ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΘΕΚΤΙΚΟΤΗΤΑ – ΠΩΣ ΣΧΕΔΙΑΖΟΝΤΑΙ ΟΙ ΠΟΛΕΙΣ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ

O ΟΗΕ, η Παγκόσμια Τράπεζα, η Ευρωπαϊκή Ένωση, ο ΟΟΣΑ, φιλανθρωπικά ιδρύματα διεθνών ομίλων, ΜΚΟ, χώρες, περιφέρειες, πόλεις. Είναι win-win ή σαν μάννα που μπορεί να σώσει την ανθρωπότητα στις στιγμές κινδύνων.

Είναι όμως έτσι; Φαίνεται ότι έχουμε αποφασίσει πως οι καταστροφές επίκεινται, θα μας βρουν έτσι κι αλλιώς. Εκείνο που μένει να κάνουμε είναι να προετοιμαστούμε όσο το δυνατόν καλύτερα, έτσι ώστε τα χτυπήματα να μας φέρουν σε ένα ανεκτό σημείο ισορροπίας, ό,τι κι αν αυτό σημαίνει. Σε κάθε περίπτωση, πλέον δεν προσπαθούμε να εξαλείψουμε τις αιτίες για τις οποίες είναι απαραίτητο να είμαστε ανθεκτικοί. Απλώς προσαρμοζόμαστε στην επελαύνουσα αρνητική συνθήκη.

Πώς ξεκίνησε η ρητορική για την ανθεκτικότητα;

–        To 2006 εκδόθηκε από τον οίκο Island Press το εμβληματικό βιβλίο του περιβαλλοντολόγου Brian Walker και του καθηγητή του Standford Walter V. Reid που καθιέρωσαν σε μεγάλη έκταση τον όρο ανθεκτικότητα.

–        To 2010 εκδόθηκε από τον ίδιο εκδοτικό οίκο το Cities for People με συγγραφέα τον διάσημο Δανό αρχιτέκτονα Jan Gehl και με παρόμοια θεματική.

–        Το 2013 το Ίδρυμα Ροκφέλερ ξεκίνησε την πρωτοβουλία «100 ανθεκτικές πόλεις», «έτσι ώστε να βοηθηθούν περισσότερες πόλεις να χτίσουν ανθεκτικότητα απέναντι στις φυσικές, κοινωνικές και οικονομικές προκλήσεις που εξελίσσονται τον 21ο αιώνα», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει. Η πρωτοβουλία Ροκφέλερ, αφού εκπαίδευσε πάνω από 80 «Επικεφαλής Ανθεκτικότητας» και ξόδεψε περίπου 160 εκατομμύρια δολάρια, συνεχίζεται παρόλο που το ίδρυμα αποσύρθηκε πριν λίγα χρόνια.

–        Το 2015 ο ΟΗΕ υιοθέτησε 17 Βιώσιμους Στόχους Αειφορίας. Ανάμεσα σε άλλους,  υπερφιλόδοξους ενδεχομένως, στόχους (όπως, λόγου χάρη, την εξάλειψη της φτώχειας και της πείνας ή την επίτευξη ισότητας των φύλων) που πρέπει να εκπληρωθούν έως το 2030, ο ενδέκατος επιδιώκει να πετύχει να «γίνουν οι πόλεις και οι ανθρώπινοι οικισμοί συμπεριληπτικοί, ασφαλείς, ανθεκτικοί και βιώσιμοι».

Πιο συγκεκριμένα, όμως, η αστική ανθεκτικότητα είναι «η ικανότητα κατοίκων, κοινοτήτων, θεσμών, επιχειρήσεων και δομών μιας πόλης να επιβιώνουν, να προσαρμόζονται και να εξελίσσονται ανεξάρτητα από χρόνιες πιέσεις και καταστάσεις έκτακτης ανάγκης που τυχόν αντιμετωπίζουν». Αυτός είναι ένας από τους πολλούς ορισμούς της όπως τον οριοθέτησε το Πλαίσιο Αστικής Ανθεκτικότητας των Arup & Rockefeller Foundation το 2014. Η ακαδημαϊκή συζήτηση εστιάζει πρωτίστως σε τρεις απειλές: την κλιματική αλλαγή, τις φυσικές καταστροφές και την τρομοκρατία.

H αστική ανθεκτικότητα είναι «η ικανότητα κατοίκων, κοινοτήτων, θεσμών, επιχειρήσεων και δομών μιας πόλης να επιβιώνουν, να προσαρμόζονται και να εξελίσσονται ανεξάρτητα από χρόνιες πιέσεις και καταστάσεις έκτακτης ανάγκης που τυχόν αντιμετωπίζουν».

Οι πόλεις για να οριστούν ως ανθεκτικές πρέπει να έχουν συγκεκριμένα βασικά χαρακτηριστικά έτσι ώστε να μπορέσουν να ανταποκριθούν. Τα πιο σημαντικά αφορούν  την ασφαλή και προσιτή κατοικία, τα βιώσιμα και οικονομικά συστήματα μεταφοράς, τη συμπεριληπτική αστικοποίηση, την προστασία της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς του κόσμου, την μείωση των αρνητικών επιπτώσεων από φυσικές καταστροφές, την παροχή πρόσβασης σε ασφαλείς και χωρίς αποκλεισμούς χώρους πρασίνου και δημόσιους χώρους. Ο ΟΗΕ οριοθετεί τα παραπάνω με συγκεκριμένους στόχους και δείκτες.

 

Τα σημαντικότερα φόρα

Το Πρόγραμμα Συγκρότησης Προφίλ Ανθεκτικών Πόλεων και η Νέα Αστική Ατζέντα των Ηνωμένων Εθνών εξειδικεύουν δημιουργώντας εργαλεία και δίνοντας οδηγίες σε όσες πόλεις θέλουν να συμμετέχουν στην κούρσα ανθεκτικότητας. Παράλληλα, αυτές τις μέρες διεξάγεται το 12ο Παγκόσμιο Φόρουμ για την Πόλη στο Κάιρο, το κορυφαίο παγκόσμιο συνέδριο για αστικά θέματα, με κύρια εστία τις βιώσιμες, χωρίς αποκλεισμούς, ανθεκτικές πόλεις. Εκτός αυτού, η διετής Παγκόσμια Σύνοδος Πόλεων, μια πρωτοβουλία της Σιγκαπούρης, παράγει εμπειρογνωμοσύνη από το 2008 έτσι ώστε να καταστούν αξιοβίωτες οι πόλεις, ενώ και η Ευρώπη έχει καθιερώσει το δικό της ετήσιο Συνέδριο Αστικής Ανθεκτικότητας, με το περσινό μάλιστα να λαμβάνει χώρα στην Αθήνα. Κι αν αυτά φαντάζουν too much, καλό είναι να μην επεκταθούμε στο πόσα πανεπιστήμια, κοινοπραξίες, δεξαμενές σκέψεις, επιχειρήσεις, διεθνή αρχιτεκτονικά γραφεία, τράπεζες, ινστιτούτα, μέσα μαζικής ενημέρωσης, εργαστήρια, πλατφόρμες ανοιχτού κώδικα έχουν ως προμετωπίδα των δράσεών τους την αστική ανθεκτικότητα.

Είναι σαν να έχουμε καταθέσει όλα μας τα λεφτά σε αυτήν την διαδικασία. Προσπαθούμε να δημιουργήσουμε γνωσιακούς, συντονιστικούς και –εντελώς σίγουρα– επενδυτικούς πόρους προς την κατεύθυνση της νέας συνθήκης που προτάσσει την προσαρμογή. Την έξυπνη προσαρμογή. Side project για την προαγωγή της ανθεκτικότητας, είναι το concept των Έξυπνων Πόλεων. Η συλλογή πληροφοριών μέσω αισθητήρων και άλλων ηλεκτρονικών μεθόδων σχετικά με τις υποδομές, τους πόρους και τις υπηρεσίες που παρέχει η πόλη  δυνητικά διαμορφώνουν πιο παραγωγικά την κυκλοφορία και το σύστημα των μέσων μαζικής μεταφοράς, τις υπηρεσίες κοινής ωφέλειας κ.ο.κ.

EINAI H ΑΝΘΕΚΤΚΟΤΗΤΑ ΟΤΙ ΚΑΛΥΤΕΡΟ ΕΧΕΙ ΣΥΜΒΕΙ

Διαβάζοντας για τις ανθεκτικές πόλεις απόρησα αυθεντικά. Είναι δυνατόν να μην υπάρχει ένας οργανισμός, ένα φόρουμ, μια κοινότητα πολιτών, μια πόλη που να έχει αντίρρηση; Πώς γίνεται τα αποκλίνοντα και, πολλές φορές, αντινομικά συμφέροντα των ωφελούμενων να συνυπάρχουν; Ποιος κερδίζει από αυτήν την περίπου παγκόσμια συναίνεση; Από την άλλη μεριά, σκεφτόμουν πως, τουλάχιστον φαινομενικά, οι στόχοι που τίθενται μοιάζουν να προάγουν αξίες και προοπτικές με πρόνοιες συμπερίληψης, δικαίου, ίσων ευκαιριών. Τελικά πού είναι η αλήθεια;

Μόνο τα τελευταία δύο χρόνια, έχουν εκπονηθεί και υποστηριχθεί τουλάχιστον τέσσερις διδακτορικές διατριβές στην Ελλάδα με θέμα την ανθεκτικότητα, ενώ στα επιστημονικά papers που δημοσιεύονται στα εξειδικευμένα περιοδικά κανείς μπορεί να βρει έναν πλούτο απόψεων, αν θέλει να εντρυφήσει στο ζήτημα. Ο Κώστας Γούσης και η Άλκηστη Πρέπη στην εκτεταμένη έρευνά τους γενεαλογούν την ανθεκτικότητα και διαπιστώνουν πως εισήχθη από τον βιολόγο Holling∙ από περιγραφική έννοια στο πεδίο της οικολογίας μετατράπηκε σε κανονιστική έννοια στις κοινωνικές επιστήμες, που άντλησε τη δυναμική της από τον κυρίαρχο λειτουργισμό και ιδιαιτέρως την έννοια/διαδικασία της προσαρμογής. Η ανθεκτικότητα παρουσιάζει τις κρίσεις ως φυσικά φαινόμενα, στα οποία οφείλουμε να προσαρμοστούμε. Εμπεδώθηκε σταδιακά έπειτα από τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου και καθιερώθηκε μετά τις καταστροφές που επέφερε ο τυφώνας Κατρίνα στην Νέα Ορλεάνη το 2005 και η οικονομική κρίση το 2008. Τελικά, την ορίζουν ως έναν νεοδαρβινισμό που επιτάσσει πως μόνο οι πιο προσαρμοστικοί και ικανές μπορούν να επιβιώσουν.

Έπειτα θυμήθηκα πως η κοινωνιολόγος Eva Ilouz στο διάσημο βιβλίο της για την «ευτυχιοκρατία» όταν εξετάζει την (ψυχική) ανθεκτικότητα την αντιλαμβάνεται ως χρήσιμη έννοια για την διατήρηση αφανών ιεραρχιών, την νομιμοποίηση κυρίαρχων ιδεολογιών και απαιτήσεων, τον εξαναγκασμό των ατόμων να διαχειρίζονται μόνοι τους το κόστος των προβληματικών και ασταθών καταστάσεων που αντιμετωπίζουν.

Σκεφτόμουν επίσης πως κορυφαίοι γεωγράφοι, όπως ο David Harvey ή ο εξαιρετικός δικός μας Κωστής Χατζημιχάλης, κάνουν λόγο για την υφαρπαγή της γης, την ιδιωτικοποίηση των κοινών αγαθών, την καταστροφική για τους πληθυσμούς ανάγκη επενδύσεων στον δομημένο χώρο των πόλεων μέσω gentrification. Θυμήθηκα πως, σε κάθε περίπτωση, ο εισηγητής του «δικαιώματος στην πόλη» Henri Lefebvre, που εν πολλοίς εμπνέει τα εγχειρήματα των ανθεκτικών πόλεων, σε καμία περίπτωση δεν θα θεωρούσε πως τα συμφέροντα των απλών πολιτών μπορούν να συμπίπτουν με εκείνα όσων έχουν εξουσία και χρήματα.

Εμπεδώθηκε σταδιακά έπειτα από τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου και καθιερώθηκε μετά τις καταστροφές που επέφερε ο τυφώνας Κατρίνα στην Νέα Ορλεάνη το 2005 και η οικονομική κρίση το 2008. Τελικά, την ορίζουν ως έναν νεοδαρβινισμό που επιτάσσει πως μόνο οι πιο προσαρμοστικοί και ικανές μπορούν να επιβιώσουν.

Στην κατεύθυνση της ενδυνάμωσης των πολιτών μέσω συλλογικών δράσεων και ριζοσπαστικών θεσμικών τομών φαίνεται να κινούνται τα τελευταία χρόνια σοβαρά εναλλακτικά εγχειρήματα. Παράδειγμα μπορεί να αποτελέσουν οι Άφοβες Πόλεις που συγκροτήθηκαν με πρωτοβουλία της πρώην δημάρχου της Βαρκελώνης Ada Colau ή το Κίνημα της Νέας Αυτοδιοίκησης που προϋποθέτει την αλλαγή του πολιτικού και οικονομικού μοντέλου και περιλαμβάνει ριζοσπαστικές πολιτικές δυνάμεις, πλατφόρμες πολιτών και κοινωνικά κινήματα. Στα καθ΄ ημάς, θα μπορούσε να μας γεμίσει με θετικούς προβληματισμούς το 2ο Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο του Participatory Lab που διεξήχθη μόλις πριν λίγες μέρες στην Αθήνα και αφορούσε οικείες προβληματικές.

Σε κάθε περίπτωση, η ανθεκτικότητα θα απασχολεί τους πολίτες, τους πολιτικούς, τους θεσμούς και τους επιχειρηματίες για τα επόμενα πολλά χρόνια. Άλλωστε, αναπόδραστα οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής θα επηρεάζουν, λιγότερο ή περισσότερο, τους πάντες. Αυτό το τελευταίο δεν είναι λεπτομέρεια. Το «λιγότερο» και το «περισσότερο» έχει να κάνει κατά πολύ με τις εγκαθιδρυμένες ανισότητες όλων των ειδών. Αν μπορούν αυτές να αρθούν ή όχι, μέσω συναινέσεων ή συγκρούσεων, θα φανεί τα επόμενα χρόνια.