρνητικό συνεπακόλουθο. Ακόμη και αν η οικονομική ανάπτυξη επιτευχθεί σε επίπεδο αριθμών, στο επίπεδο του πληθυσμού και ειδικά των κοινωνικά ευάλωτων ομάδων τα όποια θετικά αποτελέσματα θα φανούν πολύ αργότερα – για ορισμένους πληθυσμούς ενδεχομένως και ποτέ –, καθώς η φτώχεια και η ανεργία αναπαράγονται, λόγω έλλειψης πρόσβασης στο σύστημα παιδείας ή της πρόωρης εγκατάλειψης της εκπαίδευσης για βιοποριστικούς λόγους. Η κρίση οδηγεί σε περικοπές των δαπανών για τη δημόσια υγεία με αποτέλεσμα να καθίσταται πλέον δύσκολη η πρόσβαση και η λήψη υπηρεσιών υγείας. Και τελικά, πολλοί μελετητές παρομοιάζουν τη σημερινή κοινωνική και οικονομική κατάσταση με αυτήν της περιόδου της γερμανικής Κατοχής».

Επεξηγηματικά: «Όταν χιλιάδες άνθρωποι στην Ελλάδα σήμερα βρίσκονται υπό καθεστώς φόβου για την απώλεια της κατοικίας τους λόγω αδυναμίας καταβολής των δόσεων του δανείου ή πληρωμής του ενοικίου, όταν εξαναγκάζονται να πουλήσουν ή να δώσουν στα ενεχυροδανειστήρια προσωπικά ή οικογενειακά πολύτιμα αντικείμενα, προκειμένου να ανταποκριθούν σε βασικές υποχρεώσεις, οι εικόνες της Κατοχής ξαναζωντανεύουν. Οι τοκογλύφοι και οι μαυραγορίτες άκμαζαν την περίοδο της Κατοχής, τα ενεχυροδανειστήρια με κρατική άδεια, την περίοδο της σημερινής κρίσης».

Και τελικά: «Κατά την πορεία της οικονομικής ανόδου της χώρας, ελάχιστοι μπορούσαν να προβλέψουν τη σημερινή ακραία κατάσταση, η οποία οδήγησε εκ νέου και μετά αρκετά χρόνια ευημερίας, σημαντική μερίδα του πληθυσμού σε κατάσταση φτώχειας. Στην κατάσταση αυτή οι άνθρωποι βιώνουν εκ νέου συναισθήματα ντροπής, ενοχής και φόβου όχι μόνο για την απώλεια της προσωπικής περιουσίας και των εισοδημάτων τους αλλά και για την απώλεια της δύσκολα κατακτηθείσας κοινωνικής θέσης και τη συνακόλουθη αβεβαιότητα για το μέλλον».

Συμπέρασμα: «Ορισμένοι μπορεί να θεωρούν ρομαντική την πρόταση για μικρές κοινότητες αλληλεγγύης ή συλλογικές πρωτοβουλίες ως τρόπο αντίδρασης στην κρίση. Ωστόσο, η ιστορία έχει δείξει ότι συχνά οι μεγάλες ανατροπές ξεκίνησαν από μικρές περιθωριακές πρωτοβουλίες, οι οποίες κάποια στιγμή απέκτησαν δυναμική και μετατράπηκαν σε ευρέα κοινωνικά κινήματα. Η συμμετοχή και η δράση δεν στοχεύουν μόνο στη βελτίωση των συνθηκών ζωής, αλλά και στην κριτική αναζήτηση των αιτιών που οδήγησαν στην κρίση και τη διαμόρφωση αντιλήψεων, στάσεων και συλλογικών αιτημάτων. Είναι αισιόδοξο ότι στην Ελλάδα σήμερα αναδύονται μικρές συλλογικότητες για το περιβάλλον, τον πολιτισμό, την εναλλακτική οικονομία και την αλληλεγγύη. Η συνηγορία για την αλλαγή (advocacy) για την αλλαγή του νομικού πλαισίου και της πολιτικής με στόχο την ενίσχυση των ευάλωτων ομάδων, αλλά και την αφύπνιση των συνειδήσεων, αποτελεί πεδίο συλλογικής και αλληλέγγυας δράσης, την ώρα που διαρρηγνύεται η κοινωνική συνοχή, οι νέες γενιές μεγαλώνουν με δυσκολίες και στερήσεις και στοχοποιούνται οι πιο αδύναμες και περιθωριοποιημένες κοινωνικές ομάδες. Η προάσπιση του κράτους πρόνοιας, της δημόσιας και δωρεάν υγείας και εκπαίδευσης, των κοινωνικών και ατομικών δικαιωμάτων και της κοινωνικής δικαιοσύνης αποτελούν εντέλει την ουσία και τους στόχους κάθε συλλογικότητας, καθώς “καμία σωτηρία δεν είναι δυνατόν να προέλθει από ένα πολιτικό κράτος που αρνείται να γίνει κοινωνικό κράτος”».

Γιατί όμως έχουν σημασία όλα αυτά; «Για να δομηθεί και πάλι η διαταραγμένη κοινωνική μας συνοχή. Επειδή είναι σαφές ότι ένας άνθρωπος που βλέπει τον διπλανό του να καταρρέει, να γκρεμίζεται και ύστερα να κατορθώνει να χτίζει πάλι τη ζωή του, μπορεί να προτείνει κινήσεις αλλαγής. Όχι αντανακλαστικά φόβου, αλλά επιλογές θάρρους και απελευθέρωσης. Θέλει αρετή και τόλμη, η ελευθερία για να κατακτηθεί».

Οποιαδήποτε όμως αλλαγή προϋποθέτει και στέρεα γνώση της πραγματικότητας. Και ο Χαράλαμπος Πουλόπουλος στοχεύει σε αυτό ακριβώς τον σκοπό. Αντί να αναζητούμε λοιπόν τον ύπνο του δικαίου ή χάπια για τους εφιάλτες μας, ας επιζητήσουμε τη δικαιοσύνη και την αλλαγή.

Όλα στο χέρι μας είναι!