“Οι νεότεροι θεατές είναι πολύ πιο ανοιχτοί στις δυνατότητες της κινούμενης εικόνας – έχουν λιγότερες προκαταλήψεις”

«Είναι θέμα εξάσκησης και πολιτιστικής πρακτικής το να είναι κανείς συνηθισμένος σε ταινίες βωβού κινηματογράφου. Δεν είναι θέμα ηλικίας», μου ξεκαθαρίζει ο Εχσάν Κόσμπαχτ καθώς συζητάμε για τα διαφορετικά (ηλικιακά) κοινά που συναντά σε προβολές ρεπορτορίου.

Δεν είναι τυχαίο πως το ενδιαφέρον για το σινεμά ρεπερτορίου είναι πολύ υψηλό τα τελευταία χρόνια, είτε μιλάμε για επανεκδόσεις που γεμίζουν τα σινεμά, είτε για αίθουσες που λειτουργούν κυρίως μικρές ταινιοθήκες. Ίσως να έχει να κάνει και με αυτή την προσέγγιση του σημερινού κοινού που εντοπίζει ο σκηνοθέτης και κινηματογραφικός επιμελητής Κόσμπαχτ, ένα κοινό με ανοιχτό μυαλό, λιγότερες προκαταλήψεις, και με δίψα (και τα μέσα) να επεκτείνει ορίζοντες πέρα από τον κλασικό κινηματογραφικό κανόνα που τους δόθηκε, σαν από ψηλά.

Ο Εχσάν Κόσμπαχτ είναι ο επιμελητής του σημαντικού ρεπερτοριακού φεστιβάλ Il Cinema Ritrovato της Μπολόνια, ενώ είναι υπεύθυνος και για πολλές ακόμα εξαιρετικές ρετροσπεκτίβες που έχουμε δει τα τελευταία χρόνια – ανάμεσά τους, ένα εκπληκτικό αφιέρωμα στην 100ετία της Columbia Pictures που παρουσιάστηκε πριν 2 χρόνια στο φεστιβάλ του Λοκάρνο.

Συνεργαζόμενος με το φεστιβάλ πρωτοποριακού κινηματογράφου της Αθήνας, που διεξάγεται 3-17 Δεκεμβρίου στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος, ο Κόσμπαχτ επιμελήθηκε μια επιλογή αποκατεστημένων τίτλων που διατρέχουν τις δεκαετίες, τα είδη και τις ηπείρους δίνοντας στο αθηναϊκό κοινό μια σπάνια ευκαιρία να παρακολουθήσει σπάνια αριστουργήματα, κάποια εκ των οποίων μέχρι πολύ πρόσφατα ήταν πρακτικά αδύνατον να δει κανείς.

Γράφει ο Κοσμπάχτ στο πρόγραμμα της διοργάνωσης:

«Οι ταινίες της ενότητας, που εκτείνονται σε έξι δεκαετίες κινηματογραφικής ιστορίας, ξεκινούν και τελειώνουν στη Μέση Ανατολή, φωτίζοντας την ανθεκτικότητα των ανθρώπων της. Το εμβληματικό ντοκιμαντέρ “Χορτάρι” (1925) ακολουθεί τρεις Αμερικανούς στις νομαδικές φυλές του Ιράν, ενώ το “Η κόψη του ξυραφιού” (1985) της Ζοσελίν Σαάμπ ανατέμνει με τρυφερότητα τη βαθιά πληγωμένη Βηρυτό.

Η “Γυναίκα του Κρεγκ” (1936) της Ντόροθι Άρζνερ είναι ένα αριστούργημα που μετατρέπει την ιστορία μιας τοξικής οικοδέσποινας σε μελόδραμα γύρω από την εξουσία, την οικιακότητα και την περιουσία. Ζευγάρια κάθε είδους αναμετρώνται με τις σχέσεις τους, μέσα σε διαφορετικό κοινωνικό πλαίσιο. Μια Νουβέλ Βαγκ προσέγγιση συναντάται στο σλοβενικό “Χάρτινα φτερά” (1967), ενώ το ιρανικό “Ταχυδρόμος” (1972), ταινία λογοκριμένη για πολλές δεκαετίες, είναι μια πιο σκοτεινή και αλληγορική εκδοχή.

Το “Περφόρμανς” (1968-1970), με τον Μικ Τζάγκερ σε ρόλο που ελάχιστοι ροκ σταρ θα τολμούσαν, ξεδιπλώνει μια ψυχεδελική αφήγηση. Ο Ντόναλντ Κάμελ και ο Νίκολας Ρεγκ αποκαλύπτουν τους αχαρτογράφητους δρόμους του Λονδίνου της δεκαετίας του ’60 και των ψυχών που το κατοικούν, εξερευνώντας την καταστροφή που υποβόσκει στο εσωτερικό.

Αυτές οι ταινίες μιλούν για τις ορατές και αόρατες πληγές της ανθρωπότητας και τη μεγαλοπρέπεια σπάνιων σκηνοθετικών βλεμμάτων που αντικρίζουν την ανθρώπινη ψυχή. Παράλληλα, αναδεικνύουν ορισμένες από τις πιο υποδειγματικές πρόσφατες αποκαταστάσεις, καρπό της ακούραστης δουλειάς αρχειοθετών, συντηρητών και ιστορικών του κινηματογράφου.»

Το 14ο φεστιβάλ πρωτοποριακού κινηματογράφου έχει ήδη ξεκινήσει (με την προβολή μάλιστα της ελληνικής ταινίας-ορόσημο “Πικρό Ψωμί”, σε ψηφιακή αποκατάσταση της Ταινιοθήκης της Ελλάδας) και θα ολοκληρωθεί στις 17 Δεκεμβρίου. Ως τότε το κοινό θα μπορεί να παρακολουθήσει ένα πλούσιο πρόγραμμα αβάν γκαρντ ταινιών αλλά και το έργο εγνωσμένων δημιουργών όπως ο Ράντου Ζούντε ή η Λουκρέσια Μαρτέλ. Κι ανάμεσα σε όλα αυτά, το πρόγραμμα “Αποκατεστημένες και Υπέροχες” μας επιτρέπει να απολαύσουμε σπάνιες σελίδες του κινηματογραφικού παρελθόντος, στο σήμερα.

Με αφορμή τις προβολές αποκατεστημένων αριστουργημάτων του παγκόσμιου σινεμά, σε ένα πρόγραμμα που ο ίδιος επιμελήθηκε, το NEWS24/7 συνομίλησε με τον Εχσάν Κοσμπάχτ για τα μυστικά της δουλειάς του επιμελητή, για την διαδικασία της αποκατάστασης ενός παλαιού έργου, και για το τι σημαίνει να φέρνεις το παρελθόν του σινεμά στο κοινό του σήμερα.

Ξεκινώντας, θα μπορούσες να μου εξηγήσεις λίγο την επιλογή των ταινιών που έκανες για το φεστιβάλ πρωτοποριακού κινηματογράφου;

Πρόκειται για ταινίες που είναι κυρίως νέες αποκαταστάσεις, μία από αυτές θα είναι η παγκόσμια πρεμιέρα της. Αυτές οι ταινίες είναι έργα με τα οποία επανασυνδέθηκα πρόσφατα και ήταν σημαντικό για μένα να έχω ποικιλία από διαφορετικές περιόδους στην κινηματογραφική ιστορία – από ταινίες που καλύπτουν πάνω από έξι δεκαετίες. Για παράδειγμα, ταινίες από κλασικά ντοκιμαντέρ όπως το “Χορτάρι: Ο Αγώνας Ενός Έθνους για τη Ζωή” μέχρι ταινίες που αναφέρονται στην πραγματικότητα που βιώνουμε σήμερα, ειδικά στη Μέση Ανατολή.

Παράδειγμα αυτού είναι το “Η Κόψη του Ξυραφιού”, το οποίο είδα για πρώτη φορά φέτος. Δεν πιστεύω ότι κάποιος μπορούσε να δει την ταινία στην τρέχουσα εκδοχή της από το 1985, επειδή είχε υποστεί επεξεργασία σε διάφορες εκδοχές και είχε προβληθεί με διαφορετικούς τίτλους. Αυτή είναι η πρώτη φορά που βλέπουμε την ταινία όπως ήταν πραγματικά και μπορώ να πω ότι είναι μια σπουδαία ταινία μυθοπλασίας από τη Ζοσελίν Σάαμπ, μια σκηνοθέτρια που τη γνωρίζουμε κυρίως από την δουλειά της στο ντοκιμαντέρ.

Ποια ήταν τα κριτήρια για τις επιλογές σου και πώς συνδύασες ταινίες από τόσο διαφορετικές περιόδους και γεωγραφικές περιοχές;

Μερικές από τις ταινίες που επέλεξα είναι από το 1967 στη Σλοβενία και το 1972 στο Ιράν και δείχνουν πώς εμφανίστηκαν διάφορες νέες κινηματογραφικές τάσεις και ανανεώσεις του μοντερνισμού σε εθνικούς κινηματογράφους. Αυτή είναι άλλη μία διάσταση του προγράμματος. Επίσης, πολλές από αυτές τις ταινίες έχουν μια “ταραγμένη” ιστορία, όπως η “Κόψη του Ξυραφιού”, το οποίο είχε μονταριστεί σε πολλές εκδοχές και το ιρανικό “Ο Ταχυδρόμος” του Ντάριους Μεχρούτζι, το οποίο ήταν εντελώς αδύνατο να διανεμηθεί για πολύ καιρό, κυρίως λόγω της Ιρανικής Επανάστασης και της απαγόρευσης της ταινίας.

Ομοίως, η ταινία “Περφόρμανς” των Νίκολας Ρεγκ και Ντόναλντ Κάμελ είχε την ίδια τύχη: παραμένει αχρησιμοποίητη για σχεδόν τρία χρόνια γιατί δεν ήξεραν πώς να τη διαχειριστούν.

Είναι πολύ ενδιαφέρον πώς αυτές οι ταινίες αποκαθίστανται και προβάλλονται εκ νέου σήμερα. Όταν προβάλλεις ταινίες σε κοινό που ενδεχομένως δεν έχει εκτεθεί ποτέ σε αυτές ή σε νεότερους θεατές που δεν είναι εξοικειωμένοι με την αισθητική του σιωπηλού κινηματογράφου, τι σε ενδιαφέρει περισσότερο; Για παράδειγμα, όταν μια ταινία όπως “Ο Άνεμος” του Βίκτορ Σιόστρεμ πρόκειται να προβληθεί σχεδόν έναν αιώνα μετά τη δημιουργία της.

Αυτό που λες είναι πολύ ενδιαφέρον, και πιστεύω ότι αυτό είναι το πιο συναρπαστικό κομμάτι της δουλειάς μου. Όταν μιλάμε για τη νέα γενιά, πρέπει να θυμόμαστε ότι κανείς γύρω μας δεν έχει δει σιωπηλές ταινίες τη στιγμή που κυκλοφόρησαν. Για όλους μας, αυτές οι ταινίες βγαίνουν έξω από το ιστορικό και πολιτιστικό τους πλαίσιο. Και είναι θέμα εξάσκησης και πολιτιστικής πρακτικής το να είναι κανείς συνηθισμένος σε ταινίες βωβού κινηματογράφου. Δεν είναι θέμα ηλικίας.

Όπως έχω παρατηρήσει, οι νεότεροι θεατές είναι πολύ ανοιχτοί στις δυνατότητες που προσφέρουν οι κινούμενες εικόνες, διότι είναι λιγότερο επιρρεπείς στις προκαταλήψεις. Στην αρχή, όταν ξεκινήσαμε με την κινηματογραφική φιλοσοφία, μας πίεζαν συνεχώς να παίζουμε συγκεκριμένες ταινίες, όπως το “Θωρηκτό Ποτέμκιν” και “Πολίτης Κέιν”, που φυσικά είναι εκπληκτικές ταινίες.

Αλλά είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι στη Μπολόνια, για παράδειγμα, παρουσίασα το έργο του Χιούγκο Φρεγκονέσε [σσ. Αργεντίνος σκηνοθέτης με σημαντικό έργο στα μέσα του 20ου αιώνα] και είδα νέους ανθρώπους που παρακολούθησαν όλες τις ταινίες του, ενώ δεν είχαν δει ας πούμε το “Magnificent Ambersons” του Όρσον Γουέλς. Αυτό είναι το συναρπαστικό, ότι οι νέοι θεατές δεν ακολουθούν το “α-β-γ-δ” του κινηματογραφικού κανόνα, και είναι πολύ πιο ανοιχτοί στο να αποδεχτούν διάφορες ταινίες και να τις αναγνωρίσουν ως σημαντικές.

Είναι μια συζήτηση που αναζωπυρώθηκε και πρόσφατα με αφορμή τη λίστα του Sight & Sound. Είναι σημαντικό για νέους θεατές όχι απαραίτητα να διαλύσουν τον κανόνα, αλλά να τον επεκτείνουν, να αναγνωρίσουν και άλλες σημαντικές ταινίες, οι οποίες δεν ανήκουν απαραίτητα στον παραδοσιακό κινηματογραφικό κανόνα.

…ή να μην υπάρχει καν ο κανόνας! Αυτό είναι συναρπαστικό, επειδή μπορείς να δείξεις οποιαδήποτε ταινία και να την καταστήσεις σπουδαία, χωρίς να χρειάζεται να ανταγωνίζεσαι άλλα γνωστά έργα. Στους νεότερους θεατές αρέσει αυτό ακριβώς, ότι δεν υπάρχει η ανάγκη για ανταγωνισμό ή για μια τυποποιημένη κατάταξη.

Όταν λοιπόν μιλάμε για ένα φεστιβάλ σαν την Μπολόνια, αυτό μπαίνει ως κεντρικός παράγοντας; Το να δείξεις κάτι καινούριο, φρέσκο, ακόμα και ψάχνοντας το παρελθόν. Να φέρεις δηλαδή ένα παλιό έργο υπό μια νέα οπτική γωνία. Πώς μοιάζει η διαδικασία επιλογής ταινιών ή κατευθύνσεων στο curation;

Η διαδικασία αυτή έχει δύο φάσεις. Η πρώτη είναι να βρεις τη σωστή οπτική γωνία. Για να την βρεις, πρέπει να παρακολουθήσεις πολλές ταινίες. Μόλις έχεις την ιδέα και την επιβεβαιώσεις, τότε συνεχίζεις να παρακολουθείς περισσότερες ταινίες, αλλά αυτή τη φορά για να βρεις ταινίες που ταιριάζουν με αυτήν την οπτική που έχεις καταλήξει.

Στην περίπτωση του προγράμματος της Columbia, για παράδειγμα, ήθελα να δείξω την χρυσή εποχή του στούντιο, την περίοδο που είχε τη μεγαλύτερη επιρροή και εξουσία, υπό την ηγεσία του Χάρι Κον. [σσ. Συνιδρυτής της Columbia Pictures.] Αλλά δεν ήθελα να το ονομάσω ρετροσπεκτίβα για τον Κον, γιατί δεν ήταν το πρότυπο ενός ανθρώπου που θα ήθελα να χρησιμοποιηθεί σε έναν τέτοιο τίτλο.

Παρόλαυτά, έδειξα την περίοδο αυτή, αν και δεν την χαρακτήρισα ως ρετροσπεκτίβα ή σπουδή πάνω στον Κον. Ενώ αυτό το σημείο της ιστορίας της Columbia δεν έχει αναλυθεί αρκετά, πιστεύω ότι ήταν ένα από τα πιο ενδιαφέροντα στούντιο, παρά το γεγονός ότι οι παραγωγές του ίσως δεν ήταν τόσο σημαντικές όσο αυτές άλλων στούντιο.

Ένα άλλο ζήτημα αφορά φυσικά την αυθεντικότητα στις αποκαταστάσεις ταινιών. Υπάρχουν πάντα συζητήσεις γύρω από τις αποχρώσεις, το χρωματικό grading. Πώς ισορροπείς το κυνήγι της τεχνικής αναβάθμισης με τον σεβασμό στην αυθεντικότητα ενός έργου;

Αυτό είναι πολύ δύσκολο να κριθεί. Πολύ λίγοι άνθρωποι στον κόσμο μπορούν να το κάνουν σωστά, γιατί για κάθε αποκατάσταση πρέπει να γνωρίζεις τα αρχικά στοιχεία και να συμμετέχεις στη διαδικασία, για να κρίνεις αν η αποκατάσταση είναι πιστή στην αυθεντική εικόνα ή αν έχει γίνει κάποια επεξεργασία για να γίνει πιο εντυπωσιακή.

Κάθε περίπτωση είναι διαφορετική, όπως στην αποκατάσταση του “Ταχυδρόμου” από το Ιράν, που έχω εργαστεί προσωπικά. Έχουμε περιορισμένα υλικά και κάποιες σκηνές είναι λίγο αποχρωματισμένες. Αυτή είναι η καλύτερη εκδοχή που μπορούμε να δούμε αυτή τη στιγμή. Αν στο μέλλον βρεθούν καλύτερα υλικά, η αποκατάσταση θα μπορούσε να βελτιωθεί, αλλά προς το παρόν, είναι η μόνη διαθέσιμη εκδοχή της ταινίας.

Γενικά κάθε περίπτωση είναι διαφορετική και κάθε ταινία έχει τις δικές της προκλήσεις – αυτό είναι το πιο ενδιαφέρον κομμάτι της δουλειάς μου.