ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΚΑΙ ΤΙ ΘΕΛΕΙ Η WOKE ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ;

Οι ερωτήσεις αυτές έχουν κατιτίς το δόλιο, μοιάζουν με ηθικούς πανικούς. Η κατασκευή μιας καρικατούρας που απειλεί τα ιερά και τα όσια των δυτικών κοινωνιών είναι πιο πραγματική από την όντως ύπαρξή της. Η woke κουλτούρα δεν είναι, όμως, τίποτε άλλο παρά ένα ευρύ φάσμα διαφορετικής ποιότητας λόγου και πρακτικών ενάντια στις ανισότητες, το ρατσισμό, το σεξισμό, την κλιματική καταστροφή και γενικότερα την πολιτική αδιαφορία που καταλήγει να νομιμοποιεί όλα τα παραπάνω.  

Ακριβώς σε αυτό το σημείο δημιουργείται η καρικατούρα∙ στο φάσμα αυτό, της έγκλησης για κοινωνική αφύπνιση, όπως θα ήταν σωστό να ονομάσουμε το woke, που είναι ιδιαίτερα ευρύ, οι απόψεις προφανώς ποικίλουν, ο τρόπος εκφοράς τους δεν είναι ενιαίος. Με άλλα λόγια, η woke κουλτούρα δεν είναι παγκόσμιο πολιτικό κόμμα, με πρόγραμμα και περιφερειακές οργανώσεις, όπως συμφέρει τους συντηρητικούς διεθνώς να την αντιμετωπίζουν. Δεν είναι ακραίες εκδοχές εκφοράς λόγου που ποινικοποιεί ή απειλεί. Και, εντελώς σίγουρα, δεν έχει δημιουργήσει τα δεινά που αιώνες προκαλούν όσα αντιμάχεται, όσο δεν υπάρχει, δηλαδή, πραγματική κοινωνική δικαιοσύνη. 

Για όλα φταίει αυτό το woke

Το φάντασμα όμως είναι εδώ. Από τις αρχές της δεκαετίας του 2010, πετάει τις μέρες και τις νύχτες πάνω από την Ευρώπη και την Αμερική και φοβίζει τους φιλήσυχους πολίτες. Ξεκίνησε την καριέρα του ως δικαιωματικός μπαμπούλας από το Black Lives Matter το 2013 στις ΗΠΑ και έκτοτε έχει αλλάξει πολλές μορφές. Είτε κάποιο πανεπιστήμιο προσπαθεί να συγκροτήσει ένα συμπεριληπτικό πρόγραμμα σπουδών είτε πετάει ένα νεαρό κορίτσι μολότοφ στο Σιάτλ, είναι στα πλαίσια του woke για τους Ρεπουμπλικάνους. Είτε μια γυναίκα κάνει παιδί με την αγαπημένη της είτε προκύπτει κάποιο άδικο ή αναίτιο cancel, είναι το woke που ευθύνεται για τους συντηρητικούς. Είναι κάτι σαν τα άλλα κενά σημαίνοντα που γνωρίζουμε στην Ελλάδα και στην Ευρώπη. Θυμηθείτε την «κουλτούρα της Μεταπολίτευσης», που υποτίθεται πως ήταν/είναι αριστερή και ευθύνεται για τη χαμηλή παραγωγικότητα, τη διαρκή δημόσια διαμαρτυρία, τα πελατειακά δίκτυα, την πτώχευση της χώρας. Σκεφτείτε το «λαϊκισμό» ως ενιαίο τρόπο να περιγράψουν οι κυρίαρχοι όλες τις εκδοχές πολιτικής που αμφισβητούν την πρωτοκαθεδρία τους. 

Οι μεταποικιακές σπουδές, ο φεμινισμός, ο μαχητικός αντιφασισμός, τα προγράμματα μετάβασης στο σοσιαλισμό, οι ανοιχτά γκέι και οι τρανς, οι σπουδές φύλου, η συνδικαλιστική δράση, η μαύρη Κλεοπάτρα στο Netflix, οι τρεις ή τέσσερις τουαλέτες, τα @ στη γραφή, οι εξεγέρσεις, τα αντιρατσιστικά φεστιβάλ. Όλα αυτά μπαίνουν στον ίδιο κουβά, ανακατεύονται και γίνονται ερμηνευτικοί καμβάδες της κακοδαιμονίας του δυτικού κόσμου. Μας πληροφορούν περί αυτών και οι «επαΐοντες»: από τους διάσημους και καλούς συγγραφείς Μισέλ Ουελμπέκ και Πασκάλ Μπρυκνέρ μέχρι τον ινφλουένσερ  Τζόρνταν Πίτερσον, κι από τον αυτοδημιούργητο-με-τα-λεφτά-του-πατέρα-του Ίλον Μασκ μέχρι την Αφροδίτη Λατινοπούλου και τον Mikeius. Κάπου εκεί, πάντα, υπάρχουν και διάφορες θεωρίες συνωμοσίας να βοηθάνε στην εύκολη πέψη. 

Γιατί ψάχνουμε εχθρό; 

Αναρωτιέται εύλογα κανείς πώς τέτοιες τερατολογίες μπορούν να έχουν απήχηση σε ενήμερους, σε εγγράμματους ή, απλώς, σε καλόψυχους ανθρώπους. Πώς είναι δυνατόν, την εποχή που μπορεί κανείς εύκολα να ελέγξει την αλήθεια κάθε πληροφορίας, να γίνονται πιστευτές οι μαγγανείες που εκστομίζει ο Ντόναλντ Τραμπ, το απόλυτο ίνδαλμα της anti-woke Δεξιάς. Είναι σαν να χάσαμε όλους τους γνωσιολογικούς χάρτες και τις αξιακές μας πυξίδες, νομίζοντας πως αν αναμασάμε κοινότοπους κι ωστόσο επικίνδυνους συντηρητικούς χρησμούς θα επιβιώσουμε από τον ύστερο καπιταλισμό. 

Προσπαθώντας να κατανοήσω την επίθεση σε ό,τι βρίσκεται πέρα από το «πατρίδα-θρησκεία-οικογένεια-ελεύθερη αγορά», γιατί αυτό είναι το anti-woke κίνημα, περισσότερο υπαρκτό ίσως κι από τη woke κουλτούρα, διάβασα το εξαιρετικό άρθρο της Σούζαν Νέιμαν στο Time. Εκεί η αρθρογράφος σημειώνει πως κάτι χάσαμε από το πνεύμα του Διαφωτισμού στον 21ο αιώνα∙ κάτι δεν καταλάβαμε σωστά. Η ριζική κριτική στις αντιληπτικές εγκαθιδρύσεις εκείνης της εποχής έφερε τον πλούτο των ιδεών που πλημμύρισε τον κόσμο εδώ και τρεις-τέσσερις αιώνες. Η με λάθη και με πισωγυρίσματα προσπάθεια για καλύτερη διευθέτηση των κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών μας υποθέσεων δημιούργησε ιδεολογίες, μηχανήματα, ποιότητες ζωής που δεν θα γνωρίζαμε αν δεν αμφισβητούνταν τότε όσα ήταν ανέγγιχτα, ιερά, όσια, αιώνια. Τώρα γιατί η κριτική σε όσα κυριαρχούν, καμιά φορά και άδικη, άλλες φορές υπερβολική ή χωρίς βάθος, δημιουργεί τέτοια αντάρα, πολιτική αλλά και πολιτισμική; 

Δεν κατανοούμε, περίπου ενστικτωδώς, πως οι γυναίκες ή οι άνθρωποι που δεν έχουν λευκό δέρμα καταπιέστηκαν για αιώνες, συνεχίζουν να καταπιέζονται, κι αυτό δεν είναι δίκαιο;

Για να το πω κι αλλιώς, με περισσότερο αποφατικό, κοφτό τρόπο. Δεν μας είναι καθόλου γνωστό πως υπάρχουν άνθρωποι με απίστευτα προνόμια που προκύπτουν από την οικονομική άνεση των γονιών τους, από το φύλο τους, από το μέρος που ζουν, από το χρώμα του δέρματός τους; Δεν κατανοούμε, περίπου ενστικτωδώς, πως οι γυναίκες ή οι άνθρωποι που δεν έχουν λευκό δέρμα καταπιέστηκαν για αιώνες, συνεχίζουν να καταπιέζονται, κι αυτό δεν είναι δίκαιο; Δεν πιστεύουμε πως μας λείπει, είναι λιγότερη από όσο πρέπει, μια παιδεία και ένας πολιτισμός που να περιλαμβάνει τις ιστορίες, τις ανακαλύψεις, τις δοξασίες, τα τραγούδια και τους τρόπους πολλών άλλων λαών, συγκαιρινών και παλαιότερων; Τώρα δηλαδή εντοπίσαμε, και εκπλησσόμαστε δυσάρεστα, πως η ευρωκεντρική μας παιδεία είναι κάπως σαν αφήγηση που μας δικαιώνει ενώ οι χώρες της ηπείρου μας ευθύνονται, λόγου χάρη, για τη δουλεία; Είναι καλύτερο να κρύβουμε το σεξουαλικό προσανατολισμό μας οι στρέιτ ή να μπορούμε να φιλιόμαστε με τα ταίρια μας στο δρόμο; Αν επιλέγουμε το δεύτερο, τότε γιατί να μην μπορούν να κάνουν το ίδιο οι άνθρωποι όλων των φύλων σε όλον τον πλανήτη; Είναι ποτέ δυνατόν να μην κατανοούμε στο πετσί μας εδώ και χρόνια πως υφίσταται κλιματική αλλαγή που είναι άκρως επικίνδυνη; 

Οι πραγματικοί κίνδυνοι του woke 

Ας το δούμε όμως κι από μια άλλη σκοπιά, να κάνουμε την κριτική στη woke κριτική, γιατί έτσι μπορούμε να απλώσουμε τη συμπερίληψη, να δημιουργήσουμε κατώφλια να περάσει κι άλλη από τη σοβαρότητα. Για παράδειγμα, είναι γνωστό πως ορισμένες εταιρίες καβαλάνε το κύμα, τη δίψα των πολιτών για κοινωνική δικαιοσύνη, και οι πρακτικές τους, το greenwashing, το pinkwashing, φαίνεται να προκύπτουν στο πλαίσιο ενός woke καπιταλισμού. Οι υποτιθέμενα ευαισθητοποιημένες για κοινωνικά ζητήματα επιχειρήσεις, από το χώρο της μόδας έως τον πολιτισμό, αναδιαμορφώνουν τη γλώσσα που χρησιμοποιούν, αναδιατάσσουν το προσωπικό τους, συγκροτούν φιλανθρωπικά δίκτυα. Είναι κάπως αστείο, ωστόσο, γιατί εικάζω πολύ βάσιμα πως αν επιβάλλαμε ως πολιτείες στις ίδιες αυτές εταιρίες την κοινωνικοποίησή τους μάλλον δεν θα ήταν τόσο «ευαίσθητες» με το ζήτημα. Η συμπερίληψη όταν αφορά απολύσεις, μειώσεις μισθών, σκληρή εκμετάλλευση είναι λέξη χωρίς νόημα, είναι η επιβαλλόμενη στο μανατζεριακό καπιταλισμό «εταιρική κοινωνική ευθύνη» που δημιουργεί από μόνη της ένα δευτερεύον κύκλωμα κυκλοφορίας του κεφαλαίου. Κοντολογίς, δεν μας ενοχλεί κιόλας να είναι οι εταιρίες ΛΟΑΤΚΙ-friendly, αλλά ξέρουμε ότι για τα φράγκα το κάνουν, δεν ψαρώνουμε. 

Κι αλλιώς όμως, ίσως πιο φιλοσοφικά. Η κριτική, για να είναι κρουστική και ταυτόχρονα άξια των σημαντικών αναδιατάξεων που συχνά επιφέρει όταν πεισμώνει, χρειάζεται να αποδέχεται την κριτική. Να μην εκφέρεται ως απόλυτο μάντρα, ως προσευχή που όσοι δεν την κάνουνε είναι ασεβείς και αλλόθρησκες. Η κριτική δεν είναι αστυνομία σκέψης όταν θέλει να επηρεάσει, αλλά απαιτείται να ορίζεται ως ευρύχωρη, να αμφισβητεί τις παραδοχές στις οποίες καταλήγει, να δημιουργεί χώρους ανεκτικότητας γνώμης, να είναι κοσμική, να μην συμπεριφέρεται σαν θρησκεία. Κάθε νεοφώτιστη εκδοχή αφύπνισης έχει πάθει αυτές τις παιδικές ασθένειες, και είναι και λογικό. 

Ωστόσο, το πάθος υποστήριξης νέων ή ανακαινισμένων αξιών φέρει εντός του πρόνοιες «ηθικού περφεξιονισμού», αχρείαστες κι εντελώς άφταστες. Κανένας δεν είναι ικανός να αρθεί άνωθεν της διαδικασίας υποκειμενοποίησής του από μόνος του, χρειάζεται συλλογική δουλειά κι όχι ατομισμός. Συλλογική δουλειά που να αφορά όντως τους πάντες, να είναι ουνιβερσαλιστική κι όχι να διαχωρίζει την κοινωνία σε άπειρες φυλές. Εδώ εντοπίζεται ένα δομικό πρόβλημα της νέας κοινωνικής αφύπνισης που προκύπτει από τον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε όλες και όλοι στο μεταμοντέρνο κόσμο. 

Μας είναι εξαιρετικά δύσκολο να πιστέψουμε σε μεγάλες αφηγήσεις, σε ισχυρά, πανανθρώπινα μηνύματα. Η καταφυγή στο φρούριο του εαυτού είναι ο τρόπος που υποδεικνύεται από τον ύστερο καπιταλισμό και το γκρέμισμά του μας θέλει εξαιρετικά ψυχωμένους, σε μια εποχή στεγνή από εργαλεία για ψυχική ενδυνάμωση. Ο ναρκισσισμός, η κυρίαρχη τροπικότητα της εποχής μας, δεν βοηθάει διόλου σε αυτά. Κάπως έτσι, στις γραμμές της ριζοσπαστικής, εναλλακτικής πολιτικής, βρίσκει κανείς ανθρώπους να προβαίνουν σε αυτό που ονομάζουμε πλέον «επιτελεστικό ακτιβισμό», δηλαδή σε πρακτικές που περισσότερο αφορούν την προβολή του εαυτού παρά την υλοποίηση του σκοπού. 

Γράφει, πολύ καλύτερα από εμένα, στο εξαίρετο βιβλίο της η Κορίν Πελλυσόν: «Εναπόκειται σε ένα νέο Διαφωτισμό να αποδείξει ότι η ποιότητα της δημοκρατίας, η οικολογική μετάβαση και η πάλη ενάντια στις διακρίσεις και σε όλα όσα θέτουν σε κίνδυνο το άνοιγμα στον άλλο, τη συνεργασία και την αλληλεγγύη ανάμεσα στις χώρες, δεν αποτελούν εντολές ή συνθήματα, αλλά εκδηλώσεις του ορθολογισμού». 

‘Έτσι θα καταφέρουμε να διεισδύσουμε με πιο σοβαρό τρόπο εκεί όπου η σκοτεινιά βάφει με μαύρο τις ζωές πολλών ανθρώπων. Όχι γυρνώντας πίσω, σε εθνικισμούς και θρησκευτικές ποταπότητες, αλλά πηγαίνοντας μπροστά όλες, όλοι, όλα μαζί.