Το πιο σημαντικό μέρος στη Γη δεν βρίσκεται στη στεριά – αλλά στη θάλασσα

Ρύπανση, υπερθέρμανση, υπεραλιεία, παράκτια ανάπτυξη, είναι μόνο μερικές από τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι θάλασσές μας. Οι υγιείς θάλασσες και ωκεανοί όμως είναι το θεμέλιο για έναν σταθερό και ευημερούντα πλανήτη.

Αυτό αναδεικνύει μέσα από ένα εντυπωσιακό ντοκιμαντέρ ο διακεκριμένος παρουσιαστής και δημιουργός David Attenborough. Η ταινία «Ocean with David Attenborough» κάνει πρεμιέρα στην χώρα μας, την Παρασκευή 3 Οκτωβρίου, στις 17:00, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών και σημαδοτοτεί την έναρξη του Revive Our Ocean Greece.

Στο πλαίσιο της ταινίας, που αποκαλύπτει αδημοσίευτο υλικό από καταστροφικές, αλλά νόμιμες, αλιευτικές πρακτικές με συρόμενα δίχτυα βυθού (bottom trawling) και τονίζει τη δύναμη των αποτελεσματικών Θαλάσσιων Προστατευόμενων Περιοχών θα πραγματοποιηθεί συζήτηση Στρογγυλής Τραπέζης με θέμα «Επίτευξη του στόχου 30×30 στην Ελλάδα». Στην συζήτηση θα συμμετέχουν διακεκριμένοι εμπειρογνώμονες και εκπρόσωποι από την ακαδημαϊκή κοινότητα, την ελληνική διοίκηση, περιβαλλοντικές οργανώσεις και παράκτιες κοινότητες.

Στην εκδήλωση θα παρευρεθεί και ο Πρωθυπουργός, Κυριάκος Μητσοτάκης.

Προκειμένου να μάθουμε περισσότερα για το Revive Our Ocean Greece, τις προκλήσεις στις ελληνικές θάλασσες, τα κενά στην εφαρμογή της νομοθεσίας αλλά και τις δράσεις που θα μπορούσαμε να λάβουμε οι πολίτες απευθυνθήκαμε στην Άννυ Μητροπούλου, Εκτελεστική Διευθύντρια στο Cyclades Preservation Fund (CPF) καθώς και στον Βαγγέλη Παράβα, Eπιστημονικό σύμβουλο της CPF.

Το Cyclades Preservation Fund (CPF) είναι ο ελληνικός εθνικός εταίρος και μέλος του παγκόσμιου Δικτύου Revive Our Ocean που θα συντονίσει τις εθνικές και τοπικές δράσεις που σχεδιάζονται το επόμενο διάστημα με επίκεντρο παράκτιες και νησιωτικές κοινότητες στην χώρα μας.

Τι είναι το Revive Our Ocean Greece;

Άννυ Μητροπούλου: Το Revive Our Ocean είναι μια διεθνής πρωτοβουλία που στοχεύει στον παγκόσμιο αλλά και εθνικό, στόχο “30×30”, σύμφωνα με τον οποίο, έως το 2030, όλες οι χώρες, συμπεριλαμβανομένης και της χώρας μας, καλούνται να αναλάβουν μέτρα και πρωτοβουλίες για τη δημιουργία θαλάσσιων προστατευόμενων περιοχών που θα καλύπτουν τουλάχιστον το 30% των ωκεανών και θαλασσών.

Γιατί συμβαίνει αυτό; Γιατί δυστυχώς οι θάλασσές μας βρίσκονται σε κρίση και μαζί με αυτές και ολόκληρος ο πλανήτης. Ταυτόχρονα, ο ωκεανός φαίνεται να αποτελεί τον μεγαλύτερο σύμμαχο της ανθρωπότητας απέναντι στην κλιματική καταστροφή. Κρίση, καταστροφή. Κανονικά θα απέφευγα να χρησιμοποιώ τόσο βαρύγδουπες και τρομακτικές, ίσως, λέξεις, μα δεν μπορούμε πλέον απλά να εθελοτυφλούμε.

Υπάρχουν όμως επιλογές, αρκεί να λάβουμε τις κατάλληλες αποφάσεις. Τόσο ως πολιτεία, όσο και ως κοινωνία.

Σε σύγκριση με τις υπόλοιπες χώρες που βρίσκονται στο Δίκτυο, πού βρίσκεται η χώρα μας σε σχέση με τη προστασία των θαλασσών; Μας απασχολούν οι ίδιες προκλήσεις;

Άννυ Μητροπούλου: Ως μεσογειακή χώρα έχουμε σίγουρα τα περισσότερα από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν και οι γείτονές μας. Και ξέρετε, έχουμε την τύχη να ζούμε σε έναν πραγματικό παράδεισο. Η Μεσόγειος Θάλασσα, αν και αποτελεί μόλις το 1% της παγκόσμιας θαλάσσιας έκτασης, φιλοξενεί περίπου το 10% της παγκόσμιας βιοποικιλότητας!

Ωστόσο, τα θαλάσσια οικοσυστήματα της Ελλάδας αντιμετωπίζουν σοβαρές πιέσεις: υπεραλίευση, ρύπανση, απώλεια ενδιαιτημάτων, κλιματική αλλαγή και σίγουρα ανεπαρκή προστασία.

Σύμφωνα με επιστημονικά δεδομένα, λιγότερο από το 10% των ελληνικών θαλασσών προστατεύεται ουσιαστικά, ενώ η εφαρμογή μέτρων διαχείρισης παραμένει αποσπασματική.

Βεβαίως, τα πράγματα προχωράνε. Για παράδειγμα, η πρόσφατη θεσμική αναγνώριση των προσπαθειών της αλιευτικής κοινότητας της Αμοργού, αναφέρομαι στην πρωτοβουλία ΑΜΟΡΓΟΡΑΜΑ, στην οποία συμμετέχουμε και εμείς περήφανα ως CPF, με την νομοθέτηση των Περιοχών Περιορισμού Αλιειας της Αμοργού, μιας πραγματικά από τα κάτω πρωτοβουλίας, όπως και η σημαντική πρόοδος στον στοχο 30% με την δέσμευση της πολιτείας για θεσμοθέτηση των 2 νέων Θαλάσσιων Πάρκων σε Ιόνιο και Αιγαίο, που αποτελούν αναμφίβολα θετικά βήματα για τη διατήρηση του φυσικού κεφαλαίου της Ελλάδας.

Την ίδια στιγμή ωστόσο, βλέπουμε καθημερινά το νησιωτικό, παράκτιο και θαλάσσιο περιβάλλον της χώρας μας, που είναι -ας μην ξεχνάμε- ενιαίο οικοσύστημα να υποβαθμίζεται από πλήθος ασύμβατων δραστηριοτήτων και άστοχων παρεμβάσεων, και την πολιτεία να μην παίρνει θέση ή σε κάποιες περιπτώσεις να παίρνει τη λάθος θέση.

Πάντως, ομολογουμένως, υπάρχει έντονη κινητικότητα από την πλευρά της πολιτείας το τελευταίο διάστημα και συνεπώς είναι μια περίοδος κρίσιμη, όπου απαιτείται ευρύτερη κοινωνική και πολιτική δέσμευση, η οποία θα στηρίζεται σε ενημερωμένους και ενεργούς πολίτες αλλά και συντονισμός των φορέων σε εθνικό και τοπικό επίπεδο.

Ποιές είναι οι μεγαλύτερες προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι ελληνικές θάλασσες;

Βαγγέλης Παράβας: Κάτι που πρέπει να τονιστεί είναι πως οι απειλές που αντιμετωπίζουν οι θάλασσες μας είναι όλες ανθρωπογενείς. Υπάρχουν σοβαρά προβλήματα στο παράκτιο και νησιωτικό περιβάλλον όπου τα θαλάσσια οικοσυστήματα βάλλονται πανταχόθεν.

Τα λιβάδια Ποσειδωνίας αντιμετωπίζουν σημαντικά προβλήματα, καθώς υπάρχουν αρκετοί παράγοντες που τα επηρεάζουν, τα υποβαθμίζουν και τα καταστρέφουν. Η αγκυροβολία πάνω στα λιβάδια, οι ιχθυοκαλλιέργειες, η ρύπανση είναι μόνο μερικοί από αυτούς. Το θετικό που μπορούμε να αναγνωρίσουμε είναι πως τα τελευταία χρόνια υπάρχουν πρωτοβουλίες από πολλούς φορείς και οργανισμούς τόσο για την προστασία και αποκατάσταση των λιβαδιών Ποσειδωνίας, αλλα και για την ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των πολιτών και των τοπικών κοινωνιών για τη σημασία τους και την ανάγκη λήψης μέτρων προστασίας τους.

Ένα μεγάλο θέμα που χρειάζεται άμεσα παρεμβάσεις στις θάλασσες μας είναι η μη βιώσιμη αλιεία και η υπεραλίευση, καθώς και η αλιευτική δραστηριότητα με δυναμικά εργαλεία σε ευαίσθητα βενθικά οικοσυστήματα που πρέπει να προστατευθούν άμεσα.

Όταν η αλιευτική δραστηριότητα δεν είναι βιώσιμη και επιλεκτική, δηλαδή όταν αφαιρούνται και ψαρεύονται οργανισμοί και είδη που είναι σε χαμηλες αφθονίες, κορυφαίοι θηρευτές, υπομεγέθη αλιεύματα, προστατευόμενα από τη νομοθεσία, ή απειλούμενα οι πληθυσμοί τους οδηγούνται σε εξάντληση με κίνδυνο να καταρρεύσουν. Για παράδειγμα η βιομηχανική αλιεία αλιεία με δυναμικά εργαλεία (όπως είναι η τράτα βυθού/μηχανότρατα), είναι μία μη επιλεκτική αλιευτική δραστηριότητα με πολλά απορριπτόμενα και παρεμπίπτοντα αλιεύματα, τα οποία δεν πωλούνται και συνήθως πετιούνται νεκρά στη θάλασσα. Όταν δε τέτοιοι τύποι αλιείας γίνονται σε βυθούς με ευαίσθητα βενθικά οικοσυστήματα όπως οι τραγάνες, ροδολιθικοί βυθοί και κορραλιογενή ενδιαιτήματα, ή ακόμα και σε λιβάδια ποσειδωνίας, οι επιπτώσεις ενδέχεται να είναι τεράστιες. Καθώς η χαρτογράφηση των παραπάνω βενθικών οικοσυστημάτων είναι ανεπαρκής, και δεν γνωρίζουμε που βρίσκονται πολλά από αυτά τα ευαίσθητα ενδιαιτήματα και τύποι οικοτόπων, οι επιπτώσεις από μη επιλεκτικές αλιευτικές δραστηριότητες μπορεί να είναι μη αναστρέψιμες. Κινδυνεύουμε δηλαδή να χάσουμε σημαντικά οικοσυστήματα τα οποία δεν έχουμε καν γνωρίσει ακόμα.

Είναι πολύ σημαντικό αυτή τη στιγμή δραστηριότητες με σημαντικές επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον να πραγματοποιούνται και να ρυθμίζονται με βάση την αρχή της προφύλαξης. Πρέπει επίσης να τονιστεί ότι ο σκοπός δεν είναι να περιοριστεί μία παραγωγική δραστηριότητα, η οποία όντως συμβάλλει και στην επισιτιστική ασφάλεια, αλλά να διατηρήσουμε σημαντικά παραγωγικά θαλάσσια οικοσυστήματα και ενδιαιτήματα, έτσι ώστε να προστατεύσουμε τους ιχθυοπληθυσμούς και τα αποθεματα που εξαρτώνται άμεσα από αυτά. Η προστασία των θαλασσών είναι προς όφελος των αλιέων, θα βελτιώσει τα εισοδήματά τους και θα διατηρήσει ένα επάγγελμα που χάνεται. Σε αυτό τον αγώνα με τους αλιείς είμαστε σύμμαχοι, κάτι που αναδεικνύει το ΑΜΟΡΓΟΡΑΜΑ, όπως και άλλες πρωτοβουλίες αλιέων, επιστημόνων, κοινωνίας των πολιτών και τοπικών κοινοτήτων, όπως η προσπάθειες για τη δημιουργία θαλάσσιας προστατευόμενης περιοχής στη Σαντορίνη.

Ο περιορισμός επιβαρυντικών ανθρώπινων δραστηριοτήτων εντός των ορίων προστατευόμενων περιοχών ενδέχεται τοπικά να μειώσει βραχυπρόθεσμα και προσωρινά το εισόδημα κάποιων επαγγελματικών ομάδων, αλλά στο πολύ άμεσο μέλλον η ανάκαμψη των οικοσυστημάτων, αλλά και των αποθεμάτων θα οδηγήσουν σε σημαντική και μετρήσιμη βελτίωση την κατάστασή τους με πραγματικό αντίκρυσμα και όφελος στο εισόδημα των ομάδων αυτών, κάτι που έχει αποδείξει η διεθνής εμπειρία και στη Μεσόγειο.

Έχουν γίνει αρκετά για να καταφέρουμε να πετύχουμε τους στόχους του 30Χ30 στην Ελλάδα; Ή εντοπίζονται κενά;

Βαγγέλης Παράβας: Ο στόχος 30Χ30 είναι όντως ένας φιλόδοξος στόχος και οφείλουμε να αναγνωρίσουμε ότι η Ελλάδα έχει κάνει σημαντικά βήματα προς αυτή την κατεύθυνση.

Θα πρέπει όμως να εστιάσουμε και στον στόχο 10% για αυστηρή προστασία που περιλαμβάνεται στο 30×30. Αυτός αποτελεί και προτεραιότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και θα πρέπει να τον πετύχουμε μέχρι το 2030. Οι περιοχές που θα συμβάλλουν στο στόχο 10% θα πρέπει να βρίσκονται σε καθεστώς αυστηρής προστασίας, δηλαδή περιοχές στις οποίες απαγορεύονται πλήρως όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες με σημαντικές επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον (εξορυξεις, αλιεία, κατασκευές, ΑΠΕ, ενέργεια κλπ). Όπως αντιλαμβάνεστε ο στόχος του 10% των ελληνικών θαλασσών δεν είναι ένα μικρό ποσοστό και στην Ελλάδα πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι δεν είναι εύκολο να πραγματοποιηθεί, καθώς σε μεγάλο βαθμό η ανθρώπινη παρουσία και δραστηριότητες είναι σχεδόν παντού.

Είναι πολύ σημαντικό όμως να αναγνωριστεί πως οι περιοχές απόλυτης προστασίας συμβάλλουν στην ουσιαστική διαφύλαξη, διατήρηση και προστασία της βιοποικιλότητας, στην οικολογική ισορροπία και στην ανάκαμψη πληθυσμών και ενδιαιτημάτων. Λειτουργούν ως πυρήνες προστασίας της φύσης ειδικά όταν περιλαμβάνουν σημαντικά ενδιαιτήματα τα οποία είναι παράλληλα περιοχές αναπαραγωγής ή τροφοληψίας ιχθυοπληθυσμών και άλλων θαλάσσιων ειδών. Αξίζει επίσης να τονιστεί ότι η αξία τους ως τέτοιοι πυρήνες δεν απαιτεί να είναι μεγάλες σε έκταση, αλλά πολλές και με διασύνδεση μεταξύ τους με οικολογικούς διαδρόμους.

Το ευρωπαϊκό οικολογικό δίκτυο Natura 2000 έχει θεσμοθετηθεί και στη χώρα μας απο το 1992. Σήμερα οι περιοχές του δικτύου στην Ελλάδα καλύπτουν περισσότερο από το 27% της χέρσου και περίπου 18% των θαλασσών. Δυστυχώς σε τεράστιο βαθμό τα προεδρικά διατάγματα και τα σχέδια διαχείρισης των περιοχών Natura ακόμα είναι σε εκκρεμότητα, έτσι επί της ουσίας δεν έχουμε συγκεκριμένα μέτρα προστασίας σε ισχύ, κάτι για το οποίο η χώρα μας καταδικάστηκε πρόσφατα από το ευρωπαϊκό δικαστήριο.

Το κενό αυτό στην θεσμοθέτηση ουσιαστικών μέτρων προστασίας είναι ένα ζητούμενο το οποίο στοχεύει το έργο των Ειδικών Περιβαλλοντικών Μελετών. Το έργο αυτό είναι κομβικό, έχει ξεκινήσει εδώ και αρκετά χρόνια και δυστυχώς δεν έχει ολοκληρωθεί ακόμα. Αυτή η καθυστέρηση αποτελεί και μία σημαντική ολιγωρία της χώρας μας και στην επίτευξη του στόχου 30×30. Χωρίς νομοθετικό πλαίσιο, προεδρικά διατάγματα και σχέδια διαχείρισης των προστατευόμενων περιοχών είναι σαν να μην έχουμε τίποτα στα χέρια μας.
Χαρακτηριστικό είναι πως από το 18% των θαλασσών όπου έχουν οριοθετηθεί προστατευόμενες περιοχές, μόνο στο 3,4% και σε 11 περιοχές υπάρχουν νομοθετήματα προστασίας και μόνο σε 4 από αυτές υπάρχουν προεδρικά διατάγματα όπως απαιτεί ο νόμος (Ζάκυνθος, Εθνικό Πάρκο Σχινιά Μαραθώνα, Κυπαρισσιακός κόλπος, και υγρότοπος /ακτή Ψαλιδιού στην Κώ).

Στα θετικά τώρα , η δέσμευση της πολιτείας για τα νέα πάρκα σε Ιόνιο και Αιγαίο είναι μία θετική εξέλιξη, η οποία θα συμβάλλει και αυτή στην επίτευξη του στόχου 30×30. Παράλληλα θα πρέπει να αναγνωριστεί ο σημαντικός ρόλος που έχει αναλάβει ο ΟΦΥΠΕΚΑ, η κεντρική αρχή για τη διαχείριση των Προστατευόμενων Περιοχών της χώρας. Η σύσταση και λειτουργία του ΟΦΥΠΕΚΑ αποτελούσε ένα πάγιο αίτημα της επιστημονικής κοινότητας και των περιβαλλοντικών οργανώσεων. Φαίνεται σήμερα πως η πολιτεία έχει δεσμεύσει πόρους, ανθρώπινο δυναμικό, τεχνογνωσία με συγκροτημένο και συντεταγμένο τρόπο, κάτι το οποίο στο παρελθόν έλειπε.

Υπάρχουν όμως δράσεις που θα πρέπει να λάβει άμεσα η Ελλάδα για να πετύχουμε το 30Χ30;

Βαγγέλης Παράβας: Είναι σημαντικό η Πολιτεία να ολοκληρώσει άμεσα την έγκριση των ειδικών περιβαλλοντικών μελετών και να νομοθετήσει τα προεδρικα διατάγματα και τα σχέδια διαχείρισης για όλο το δίκτυο Natura. Στο πλαίσιο αυτό θα πρέπει να αυξηθούν σημαντικά οι ζώνες αυστηρής προστασίας και να ρυθμιστούν ή και απαγορευτούν ασύμβατες και καταστρεπτικές ανθρώπινες δραστηριότητες εντός των θαλάσσιων προστατευόμενων περιοχών. Επιπλέον, τα προεδρικά διατάγματα δεν θα πρέπει να μείνουν στα χαρτιά οδηγώντας σε “paper parks”, αλλά να εφαρμοστούν ουσιαστικά τα μέτρα προστασίας και να υλοποιηθούν εκτεταμένα και αποτελεσματικά προγράμματα φύλαξης και επιτήρησης της φύσης.

Τι ρόλο μπορεί να έχουν οι πολίτες σε αυτή την προσπάθεια;

Βαγγέλης Παράβας:  Ένα βασικό συστατικό της αποτελεσματικής διαχείρισης της φύσης είναι η συμμετοχή των τοπικών κοινωνιών στο σχεδιασμό, στην υλοποίηση και στην διακυβέρνηση των θαλάσσιων προστατευόμενων περιοχών. Οι τοπικές κοινότητες είναι οι τελικοί διαχειριστές, αλλά και οι υπερασπιστές αυτών των περιοχών. Είναι οι άνθρωποι οι οποίοι βιοπορίζονται από τις προστατευόμενες περιοχές.

Αυτοί επωφελούνται άμεσα από την διαχείριση και τη διατήρηση της φύσης, αλλά παράλληλα υφίστανται και τα αρνητικά της άναρχης και μη βιώσιμης ανάπτυξης και των επιπτώσεων της. Το φυσικό τους περιβάλλον υποβαθμίζεται, οι πόροι τους εξαντλούνται, τα ιχθυαποθέματα εξαφανιζονται. Στον ίδιο όμως βαθμό η συμμετοχή των ανθρώπων στις πόλεις είναι σημαντική και μπορούν να συμβάλλουν στην προστασία όπως για παράδειγμα με την υπεύθυνη καταναλωτική συμπεριφορά στα ψάρια.

Σήμερα είναι πολλά είδη τα οποία δεν θα έπρεπε να αλιεύονται καθόλου. Ο ροφός είναι ένα από αυτά τα είδη. Οι ροφοί είναι ανώτεροι θηρευτές, είναι οι λύκοι και οι τίγρεις των θαλασσών και σήμερα εξαιτίας της αλιείας τους βρίσκονται σε απειλούμενη κατάσταση διατήρησης σύμφωνα με τους κόκκινους καταλόγους της διεθνούς ένωσης για τη φύση. Είναι πάρα πολλά τα είδη για τα οποία δεν υπάρχει κατάλληλο νομικο καθεστώς προστασίας και δεν απαγορεύεται η αλιεία τους, παρόλο που είναι σε κρίσιμη κατάσταση και υπεραλιευμένα. Γι αυτό το λόγο απαιτείται συνεχής και υπεύθυνη ενημέρωση των καταναλωτών, αλλά υπεύθυνη συμπεριφορά ώστε να τα αποφεύγουμε. Είναι λυπηρό και δεν θα έπρεπε να βρίσκουμε ή να καταναλώνουμε σε εστιατόρια είδη τα οποία έχουν παρανόμως αλιευθεί, είναι υπόμεγεθη, απειλούμενα, ή ακόμα και προστατευόμενα από τη νομοθεσία όπως οι πετροσωλήνες.

Τι σας έκανε εντύπωση από το «Ocean with David Attenborough»;

Άννυ Μητροπούλου: Η ταινία είναι αυτό που θα έλεγε κανείς αποκαλυπτική. Ταυτόχρονα σοκαριστική αλλά και αισιόδοξη. Διδακτική αλλά και εμπνευστική. Ένας από τους πιο επιδραστικούς αφηγητές στον κόσμο, μοιράζεται μαζί μας μια ισχυρή αλήθεια: το πιο σημαντικό μέρος στη Γη δεν βρίσκεται στη στεριά – αλλά στη θάλασσα. Και κάτι άλλο. Πως η θαλάσσια προστασία αποδίδει.

Προστατεύοντας επιλεγμένες περιοχές από ανθρωπογενείς δραστηριότητες, η θάλασσα μπορεί να αναζωογονηθεί και να ανακάμψει. Αν σκεφτούμε παγκόσμια αλλά δράσουμε τοπικά, αυτό το μήνυμα, βγάζει πολύ νόημα κυρίως γιατί μόνο μέσα από τη συνεργασία πολιτείας και κοινωνίας μπορούμε να το πετύχουμε. Δεν είναι εύκολο, δεν είναι όμως και αδύνατο, είναι πάντως σίγουρα απαραίτητο.

Μην την χάσετε αυτή την ταινία. Αν όχι στην ελληνική πρεμιέρα της στην Αθήνα που φαίνεται ήδη να είναι πλέον sold out, αναζητήστε την σε μία από τις επόμενες διαθέσιμες προβολές.