Στη VR εγκατάσταση της Λουκίας Αλαβάνου ακολουθήσαμε τη διαδρομή ενός σύγχρονου Οιδίποδα

O χώρος σκοτεινός, μια “βουτιά” στο υποσυνείδητο. Στο βάθος, παράξενα υβριδικά καθίσματα “δονούνται” μέσα σε ημισφαιρικούς θόλους, όπου άνθρωποι σχεδόν ξαπλωμένοι επάνω τους, φορώντας γυαλιά εικονικής πραγματικότητας, μεταφέρονται σε ένα παράλληλο χωροχρόνο.

Με τα χέρια τους προσπαθούν αυθόρμητα κάτι να πιάσουν, κάτι να αποφύγουν, το σώμα τους τινάζεται. Ο ήχος υποβλητικός, η ατμόσφαιρα μυστηριώδης. Σαν πρωταγωνιστές και εμείς σε μία φουτουριστική παράσταση εικονικής πραγματικότητας ετοιμαζόμαστε να βάλουμε τα VR γυαλιά και να “φύγουμε γι αλλού”. Αυτό το sci-fi σκηνικό μας υποδέχθηκε στο -1 της Στέγης Ωνάση, όπου εμβυθιστήκαμε στην VR εγκατάσταση “Στον δρόμο για τον Κολωνό” της Λουκίας Αλαβάνου – το έργο που δημιούργησε ουρές έξω από το ελληνικό περίπτερο στην 59η Μπιενάλε της Βενετίας.

Η Λουκία Αλαβάνου κινηματογράφησε τη δική της εκδοχή της τραγωδίας του Σοφοκλή “Οιδίπους επί Κολωνώ”, κάνοντας γυρίσματα στην παραγκούπολη της “Νέας Ζωής” στον Ασπρόπυργο, στα δυτικά της Αθήνας. Μια περιοχή κοντά στον αλλοτινό Ίππιο Κολωνό, που σήμερα κατοικείται από μια μεγάλη κοινότητα Ρομά. Εκεί η καλλιτέχνις “βυθίστηκε” για πολλούς μήνες στην κουλτούρα των κατοίκων και “αναδύθηκε” έχοντας δημιουργήσει μια δεκαπεντάλεπτη ταινία εικονικής πραγματικότητας (VR) 360 μοιρών, που “ξαναδιαβάζει” το τελευταίο από τα σωζόμενα θεατρικά έργα του Σοφοκλή.

Ο τραγικός μας ποιητής έγραψε για το τέλος του βασιλιά Οιδίποδα σε πολύ προχωρημένη ηλικία και όπως σε όλα τα έργα του έβαλε στο επίκεντρο τον άνθρωπο, που με τραγικό τρόπο έρχεται σε αναπόφευκτη σύγκρουση με την τάξη που εκπροσωπούν οι θεοί.

‘Εχοντας παρακολουθήσει τη συνέντευξη Τύπου το 2022 -όταν η ταινία ετοιμαζόταν να ταξιδέψει στη Βενετία- ήμασταν προετοιμασμένοι για τα ζητήματα που θίγονται “Στον δρόμο για τον Κολωνό”. Τα γηρατειά και ο θάνατος, ο απολογισμός μιας ζωής που έχει φτάσει στο τέλος, η ανθρώπινη αξιοπρέπεια και η οικουμενική ελευθερία. Θίγονται όμως και ζητήματα που σχετίζονται με τη μετανάστευση, τον εκτοπισμό, τις μειονότητες και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Τραγική σύμπτωση να βλέπουμε την ταινία εξαιρετικά φορτισμένοι από τα γεγονότα στο Ισραήλ και ενώ κλιμακώνονται οι πολεμικές συγκρούσεις στη Γάζα.

Θεμελιώδες στοιχείο της ταινίας είναι ότι όλοι οι ρόλοι ερμηνεύονται από Ρομά, που είναι κάτοικοι της Νέας Ζωής. Υπάρχει μάλιστα μια υπόθεση ότι η διαδρομή που ακολούθησε ο Οιδίπους, από τη Θήβα προς τον Κολωνό, περνούσε ακριβώς από αυτή την τοποθεσία, που έχει το ενδιαφέρον όνομα “Νέα Ζωή”.

Η VR εμπειρία μας στον Δρόμο για τον Κολωνό

Πάνω στην υβριδική καρέκλα της εγκατάστασης καθίσαμε για να παρακολουθήσουμε την ιστορία του Οιδίποδα που προς το τέλος της ζωής του εξορίζεται από τη Θήβα και έρχεται στον Κολωνό για να πεθάνει. Για πρώτη φορά στην τραγική ζωή του, πάει ενάντια στη βούληση των θεών. Παρά την αντίδρασή τους, επιλέγει τον Κολωνό ως τόπο ανάπαυσής του, έναν ιερό χώρο καθαγιασμένο από τους θεούς.

Βάζοντας τα γυαλιά μεταφερόμαστε κατευθείαν στην πρώτη στάση της κινηματογραφικής διαδρομής μας, μέσα σε ένα περίκλειστο χώρο, που καταλαβαίνουμε ότι είναι ένας ορνιθώνας. Πουλιά μεγάλου μεγέθους, αρπακτικά, μετακινούνται άναρχα ανάμεσά μας, σε αυτό τον βρώμικο χώρο, χαμένο στο πουθενά. Η αφήγηση ξεκινά, αλλά δύσκολα θα μπορέσουμε να συγκεντρωθούμε στην ιστορία, καθώς η ευκρίνεια της εικόνας είναι εντυπωσιακή.

Μπαίνοντας σχεδόν στην θέση του πτηνού πετάμε ψηλά, ακολουθώντας τα χνάρια του Οιδίποδα και ακούγοντας την ιστορία του. Από κάτω μας η πεδιάδα, στο βάθος βουνά γνώριμα σε όποιον έχει επισκεφθεί την περιοχή. Πετάμε κοντά στις γραμμές του τρένου σε ένα industrial τοπίο. Φτάνοντας στη Νέα Ζωή στον Ασπρόπυργο περπατάμε κυριολεκτικά μέσα στον καταυλισμό για να έρθουμε αντιμέτωποι με τον γέρο τυφλό Οιδίποδα που καταφθάνει μαζί με την Αντιγόνη.

Από την πρώτη στιγμή καταλαβαίνουμε ότι σε αυτή την πραγματικότητα είμαστε ταυτόχρονα θεατές, αλλά και ο ίδιος ο Οιδίποδας. Οι “ηθοποιοί” Ρομά μας κοιτούν επίμονα μέσα στα μάτια κάτι που συχνά μας κάνει αυθόρμητα να σηκώσουμε τα χέρια για να τους αγγίξουμε (ή άβολα να οπισθοχωρήσουμε όταν εμφανίζονται με όπλα και κυριαρχικές διαθέσεις). Ο Θησέας, ο Κρέοντας και ο χορός -με μάσκες κλόουν– όλοι τοποθετούνται σε στάσεις γκροτέσκ και σχηματισμούς που φαίνονται εκ πρώτης όψεως παράλογοι.

Ακολουθώντας τον ρυθμό της ταινίας είναι φανερό ότι η ιστορία έχει πολλές διαστάσεις και μηνύματα – τα οποία ο θεατής καλείται να ανακαλύψει μέσα στα παραπήγματα, τις υπαίθριες φωτιές, τα φτωχικά σπίτια των Ρομά και στο πλαίσιο ενός ποπ βιντεοκλίπ με νομίσματα και χρυσά ρολόγια να πέφτουν από τον ουρανό! Εδώ ακόμα και οι…μύγες που πετούν παίζουν το δικό τους ρόλο, σε ένα υποβλητικό ηχοτοπίο που έχει μαγνητοφωνηθεί στην κοινότητα των Ρομά και το έχει επιμεληθεί ο Μανώλης Μανουσάκης.

Λουκία Αλαβάνου: “Η διαδικασία του κάστινγκ είχε κάτι οργανικό – Οι ρόλοι βρήκαν τους ανθρώπους”

Μιλώντας για το πώς δημιουργήθηκε το έργο η Λουκία Αλαβάνου μας λέει ότι ήταν ένα “πείραμα”, και εξηγεί: “Αυτή την τραγωδία, τον Οιδίποδα επί Κολωνώ, την αγάπησα πολύ σε εκείνη τη φάση της ζωής μου, όταν εντελώς συμπτωματικά βρέθηκα σε αυτή την αχαρτογράφητη περιοχή της Δυτικής Αττικής. Σε ένα γκέτο που θεωρείται ένα από τα πιο επικίνδυνα μέρη στην Ελλάδα. Την πρώτη φορά χάθηκα και μετά κατέληξα να περάσω εκεί δύο χρόνια. Πεισματικά ήθελα να κάνω αυτή την ταινία και να είναι VR. Το VR, κατά τη γνώμη μου, ενσωματώνει – είναι inclusive. H κάμερα έχει 6 φακούς και δημιουργεί μια αμφιθεατρική συνθήκη. Τοποθετείς την κάμερα στη μέση και τα πάντα αποκαλύπτονται.
Δεν χρειάζεται κάνεις κάδρο, δεν είσαι ο σκηνοθέτης πίσω από την κάμερα που δείχνει τι πρέπει να τραβηχτεί.

Με αυτούς τους ανθρώπους για πολύ καιρό αυτοσχεδιάσαμε και ουσιαστικά πήραν τους ρόλους τους με πολύ οργανικό τρόπο. Μαζί φτιάξαμε τη νέα ιστορία. Στη “Νέα Ζωή” υπάρχουν πολλά στοιχεία τραγικά. Βλέπεις αιμομιξία, νομαδισμό, βεντέτες, και ιεραρχία. Υπάρχει πάντα ο αρχηγός. Για να καταφέρω να μπω εκεί μέσα έπρεπε να γνωρίσω τους αρχηγούς, να μάθω τους κώδικες επικοινωνίας. Ένιωσα ότι υπήρχε κάτι πολύ βαθύ, πολύ κοντά σε μια τραγωδία, όπως αυτή του Σοφοκλή. Με απίστευτα οργανικό τρόπο, λοιπόν, βρέθηκαν οι ρόλοι. Ο “Οιδίποδας” (Παναγιώτης Τσιρικλός) είναι ένας άνθρωπος που όντως είχε έρθει από τη Θήβα. Ο οικισμός των Ρομά εδραιώθηκε σε αυτή την τοποθεσία, στον Ασπρόπυργο, τη δεκαετία του ‘80 και ο πρώτος άνθρωπος που πήγε εκεί ήταν ο ‘βασιλιάς των τσιγγάνων της Θήβας’, που όπως λέει και ο ίδιος στην ταινία, “ήταν βασιλιάς στη Θήβα κάποτε”. Η κόρη, η “Αντιγόνη” (Μαίρη Λουλουδάκη) είναι Ελληνίδα δεν είναι τσιγγάνα. Τα έσπασε με τους γονείς της και μπήκε σε αυτό το γκέτο γιατί ερωτεύτηκε ένα αγόρι στην ηλικία της. Ήταν 17 χρόνων όταν κάναμε την ταινία.

Είναι μια γνήσια Αντιγόνη υπό μία έννοια και μου άρεσε αυτή η αντιστροφή – ότι με τον Οιδίποδα δεν είχε συγγένεια, ενώ στην τραγωδία είναι και αδερφή του και κόρη του. Ήταν η πιο εξωστρεφής κοπέλα στον καταυλισμό, σε μία πατριαρχική κοινότητα που κάτι τέτοιο δεν είναι εύκολο, τουλάχιστον για τις νεαρές γυναίκες. Με παρακαλούσε να παίξει και πραγματικά της ταίριαξε ο ρόλος της Αντιγόνης. Ο αγγελιοφόρος, από την άλλη, ήταν ένας κωφάλαλος Ρομά, ο οποίος μου έλεγε την ιστορία για τον πατέρα του που είχε πεθάνει. Είχε στο σώμα του ένα μεγάλο τατουάζ με το όνομα του πατέρα του και μου διηγήθηκε πώς δυσκολεύτηκε να τον κηδέψει στην Ελλάδα γιατί είναι Ρομά και δεν είχε χαρτιά. Τι πιο κοντά στον Οιδίποδα επί Κολωνώ! Πήρε με φυσικότητα τον ρόλο του αγγελιοφόρου και το γεγονός ότι εξωλεκτικά μας δίνει το μήνυμά του ήταν πολύ σημαντικό για μένα. Ο “Θησέας” (Ορφέας Βασιλάρης) είναι ένας άνθρωπος με έναν βαθύ τραυματισμό στο σώμα και στη ζωή του, αλλά θερμός και φιλόξενος – και αυτός με αρχηγική θέση.

Αυτά είναι λίγα από τα παραδείγματα για τον τρόπο με τον οποίο έγινε αυτό το κάστινγκ, που δεν ήταν ένα συμβατικό κάστινγκ. Ουσιαστικά, δηλαδή, ξαναχτίσαμε μαζί κάποιους κανόνες αφήγησης, άλλους από αυτούς που ξέρουμε. Δεν άλλαξα τη ζωή αυτών των ανθρώπων, αλλά “περνώντας” από εκεί δεν πήρα έτσι απλά μια ιστορία να την κάνω δημοσιογραφικό ρεπορτάζ. Όλοι συνδιαμόρφωσαν την ιστορία αυτή… ενός νομά, του Οιδίποδα, που τυφλός προσπαθεί να βρει ένα μέρος να ενσωματωθεί, να ταφεί.”

Η Λουκία Αλαβάνου σε συνέντευξη Τύπου για την παρουσίαση του έργου στην Μπιενάλε είχε μιλήσει για τους παραλληλισμούς της ιστορίας και το έργο του Σοφοκλή: “Βρήκα τρομερούς παραλληλισμούς. Είναι ένα εξαιρετικά σύγχρονο έργο το οποίο δεν γνώριζα καλά, και δεν είναι δημοφιλές. Το ανέβαζαν περισσότερο τα μπουλούκια, είναι ένα είδος low art. Ένιωσα ότι με προσέλκυε αυτό το μέρος για να κάνω την ταινία. Συνειδητοποιώ ότι ο Οιδίποδας είχε περάσει κατά πάσα πιθανότητα από τη Νέα Ζωή ή κάπου κοντά εκεί, ως εξόριστος. Ήταν ένας πολιτικός πρόσφυγας στην ουσία. […]

Μου πήρε 1,5 χρόνο να νιώσω ενσωματωμένη στην κοινότητα. Το γκέτο της Νέας Ζωής είναι ένα από τα πιο δύσκολα γκέτο της Ελλάδας, ίσως το πιο κλειστό. Ο Οιδίποδας στο έργο είναι η έννοια του ξένου που εισβάλλει σε μία κοινότητα στην οποία δεν ανήκει. Αυτή η έννοια καθρεφτιζόταν στο δικό μου βίωμα όταν προσπάθησα να ενσωματωθώ. Ένα είδος ανεστραμμένου ρατσισμού, δηλαδή το βίωμά τους το νιώθεις εσύ όταν μπαίνεις στο δικό τους πεδίο. Δουλέψαμε με οργανικό τρόπο. Κάναμε ένα πλούσιο sound design (με ηχητικά στοιχεία από τη “Νέα Ζωή” του Μανώλη Μανουσάκη) με τεχνολογία που ελάχιστα έχει χρησιμοποιηθεί παγκοσμίως σε παραγωγές VR. Κι εμείς λειτουργήσαμε όπως τα μπουλούκια, που έμπαιναν σε ένα χωριό και δούλευαν με ό,τι έβρισκαν γύρω τους”.

Ο επιμελητής της εγκατάστασης Heinz Peter Schwerfel μας είχε πει τότε: “Το έργο της Λουκίας επιχειρεί να κρατήσει έναν καθρέφτη απέναντι στη δική μας κοινωνία και να μας φέρει προ των ευθυνών μας για το πώς αντιλαμβανόμαστε τους πληθυσμούς αυτούς“.

Υβριδικά καθίσματα και ανεβαίνουμε στα σύννεφα

Σημαντικό στοιχείο της εγκατάστασης είναι και τα υβριδικά καθίσματα, εμπνευσμένα από τον αρχιτέκτονα της ουτοπίας του μοντερνισμού Τάκη Ζενέτο. Κάτι μεταξύ καρέκλας γραφείου και ανατομικής πολυθρόνας τηλεόρασης, τα καθίσματα, που έχουν σχεδιαστεί από τον Δημήτρη Κορρέ, διευκολύνουν την ελευθερία κινήσεων των θεατών, ώστε να μπορούν να δουν το 360 μοιρών φάσμα της ταινίας VR.

Η Λουκία Αλαβάνου μας είπε σχετικά με αυτό: “Το κομμάτι του Ζενέτου ήρθε εκ των υστέρων. Σε αυτή την εγκατάσταση είσαι θεατής και ταυτόχρονα είσαι στη σκηνή. Δηλαδή δημιουργείται μια σκηνή στην οποία κάθεσαι και βλέπεις το έργο και όταν το βλέπεις είσαι η σκηνή για τους άλλους. Βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό σε ιδέες του Ζενέτου. Βρήκα πολλά κοινά μεταξύ της κοινότητας αυτής και του τρόπου που ο Ζενέτος οραματιζόταν μια πόλη στα σύννεφα, άυλη. Ο Ζενέτος έχει πολύ ιδιαίτερη σχέση με το “άυλο”, όπως και οι Ρομά δεν έχουν ιδιοκτησία γιατί δεν τους ενδιαφέρει. Φτιάχνουν ένα σπίτι από οποιαδήποτε υλικά. Υπάρχει συνάφεια με τις ιδέες του Ζενέτου για την πόλη στα σύννεφα, όπως τη λέει, που για μένα είναι το metaverse. Δυστυχώς πέθανε πρόωρα, αλλά θα πολύ ήθελα να ξέρω τι θα σκεφτόταν σήμερα για το metaverse.. 

Οραματίστηκε κάψουλες “αποικίες” στα σύννεφα, – σήμερα το λέμε “cloud” – όπου ζουν μοναχικοί άνθρωποι και επικοινωνούν σε αυτό το κάθισμα που έφτιαξε – το “Posture chair for digital projections and immaterial environment” δηλ. την “Ανατομική καρέκλα για ψηφιακές προβολές και άυλα περιβάλλοντα”. Στο κάθισμα αυτό έκανες τα πάντα και ταυτόχρονα τίποτα, μια ιδέα ουτοπική και πολύ σύγχρονη. Πόσες ιστορίες ακούμε για παιδιά στην Ιαπωνία που παίζουν παιχνίδια και ατροφεί το σώμα τους. Ο Ζενέτος φανταζόταν αυτό το πλάσμα που κάθεται σε αυτή την καρέκλα να μην έχει φύλο και να μοιάζει με έμβρυο”.