TO ΠΑΣΧΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΑΝΤΕΧΕΙ

Ραντεβού με κτηνίατρο, ψεύτικο χαρτί για οδοντίατρο, “σπάσαν οι σωλήνες, τρέχουν τα νερά στο εξοχικό” και άλλα τέτοια ευρηματικά δικαιολογητικά, που αν οι μπάρες των διοδίων είχαν μιλιά θα ήταν περισσότερα, ακολούθησαν το λαϊκό πρόσταγμα, το πολιτιστικό δόγμα των ημερών: “Πάσχα στο χωριό”.

Είναι να τους κακολογείς ή να τους δικαιολογείς; Δεύτερη ζωή δεν έχει, δεύτερη φορά, όμως, έχει και, παρά το γεγονός ότι ο εορτασμός του φετινού Πάσχα είναι ελαστικότερων συνθηκών (Εκκλησία, αν θες, πας) και σαφώς καλύτερων προοπτικών (άνοιγμα εστίασης τη Δευτέρα) από το περσινό, ο ομφάλιος λώρος ανάμεσα στη θρησκευτική του φύση και την πολιτισμική του υφή δύσκολα κόβεται.

Πάσχα σημαίνει “πέρασμα”, άρα, θα έλεγε κάποιος, σε μία αλληγορική και επικαιροποιημένη του ερμηνεία, σημαίνει το “πέρασμα” στην κανονικότητα, αλλά αυτά… περσινά ξινά σταφύλια.

Πάσχα σημαίνει και εξόρμηση, νόστος, οικογενειακό αντάμωμα, διαχρονικά έθιμα, στοιχεία που συνθέτουν το φολκλόρ περιτύλιγμα μίας γιορτής γεμάτης συμβολισμούς και αναμνήσεις που παίζονται κάθε χρονιά, ξανά και ξανά, το ίδιο ευλαβικά. Ανοιξιάτικος καιρός, πασχαλινές χωριάτικες μυρωδιές, παραδόσεις που τελικά, υπάρχουν για να “σπάνε”.

Πού αποδίδεται, ωστόσο, αυτό το κοινό αίσθημα ανάγκης ή και “υποχρέωσης” για επιστροφή στα πάτρια εδάφη; Πώς ερμηνεύεται η κοινωνικότητα αυτής της γιορτής; Και, τέλος πάντων, τι πραγματικά στερούμαστε εκτός από ομαδικά σουβλίσματα και ανταλλαγή ρουκέτας στη Χίο;

Ο Μανόλης Βαρβούνης, Καθηγητής Λαογραφίας στο Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης κάνει μέσω του NEWS 24/7 μία λαογραφική προσέγγιση της σπουδαίας αυτής γιορτής της Ορθοδοξίας, αλλά και της άνοιξης, εξηγώντας τον λόγο που η στέρηση δύο ετών στο παλιό, το παραδοσιακό, “το Πάσχα το Ελληνικόν”, έχει προκαλέσει πολιτισμικό “σοκ” και νοσταλγικό ντελίριο ακόμη και σε εκείνους που το υποτιμούσαν.

Γιατί γίνεται πιο αισθητός ο εορτασμός του Πάσχα όταν είμαστε στο χωριό;
Διότι το Πάσχα, πέρα από τη θρησκευτική του σημασία, έχει και τη δική του πολιτισμική σημασία. Συνδέεται με την άνοιξη, ενώ έχει συνδεθεί και με αυτό που λέμε «επιστροφή στις ρίζες». Γι’ αυτό τον λόγο έχει και την προέκταση της οικογενειακής συγκέντρωσης. Έπειτα, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι όλες οι μεγάλες γιορτές για εμάς τους Έλληνες, έχουν χαρακτήρα Χριστοκεντρικό, αλλά και οικογενειοκεντρικό όσον αφορά στον θεσμό τους. Και αυτοί είναι οι λόγοι που συνδέουν το Πάσχα με το χωριό μας, την καταγωγή μας, τις ρίζες μας. Άρα, και με τα έθιμά μας. Αυτά πάνε μαζί. Τα έθιμα δεν νοούνται στον ελληνικό λαό σε ιδιωτικό επίπεδο, αλλά σε οικογενειακό και κοινωνικό επίπεδο. Ένα πράγμα που διαχωρίζει τους Έλληνες και τους Ορθόδοξους γενικά από τη δυτική παράδοση του Χριστιανισμού είναι ότι για εμάς η θρησκεία, δεν είναι ατομικό αλλά κοινωνικό γεγονός. Γεγονός που εντάσσεται στη δημόσια σφαίρα.

Ιστορικά, τι σημαίνει το Πάσχα για τον ελληνισμό και που κρατά τις ρίζες της η κοινωνικότητα του εορτασμού του;
Καταρχήν, πρέπει να ξέρουμε ότι στην παράδοση του ελληνικού λαού, διαχρονικά οι θρησκευτικές γιορτές είχαν πάντοτε και κοινωνικό χαρακτήρα. Να θυμηθούμε για παράδειγμα, ότι οι μεγάλοι αθλητικοί αγώνες στην αρχαιότητα ήταν άρρηκτα συνυφασμένοι με θρησκευτικές γιορτές. Ήταν θρησκευτικά γεγονότα. Η παράδοση αυτή, του δημόσιου δηλαδή εορτασμού των θρησκευτικών εορτών συνεχίστηκε και μετά την επικράτηση του Χριστιανισμού, με αποτέλεσμα πολλά στοιχεία από τους πανηγυρισμούς των θρησκευτικών εορτών από την αρχαιότητα να περάσουν και στις σύγχρονες θρησκευτικές γιορτές. Έτσι διαμορφώθηκε αυτό το προφίλ των εορτών που έχουμε στον ανατολικό και στον Ορθόδοξο χώρο γενικότερα, στο οποίο προφίλ εντάσσονται οι γιορτές αυτές και κυρίως η γιορτή του Πάσχα.

Η διαφορά της συγκεκριμένης γιορτής με τις άλλες γιορτές, όπως των Χριστουγέννων, είναι ότι ο καιρός είναι καλός και μπορούμε μεγάλο μέρος τους να το κάνουμε στην ύπαιθρο. Είναι συνδυασμένο δηλαδή με την εξωστρέφεια του δημόσιου χώρου. Γι’ αυτό βλέπετε ότι όταν από τα μέσα του 21ου αιώνα επικράτησε στην Ελλάδα η αστυφιλία και το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού συγκεντρώθηκε στα μεγάλα αστικά κέντρα, το Πάσχα πήρε και τον χαρακτήρα της εξόρμησης στην ύπαιθρο και στους τόπους καταγωγής μας.

Η αστικοποίηση θέτει σε κίνδυνο κάποια έθιμα της χώρας;
Υπάρχει η αντίληψη στον κόσμο ότι τα έθιμά μας ήταν ένα πράγμα παγιωμένο και απαράλλακτο επί πολλούς αιώνες. Και ότι ήρθε η δική μας εποχή να το αλλάξει. Πάντα, σε όλους τους αιώνες υπήρχε συνεχής αλλαγή. Παγιωμένη κατάσταση και αμετάβλητη δεν υπήρξε ποτέ. Απλώς οι ρυθμοί των αλλαγών αυτών ήταν πολύ πιο αργοί. Πλέον, αυτός ο ρυθμός γίνεται πιο γοργός έως καταιγιστικός. Υπό αυτή την έννοια, τα έθιμα δεν κινδυνεύουν. Απλώς, μεταλλάσσονται και διαφοροποιούνται. Υπάρχουν έθιμα τα οποία είναι πλέον άχρηστα για τον λαό και σταματάνε, αλλά αυτό υπήρχε πάντα. Δεν κινδυνεύει η εθιμική ζωή του λαού. Αλλάζει και προσαρμόζεται. Η παράδοση και οι εκδηλώσεις της, υπήρχε, υπάρχει και θα υπάρχει όσο υπάρχουν οργανωμένες κοινωνίες.

Υπήρχαν έθιμα των παλαιότερων ετών που χάθηκαν στον χρόνο;
Έθιμα που να έχουν χαθεί δεν υπάρχουν. Υπάρχουν έθιμα που έχουν μεταλλαχθεί. Έχουν αλλάξει χαρακτηριστικά, γιατί αλλάζει ο πολιτισμός, οι πολιτικές, οικονομικές και άλλες πολιτισμικές συνθήκες. Ο βασικός πυρήνας των εθίμων συνεχίζεται, αλλά μπορεί να έχει αλλάξει το περιεχόμενό του. Για παράδειγμα, το Σάββατο του Λαζάρου εντάσσεται στα έθιμα του Πάσχα. Υπάρχουν τα κάλαντα από τις Λαζαρίνες, στον βορειοελλαδικό και κυρίως στον δυτικομακεδονικό χώρο, τα οποία τα τραγουδούν νεαρές κοπέλες και έχουν γονιμικό χαρακτήρα, γιατί οι γιορτές αυτές συνδέονται βαθιά με το ξύπνημα της φύσης και τη γονιμότητα. Όσο οι άνθρωποι ζούσαν σε ένα προβιομηχανικό περιβάλλον και πίστευαν ότι με τα έθιμα αυτά πραγματικά επηρέαζαν τη γονιμότητα, τα έθιμα αυτά ήταν λειτουργικά. Όταν ήρθε η τεχνολογία και η γνώση, τα έθιμα αυτά παρέμειναν, μόνο που τώρα πια τελούνται από συλλόγους ή τελούνται στο πλαίσιο αυτού του ιδεολογήματος, το να συνδεθούμε δηλαδή με τις ρίζες μας. Με άλλα λόγια, όσοι κάνουν τις Λαζαρίνες σήμερα, ή καίνε τον Ιούδα, δεν πιστεύουν ότι αυτό έχει γονιμική σημασία. Το κάνουν “για το καλό” ή το κάνουν γιατί το έκαναν οι πρόγονοί τους. Αυτή είναι μία διαφοροποίηση του εθίμου. Δεν χάθηκε, συνεχίζει και υπάρχει αλλά με άλλους σκοπούς πια γιατί άλλαξε και η κοινωνία.

Υπάρχουν χωριά όπου τα εξυπηρετεί ένας παπάς και η Ανάσταση ξεκινά από το μεσημέρι. Γιατί φωνάζουν, λοιπόν, κάποιοι φέτος;

Μπορείτε να μας πείτε περιπτώσεις όπου το Πάσχα εορτάστηκε κανονικά σε περιόδους κακουχιών για τον ελληνικό λαό;
Αυτό ταιριάζει και με το σήμερα. Το Πάσχα πάντα εορταζόταν από τους ανθρώπους ανάλογα βέβαια με τις ιστορικές συνθήκες. Για παράδειγμα, στην περίοδο της κατοχής, τα στρατεύματα δεν επέτρεπαν τον βραδινό εορτασμό του Πάσχα. Η Ανάσταση γινόταν το απόγευμα. Το ίδιο και στην περίοδο του 1821. Οι άνθρωποι έκαναν ανακωχή στις πολεμικές τους επιχειρήσεις και γιόρταζαν το Πάσχα με τις συνθήκες που είχαν. Να σας θυμίσω ότι οι μόνοι που δεν σεβάστηκαν το Πάσχα ήταν τα στρατεύματα του ΝΑΤΟ στη Γιουγκοσλαβία, όπου βομβάρδιζαν τους Σέρβους ανήμερα της ημέρας του Πάσχα. Στα οθωμανικά χρόνια, ακόμη και οι Τούρκοι σέβονταν το Πάσχα και την ημέρα εκείνη δεν είχε εχθροπραξίες.

Πάνω σε αυτό, θέλω να προσθέσω και το εξής. Επειδή φέτος υπήρξε η απόφαση για την Ανάσταση να γίνει στις 9μ.μ., υπάρχει μία ανταλλαγή απόψεων από κάποιους ανθρώπους που θεωρούν ότι υπερασπίζονται την παράδοση, είτε την εκκλησιαστική είτε γενικότερα, λέγοντας ότι είναι απαράδεκτο και ότι πρέπει να γίνει στις 12μ.μ., χρησιμοποιώντας επιχειρήματα για το αν ο Χριστός αναστήθηκε διήμερος ή τριήμερος. Σε αυτούς, λοιπόν, να πω πως σε πάρα πολλές περιπτώσεις η Ανάσταση εορτάζεται νωρίτερα, ακόμη και σήμερα. Υπάρχουν ορεινά χωριά που τα εξυπηρετεί ο ίδιος παπάς, ο οποίος ξεκινά να κάνει Αναστάσεις από τις 3 το μεσημέρι και τελειώνει το βράδυ. Υπάρχουν Μητροπόλεις που ενώ οι αρχιερείς τους το δέχονταν αυτό, τώρα που έγιναν σε συνθήκες ανάγκης βγαίνουν και κάνουν δηλώσεις, λέγοντας πως είναι απαράδεκτο. Εμένα, λοιπόν, ως Χριστιανό Ορθόδοξο, δεν με ενδιαφέρει καθόλου πότε αναστήθηκε ο Χριστός. Με ενδιαφέρει ΄ότι Αναστήθηκε. Αυτό έχει σημασία για μένα.

 

Θα μπορούσατε να μας πείτε μερικά έθιμα που δεν είναι τόσο διαδεδομένα στην Ελλάδα;
Αρχικά να σας πω ότι ακόμη και την Κυριακή του Πάσχα δεν είναι παντού ίδια τα έθιμα στη χώρα. Το ψήσιμο του οβελία για παράδειγμα είναι κάτι που το βρίσκουμε κυρίως στη Ρούμελη και στις ορεινές περιοχές της Πελοποννήσου. Ξεκινώντας από το μαγείρεμα, υπάρχουν πολλοί και διαφορετικοί τρόποι. Υπάρχουν πολλές τοπικές παραλλαγές. Για παράδειγμα, ο κύριος εορτασμός σε ορισμένες περιοχές δεν γίνεται ανήμερα το Πάσχα, αλλά τη δεύτερη ή την τρίτη μέρα του Πάσχα, όπως στα Δωδεκάνησα με τη λαμπρή Τρίτη. Γίνονταν λιτανείες, όπου έκαναν τη λειτουργία τη δεύτερη ή την τρίτη μέρα του Πάσχα, έπαιρναν τις εικόνες και γύριζαν σε όλο τον αγροτικό χώρο του χωριού για να αγιάσουν.

Σε άλλες περιοχές έχουν το έθιμο της μεταφοράς εικόνων. Αλλού υπάρχουν τα υψωμένα δέντρα. Όπου έπαιρναν ύψωμα από το πρόσφορο της πασχαλινής λειτουργίας και στη διάρκεια της λιτανείας έβαζαν ένα κομματάκι σε μεγάλα αιωνόβια δέντρα, θεωρώντας ότι αυτό το δέντρο μετατρέπεται σε φύλακα του χωριού. Αυτά είναι έθιμα που στον αστικό χώρο και στον αστικοποιημένο πολιτισμό δεν υπάρχουν πλέον. Γίνονται μόνο ως αναπαραστάσεις από διάφορους συλλόγους. Δεν έχουν ουσιαστική σημασία.

Ένα άλλο τρανό παράδειγμα είναι τα πασχαλινά αυγά. Αυτά, έχουν από-ιεροποιηθεί. Οι άνθρωποι κάποτε τα έβαφαν από τη Μεγάλη Πέμπτη, τα πήγαιναν σε καλαθάκια στον παπά, ο οποίος διάβαζε πάνω τους ευαγγέλια, έπειτα τα έπαιρναν σπίτι, τα έτρωγαν και κρατούσαν ένα στο εικονοστάσι όπου και το κρατούσαν όλο τον χρόνο, θεωρώντας ότι βοηθούν τις γυναίκες να γεννήσουν. Πίστευαν ότι είχε τέτοια δύναμη.

Μάλιστα μάζευαν τα τσόφλια τους και τα έθαβαν στις τέσσερις γωνίες των χωραφιών τους γιατί πίστευαν ότι αποτρέπουν τις βροχές, το χαλάζι, τις πλημμύρες και τα έντομα που θα μπορούσαν να καταστρέψουν τη σοδειά τους. Τέλος, οι λαμπάδες. Παλιά, εκτός του ότι έκαναν τον σταυρό στο κατώφλι της πόρτας επιστρέφοντας από την Ανάσταση, τις φυλούσαν στο εικονοστάσι και όταν κάποιος αρρώσταινε ή είχε κακοκαιρία τις άναβαν, θεωρώντας ότι θα βοηθήσουν. Πλέον, τα περισσότερα από αυτά δεν υπάρχουν ή δεν είναι καν γνωστά.